Мумбаи

Мумбаи
	Ҡала
	Мумбаи; маратһи मुंबई, һинд मुम्बई, ингл. Mumbai;
Ил	Һиндостан
Штат	Махараштра
Координаталар	18°58′ с. ш. 72°50′ в. д.HGЯO
Мэр	Датта Далви
Элекке исеме	1995 йылға тиклем — Бомбей;
Майҙаны	603 км²
Высота НУМ	11 м
Халҡы	▲ 12,478,447 кеше (2011)
Тығыҙлығы	20 694 кеше/км²
Агломерация	21 347 412
Сәғәт бүлкәте	UTC+5:30
Телефон коды	+91 22
Почта индексы	110 xxx
Һанлы танытмалар
Автомобиль коды	MH-01, MH-02, MH-03
Рәсми сайт	mcgm.gov.in (инг.)
	Мумбаи Аудио, фото и видео Викимилектә

Мумба́и (маратһи मुंबई, һинд मुम्बई, ингл. Mumbai; 1995 йылға тиклем — Бомбе́й, Bombay) — Ғәрәбстан диңгеҙе ярында, Һиндостандың көнбайышында урынлашҡан ҡала. Махараштра шатының баш ҡалаһы.

Мумбаи — Һиндостандың халыҡ иң күп йәшәгән ҡалаһы: ҡала төшөнсәһендә Мумбай муниципаль корпорацияһы бар, уның составына Махараштра штатының ике дистрикты керә: беренсеһе — «Мумбаи» (157 км², 3 145 966 кеше 2011 й.), һәм дистрикт «Мумбаи (ҡала яны)» (446 км², 9 332 481 кеше 2011 й.), барлығы 603 км², 12 478 447 кеше 2011 й.^[1]. Юлдаш ҡалалары менән бергә 21,3 млн кеше йәшәгән ҙурлығы буйынса донъяла бишенсе агломерация булып тора^[2].

Диңгеҙ кимәленән 10 метр бейеклектә урынлашҡан. Халыҡ тығыҙлығы 1 км²-ға 21 665 кеше (халыҡ тығыҙлығы буйынса донъяла беренсе урында), халыҡтың 1/2 өлөшө — маратхи, 1/4 өлөшө — гуджарат. Ҡала Бомбей утрауында урынлашҡан (ингл. Isle of Bombay), һәм Солсетт утрауының көньяғына йәйелгән. Утрауҙар күперҙәр һәм дамбалар менән тоташҡан.

Мумбаи — эре халыҡ-ара юлдар узелы.Ҡаланың караптар туҡтар өсөн тәбиғи ышыҡ урыны — гаване бар, шуға көнбайыш Һиндостандың иң ҙур порты булып тора. Пассажирҙар терминалы аша Һиндостанға килеүсе пассажирҙар ағымының яртыһы үтә. Мумбай—Һиндостандың иҡтисади һәм мәҙәни үҙәге; муллыҡ һәм байлыҡ хәйерселек һәм ярлылыҡ менән йәнәшә торған контрастар ҡалаһы. Хәҙерге заман кварталдары, ҡаланың төньяҡ районындағы төрлө ауырыуҙар үрсеткесе булған, иҫке емерек өйҙәр менән күрше тора.

Һиндостандың башҡа ҡалалары менән сағыштырғанда Мумбай сағыштырмаса йәшәү кимәле һәм эшлекле әүҙемлек юғары ҡала булып иҫәпләнә. Эшкә урынлашыу мөмкинлеге эшсе көстәрҙе, Һиндостандың үҙен иҫәпкә алмағанда, бөтә Көньяҡ Азиянан йәлеп итә.

Ҡаланың атамаһының килеп сығышы

Ҡаланың исеме индус алиһәһе «Мумб» һәм «аи» (әсә) һүҙенән килеп сыҡҡан. «Бомбаин» исемен XVI быуатта португалдар биргән тигән фараз бар, был һүҙ «яҡшы диңгеҙ ҡултығы» тигәнде аңлата, әммә хәҙерге заман тикшереүҙере был фаразды кире ҡаға^[3]. Бөйөк Британия хакимлығында инглизсә Бомбей тип йөрөтә башлайҙар. 1995 йылда ҡала исеме рәсми рәүештә Мумбай тип үҙгәртелә.Ҡаланың элекке исемен ҡала халҡы, билдәле институттар ҡуллана.

