Һаҡ

Батшалыҡ:	Хайуандар
Тип:	Хордалылар
Класс:	Ҡоштар
Отряд:	Ябалаҡтар
Ғаилә:	Ябалаҡтар
Ырыу:	Өкөләр
Төр:	Һаҡ

Латинса исеме

Glaucidium passerinum
(Linnaeus, 1758)

Ареал

Викитөрҙәр
систематикаһы

Викиһаҡлағыста
рәсемдәр

ITIS 555445

NCBI 121724

Һаҡ, суҡ, кескәй ябалаҡ, турғай япалаҡ^[1] (рус. сыч воробьиный лат. Glaucidium passerinum) — ваҡ өкө.

Ҡылыҡһырлама[үҙгәртергә | вики-тексты үҙгәртергә]

Сыйырсыҡтан бәләкәйерәк. Ҡолаҡһыҙ йомро башлы иң бәләкәй ябалаҡ. Ултырғанда, ҡойроғон күтәрә биреп, ян-яғына әйләнгеләй. Осҡанда киң генә ҡанаттары, ҡыҫҡа ҡойроғо күҙгә ташлана, һырт яғы аҡ төртөклө ҡара-ҡуңыр, кәүҙәһенең аҫ яғы буй-буй көрән өҙөк һыҙыҡлы аҡ төҫтә. Башҡа ябалаҡтарҙан байтаҡ бәләкәй булыуы менән айырыла.

Тән оҙонлоғо — 15—19 см, ҡанаттары йәйелгәндә— 35—40 см, ҡанат оҙонлоғо — 9—11 см, ауырлығы — 55—80 г. Инә ҡош ата ҡоштарҙан ҙурыраҡ.

Суҡышы ҙур, һары; тырнаҡтары ныҡ, ныҡ бөгөлгән, ҡара йәки һары, ләкин ул саҡта остары ҡара төҫтә. Аяҡ бармаҡтары тырнағына тиклем ҡуйы ҡауырһын менән ҡапланған.

Тауышы[үҙгәртергә | вики-тексты үҙгәртергә]

Яңғырауыҡлы һыҙғыра: «суууҡ-суууҡ» йәки киҫкен генә тауыш сығара: «ҡыуыйт».

Йәшәү рәүеше[үҙгәртергә | вики-тексты үҙгәртергә]

Башҡа тайга ябалаҡтары кеүек, һаҡтар ҙа көндөҙ ҙә, таң менән дә, эңерҙә лә һунар итә.

Йыуан ағаслы ҡуйы урмандарҙа йәшәй. Башлыса сысҡандар, һирәкләп ваҡ ҡоштар, эре бөжәктәр менән туҡлана. Ултыраҡ ҡош. Һирәк осрай. Ағас ҡыуыштарында оялай. 4—6 бөртөк аҡ йомортҡаһы була. Ҡоротҡос кимереүселәрҙе ҡырып, файҙа килтерә.

Ул үҙе ҙурлыҡтағы хайуандарға һөжүм итеүҙән ҡурҡмай. Ҡайһы саҡта ябалаҡ йыртҡыстың башын ғына, баш мейеһен һәм күҙҙәрен ашай, ҡалғанын ташлай. Ҡош балаларының туҡланыу рационында бөжәктәр ҙә була. Ябалаҡ 1,5—4 км² майҙанда һунар итә. Һаҡтар йыш ҡына аҙыҡ-түлек туплай, бигерәк тә ҡышын уларҙы ояһына йыя. Шуға күрә ябалаҡтың ояһында һәр ваҡыт ҡалдыҡтар — ҡыр сысҡандарының тиреһе, ҡоштарҙың ҡауырһындары була.

Таралыуы[үҙгәртергә | вики-тексты үҙгәртергә]

Һаҡ тик Европала һәм Азияла ғына таралған. Скандинавияның үҙәгендә һәм көньяғында (Поляр түңәрәккә тиклем), Үҙәк һәм Көнсығыш Европа (Сербия, Төньяҡ Италия һәм Пиренес) тауҙарында, Рәсәйҙә, шулай уҡ Монголияның төньяҡ өлөшөндә һәм Маньчжурияла йәшәй. Рәсәйҙең Европа өлөшөндә Кольский ярымутрауы һәм Архангельск өлкәһе урмандарының төньяҡ сигенә барып етә. Себерҙә Байкалдың төньяҡ өлөшөнә һәм Сахалинға тиклем көнсығыштараҡ, көньяҡта Карпатҡа, Смоленскиға, Рязань, Тула өлкәләренә, Боғоросланға, Төмәнгә, Алтайға, Саянға, Байкал аръяғына, Уссури бассейнына тиклем таралған. Һай — ултыраҡ ҡош, ләкин һалҡын ҡыштарҙа ҡайһы берҙә көньяҡҡа күсә, йәш ҡоштар шулай уҡ көҙөн һәм ҡышын күсеп йөрөй. Бейек тауҙарҙа, башлыса ылыҫлы урмандарҙа йәшәй.

Һаҡланыу статусы[үҙгәртергә | вики-тексты үҙгәртергә]

Һаҡ Беларусь Республикаһының Ҡыҙыл китабына IV тигән статус менән индерелгән^[2].

Иҫкәрмәләр[үҙгәртергә | вики-тексты үҙгәртергә]

↑ Бёме Р. Л., Флинт В. Е. Пятиязычный словарь названий животных. Птицы. Латинский, русский, английский, немецкий, французский. / под общей редакцией акад. В. Е. Соколова. — М.: Рус. яз., «РУССО», 1994. — С. 140. — 2030 экз. — ISBN 5-200-00643-0.
↑ Красная книга Республики Беларусь (билдәһеҙ). Дата обращения: 12 ғинуар 2022. Архивировано из оригинала 12 апрель 2015 года.