Географик урынлашыуы

Мумбаи Улхас йылғаһының тамағында урынлашҡан, ул Бомбей, Солсетт утрауҙарын һәм уның эргәһендәге яр буйын биләй. Мумбаиның күп өлөшө диңгеҙ кимәленән 10—15 метр бейеклектә урынлашҡан. Мумбаиның төньяҡ өлөшө убалы, ҡаланың иң бейек нөктәһе — диңгеҙ кимәленән 450 метр бейеклектә ята. Дөйөм майҙаны — 603,4 км².

Ҡала сиктәрендә Тулси, Вихар, Поваи күлдәре урынлашҡан. Тәүге икәүһе Санджай-Гандхи милли паркында урынлашҡан, ҡаланың бер өлөшөн эсәр һыу менән тәьмин итәләр. Мумбаила милли паркта баш алған өс йылға аға. Ҡала сиктәрендә мангр һаҙлыҡтары бар. Ҡаланың яр буйы һыҙаты күп һанлы шишмәләр һәм ҡултыҡтар менән йырғыланған. Ҡаланың тупрағы башлыса диңгеҙҙең яҡын булыуына бәйле ҡомло,ә биҫтәләрендә аллювиаль һәм балсыҡлы. Ҡая тоҡомдары ҡара базальттарға ҡарай. Мумбаи сейсмик әүҙемлек зонаһында урынлашҡан.

Климаты

Мумбаиның климаты субэкваториаль. Ике миҙгел сағыла: ямғырҙар миҙгеле һәм ҡоро миҙгел. Ямғырҙар миҙгеле июндән октябргә тиклем дауам итә, бигерәк тә ҡалала юғары дымлылыҡ тыуҙырып июндән сентябргә тиклем көслө муссон ямғырҙары яуа. Уртаса температура — яҡынса 30 °C, температура тирбәлеүе — 11 °C -тан 38 °C-ҡа тиклем.

Йыллыҡ яуым-төшөм күләме — 2200 мм. Бигерәк тә күп яуым-төшөм 1954 йылда яуа — 3451,6 мм. Декабрҙән майға тиклем ҡоро миҙгелгә хас уртаса дымлылыҡ тора.

Төньяҡ һалҡын елдәре күп булғанға, ғинуар һәм февраль — иң һалҡын айҙар булып торалар.

Ҡала климаты
Күрһәткес	Ғин	Фев	Мар	Апр	Май	Июн	Июл	Авг	Сен	Окт	Ноя	Дек	Йыл
Абсолют максимум, °C	40,0	39,1	41,3	41,0	41,0	39,0	34,0	34,0	36,0	38,9	38,3	37,8	41,3
Уртаса максимум, °C	31,1	31,4	32,8	33,2	33,6	32,3	30,3	30,0	30,8	33,4	33,6	32,3	32,1
Уртаса температура, °C	23,8	24,7	27,1	28,8	30,2	29,3	27,9	27,5	27,6	28,4	27,1	25,0	27,3
Уртаса минимум, °C	18,4	19,4	22,1	24,7	27,1	27,0	26,1	25,6	25,2	24,3	22,0	19,6	23,5
Абсолют минимум, °C	8,9	8,5	12,7	19,0	22,5	20,0	21,2	22,0	20,0	17,2	14,4	11,3	8,5
Яуым-төшөм нормаһы, мм	15,1	1,0	0,1	0,5	20,6	504,2	819,4	546,8	325,2	81,1	11,3	4,1	2431,2
Һыу температураһы, °C	26	25	26	27	29	29	29	28	28	29	28	26	28
Сығанаҡ: Погода и Климат, World Climate Guide

Тарихы

Мумбаиның төньяҡ өлөшөндәге археологик табылдыҡтар буйынса был утрауҙарҙа таш быуатта уҡ йәшәгәндәр. Беҙҙең эраға тиклем III быуатта утрауҙар Магадха империяһы һәм император Ашока идара иткән дәүләт составында булғандар. Мумбаиның төньяғында борон Сопара (Шурапака) ҡалаһы урынлашҡан, ул беҙҙең эраға тиклем III быуаттан алып X быуатҡа тиклем иң мөһим сауҙа һәм хәрби порт булған. Сопаранан ситтәге өлкәне (Мумбаи утрауҙары) Птолемей тарафынан телгә алынған. Һуңыраҡ был ерҙәр Гуджарат солтандарына күскәс, Сильхара династияһының индуис хакимдары утрауҙарға 1343 йылға тиклем хужа булалар. Был ваҡытта Мумбаи ете утрауҙа урынлашҡан була: Колаба (ингл. Colaba), Малый Колаба (ингл. Little Colaba), Мазагаон (ингл. Mazagaon), Вадала (ингл. Wadala), Махим (ингл. Mahim), Парель (ингл. Parel) һәм Матунга-Сион (ингл. Matunga-Sion). Архипелагтың ҡайһы бер боронғо биналары: Элефанта мәмерйәләре һәм Валкшвар замогы комплексы ошо ваҡыт менән даталана.

1534 йылда португалдар утрауҙарҙы солтан Бахадур шах хакимлығы осоронда Гуджарат солтанлығынан айырып алалар. Португалдар килеү менән урындағы халыҡты католик диненә суҡындырыу башлана.

1661 йылда Португалия был утрауҙарҙы португал принцессаһы Екатерина де Браганса артынан, Англия короле Карл II-гә бирнә итеп бирә.

1668 йылда Карл II утрауҙы йылына 10 фунт стерлинг алтынға Англияның East India Company компанияһына ҡуртымға бирә. Эре сауҙа суднолары инһен өсөн компанияға яҡшы тәрән гавань кәрәк була. Бының өсөн Мумбаиның гаване яраҡлы була. Күпмелер ваҡыттан һуң бында ҙур сауҙа факторияһы һәм инглиздәрҙең хәрби терәк пункты барлыҡҡа килә.

Асылда, хәҙерге Мумбаиға 1672 йылда нигеҙ һалынған. Утрауҙарҙың беренсе британ губернаторы сэр Джордж Оксенден була. Ҡалаға чиновниктар, төҙөүселәр, сауҙагәрҙәр йәлеп ителә башлана.

1687 йылда East India Company компанияһы үҙенең штаб-фатирын Сурат ҡалаһынан (унда император Джахангирҙан сауҙа факторияһы төҙөргә рөхсәт алып, 1618 йылдан була) Бомбейға күсерә.

Ҡала халҡы 1661 йылда 10000 кешенән 1675 йылда 60000 кешегә тиклем бик тиҙ арта. Яйлап ҡала Көнбайыш Һиндостанда инглиз колонизациялауының төп базаһына әүерелә. Бомбей президентлығының административ үҙәге була (XVIII быуат аҙағы — XIX быуат уртаһы). Ҡаланың утрауҙарҙа уңайһыҙ урынлашыуы был тирәнең һаҙлыҡҡа әйләнеү процесына килтерә. Был унда йәшәүселәргә ҡыйынлыҡтар тыуҙыра.

1817 йылдан утрауҙарҙы бер ҡалаға берләштереү маҡсаты менән ҡаланы үҙгәртеп ҡороу башлана. Был проект 1845 йылда губернатор Хорнби Велларде етәкселегендә тамамлана.

Сэр Роберт Грант губернаторлығы осоронда (1779—1838) 1835 йылдан 1838 йылға тиклем ара эсендә Бомбейҙы континент менән тоташтырыусы юлдар төҙөлә.

1851 йылда Бомбейҙа беренсе кизе-мамыҡ фабрикаһы барлыҡҡа килә.

Вокзал Чхатрапати-Шиваджи — ҡалала берҙән-бер Бөтә донъя мираҫы һәйкәле.

1853 йылдың апрелендә Бомбей менән Тхананы тоташтырыусы 21 миль Һиндостандың беренсе тимер юл линияһы сафҡа инә. Киләһе йылдарҙа Бомбей портын Гуджараттың эске райондары менән тоташтырыусы тимер юл линиялары төҙөлә. Унан Англияла артабан эшкәртеү өсөн Гуджараттың эске районындарынан мамыҡ сығаралар. Англияла мамыҡ эшкәртелә, туҡыма эшләнә, һәм ул донъяның күп илдәрендә, шул иҫәптән Һиндостанда ла һатыла.

АҠШ-тағы Граждандар һуғышы ваҡытында, 1861—1865 йылдарҙа мамыҡҡа һорау ныҡ арта, ҡала мамыҡ менән сауҙа итеүҙең донъя үҙәгенә әйләнә. Мамыҡ әйләнеше үҫеү менән уның сауҙаһы менән бәйле кешеләрҙең муллығы арта.

1869 йылда Суэц каналын асыу Бомбейҙың мамыҡ менән сауҙа итеүҙәге позицияһын тағы ла нығыта һәм ҡаланы Ғәрәбстан диңгеҙенең иң эре порттарының береһенә әйләндерә. Ҡала халҡы һаны артыуын дауам итә.

1900 йылдың 14 февралендә Бомбейҙа Рәсәй империяһының Һиндостанда Василий Клемм етәкселегендәге беренсе консуллығы асыла.

1906 йылға ҡала халҡы миллионға яҡын була. Бомбей халыҡ һаны буйынса Һиндостанда Калькуттанан һуң икенсе була.

1944 йылдың 14 апреле — порттағы причал стенаһы янында «Форт Стайкин» пароходы шартлай, уның ҡорбандары 1000-дән ашыу кеше тәшкил итә. Ҙур матди зыян ҡоро ерҙә лә (шартлау ҡала кварталдарының яҡынса бер квадрат миляһын юҡҡа сығара, янғындар ике аҙнанан һуң ғына туҡтатылаэх), шулай уҡ порттағы караптарға ла килтерелә.

XIX быуаттың икенсе яртыһында Бомбейҙа, Һиндостанда беренсе милли сәнәғәт һәм эре милли сауҙа-сәнәғәт буржуазияһы барлыҡҡа килә башлай. Шул уҡ ваҡытта ҡала Һиндостандың хеҙмәт хәрәкәте үҙәгенә әйләнә. Күп тапҡыр эшселәрҙең, моряктарҙың күмәк демонстрациялары була. 1946 йылдың февралендә Бомбейҙа үткән моряктар ихтилалы Һиндостандың бойондороҡһоҙлоҡ алыуына килтерә (1947).

1993 йыл — енәйәтселәр төркөмдәре үткәргән шартлауҙар серияһы 250-гә яҡын кешенең ғүмерен өҙә.

2008 йыл — ҡалаға террористик атака.

Халҡы

Мумбайҙағы диндәр^[4]
Дин			Процент
индуизм			67.39 %
ислам			18.56 %
буддизм			5.22 %
христианлыҡ			4.2 %
другие			4.63 %

Мумбаи халҡы 17 миллиондан ашыу кеше тәшкил итә. Ҡатын-ҡыҙҙарҙың ирҙәргә нисбәте — 811—1000. Ир-егеттәрҙең күпселеге аҡса эшләү өсөн ҡалаға ауыл еренән ир-ат ағымы менән бәйле. Белемлеләр кимәле — 77 %, был ил буйынса уртаса күрһәткестәрҙән юғары. Ирҙәрҙең белемлеге — 82 %, ҡатын-ҡыҙҙарҙың белемлеге— 71,6 %. Ҡала халҡының 68 процентын индуистар тәшкил итә, мосолмандар — 17 %, христиандар — 4 %, буддистар — 4 %. Бынан тыш, ҡалала зороастризм, джайнизм, сикхизм һәм иудаизм эйәреүселәре йәшәй, атеистар ҙа бар. Мумбаи һинд теленең һөйләш формаһын ҡуллана (һинд, маратхи һәм инглиз телдәре ҡатнашмаһы), әммә рәсми теле — маратхи^[5]. Эшсе интеллигенция араһында инглиз теле популяр. Шулай уҡ ҡалала бенгал, тамил, пенджаб, непал һәм башҡа телдәрҙе ишетергә мөмкин.

Иҡдисади ҡеүәте

Мумбаи — илдең иң эре иҡтисади үҙәктәренең береһе. Был ҡалала илдәге бөтә эшселәрҙең яҡынса 10 проценты эшләй. Ҡала килем һалымы килемдәренең 33 процентын һәм бөтә таможня йыйымдарының 60 процентын бирә. Һиндостандың дөйөм тышҡы сауҙаһының 40 проценты Мумбаиға тура килә. Мумбаила күп кенә финанс ойошмалары урынлашҡан: Һиндостандың Резерв банкыһы, Һиндостан дәүләт банкының штаб-фатиры, Бомбей фонд биржаһы, Һиндостандың Милли фонд биржаһы, Аҡса һарайы. Ҡалала Tata Group, Godrej Group, Bajaj Group һәм башҡа күп кенә эре компанияларҙың штаб-фатирҙары урынлашҡан. Бизнес-үҙәк Мумбаиның көньяҡ өлөшөндә урынлашҡан. Һиндостан финанс ойошмаларынан тыш, бизнес-үҙәктә төрлө сит ил ойошмалары ла урынлашҡан.

Ҡалала кизе-мамыҡ, нефть эшкәртеү, химия, машиналар етештереү сәнәғәте үҫешкән. Электр энергия менән Көнбайыш Гат итәгендә урынлашҡан ГЭС һәм Тромбей утрауындағы ТЭС тәьмин итә. АЭС та бар. 1980 йылдарға тиклем Мумбаи иҡтисады туҡыу сәнәғәтенә һәм диңгеҙ сауҙаһына ныҡ бәйле була. Нава-Шева портының йөк әйләнеше 25 миллион тонна тәшкил иткән. Бөтә импорттың 60 проценты йөк порты аша үткән. XX быуаттың 80-се йылдарынан һуң Мумбаила башҡа прогрессив һәм юғары квалификациялы тармаҡтар үҫешә башлай, мәҫәлән: алмас сығарыу һәм шымартыу, юғары мәғлүмәт технологиялары, һаулыҡ һаҡлау.

Дәүләткә эшләүсе хеҙмәткәрҙәр ҡала эшсе көстәренең байтаҡ өлөшөн тәшкил итә, әммә шул уҡ ваҡытта түбән һәм урта квалификациялы хеҙмәт менән шөғөлләнеүселәр ҙә күп: такси водителдәре, кибетселәр, механиктар, ремонтсылар һәм башҡалар.

Мумбаи — күңел асыу индустрияһының төп үҙәге. Һиндостандың күпселек телевидение һәм спутник селтәрҙәре ошо ҡалала урынлашҡан. Һиндостандың Болливуд тип аталған киноиндустрия үҙәге лә Мумбаила урынлашҡан, шулай уҡ унда башҡа, аҙ билдәле киностудияларҙа бар.

Торлаҡ-коммуналь хужалыҡ

Муниципалитет ҡаланы милли парк күлдәренән эсәр һыу менән тәьмин итә, сүп-сар йыя (йылына 78 000 метрик тонна).

Электр энергияһын шәхси компаниялар тәьмин итә. АЭС һәм ГЭС-та етештерелгән электр энергияһы ҡулланыла.

Ҡалала телефон селтәре үҫешкән һәм ҙур майҙандарҙы биләгән мобиль операторҙар эшләй.

Халыҡ араһында енәйәтселек

Һиндостан үлсәүҙәре буйынса Мумбаила енәйәтселек уртаса кимәлдә. Мумбаила 2004 йылда 27577 осраҡ теркәлгән (2001 йылда — 30991), был ваҡыт эсендә енәйәтселек 11 процентҡа кәмегән. Ҡаланың төп төрмәһе — Артур Роад. 2008 йылдың 27 ноябрендә Мумбаила сыуалыштар һәм шартлауҙар сылбыры башлана. Ҡорбандар була.

Ҡала идаралығы

Мумбаи — штаттың баш ҡалаһы. Ике айырым райондан, ҡала һәм ҡала ситенән тора, улар шулай уҡ Махараштра штатында ике районды барлыҡҡа килтерә.

Ҡала менән тик номиналь функцияларҙы үтәгән мэр етәкселегендәге муниципаль совет идара итә. Ысын башҡарма власть штат власы тәғәйенләгән комиссионер ҡулында тупланған.

Ҡала төҙөлөшө өсөн муниципаль ҡала советы яуаплы.

Мумбаи 23 ҡала райондарына бүленә, уларҙа комиссионер ярҙамсыһы етәкселек итә.

Ҡаланың ижтимағи-мәҙәни тормошо, архитектураһы, иҫтәлекле урындары

Мумбаи — Һиндостандың иң космополит ҡалаларының береһе. Ҡалала Европа һәм Азия мәҙәни традициялары бергә йәшәй. Төрлө этник төркөмдәрҙең һәм диндәрҙең байрамдары һәм фестивалдәре үтә. Ҡала халҡы, дингә ҡарамай, уларҙа киң ҡатнаша.

Мумбаиның үҙ юл буйындағы фаст-фуд селтәре бар: «Вада Павс» һәм «Бхелпури».

Ҡалала Ҡытай һәм көньяҡ һинд аш-һыуын яратыусылар күп. Ҡала музыка, аш-һыу, сәнғәт өлкәһендә халыҡ-ара һәм һинд ҡатнашмаһы булып тора.

2004 йылда Мумбаи милли традицияларҙы һаҡлаған өсөн ЮНЕСКО-ның өс наградаһын ала. Мумбаи — һинд киноһының тыуған ере, беренсе фильм 1896 йылда прокатҡа сыға. Ҡалала бик күп кинотеатрҙар, шул иҫәптән Азияла иң ҙуры — «IMAX» кинотеатры бар, унда Болливуд һәм Голливудтың яңы фильмдары күрһәтелә.

Мумбаила Һиндостандың берҙән-бер даими эшләп килгән симфоник оркестры (The Bombay Chamber Orchestra) урынлашҡан.

Ҡалала иң боронғо йәмәғәт китапханаһы — Азия йәмғиәте китапханаһы, 1833 йылда төҙөлгән.

Мумбаиның 8 туғандаш ҡалалары бар:

Мәғариф

Мумбаила дәүләт һәм шәхси мәктәптәр бар. Шәхси мәктәптәр үҙ сәйәсәтен яҡшыраҡ белем алыуға һәм инглиз телен яҡшы белеүгә нигеҙләй. Дәүләт мәктәптәрендә шәхси мәктәптәр өсөн түләй алмаған ярлыларҙың балалары уҡый. Ун йыл уҡығандан һуң (урта белем) студенттар колледждарҙа 2 йыл дүрт йүнәлеш буйынса уҡый: сәнғәт, сауҙа, фән һәм ҡануниәт. Был профессиональ курстар менән оҙатылып килә. Мумбаилағы профессиональ колледждарҙың күпселеге Мумбаи университетына (донъялағы иң ҙур университеттарҙың береһе) ҡарай. Шулай уҡ Мумбаила юғары уҡыу йорттарында белем биреүҙең һәм университет фәненең үҫешкән системаһы эшләй. Мумбаи университеттары Һиндостанда ла, бөтә Азияла ла иң яҡшы университеттарҙың береһе тип һаналалар.

Матбуғат

Мумбаила инглиз телендә («Таймс оф Индия», «Миддей», «Афтонун», «Эйша Эйдж», «Экономик Таймс», «Индиан Экспресс»), бенгали һәм тамил, маратхи һәм һинд телендә гәзиттәр баҫылып сыға.

Ҡалала телеканалдар (төрлө телдәрҙә йөҙҙән ашыу), радиостанциялар (FM төркөмөндә 8 һәм АМ-да 3 станция) эшләй.

Спорт

Крикет ҡалала иң популяр спорт төрө булып тора һәм уны күп йәшәүселәр уйнай. Ҡалала ике халыҡ-ара крикет стадионы — Ванкхид һәм Брабурн бар. Футбол — популярлығы буйынса икенсе спорт төрө. Мумбаи марафоны йыл һайын үткәрелә^[7]^[8].

Ҡалала үләндә хоккей, теннис, бадминтон, бильярд, гольф, өҫтәл теннисы, регби популяр. Ат спорты үҫешкән, дерби уҙғарыла. Башлыса мәктәптәрҙә волейбол һәм баскетбол үҫешкән^[9]^[10]^[11].

Һылтанмалар

Мумбаи в сети 2017 йыл 1 март архивланған. (рус.)
Фото Мумбая на Индостан.ру (рус.)
Бомбейский камерный оркестр (рус.)

Әҙәбиәт

Бомбей // Еврейская энциклопедия Брокгауза и Ефрона. — СПб., 1908—1913.
Бомбей // Брокгауз һәм Ефрондың энциклопедик һүҙлеге: 86 томда (82 т. һәм 4 өҫтәмә том). — СПб., 1890—1907. (рус.)
Baptista, Elsie Wilhelmina. The East Indians: Catholic Community of Bombay, Salsette and Bassein (инг.). — Bombay East Indian Association, 1967.
Bates, Crispin. Community, Empire and Migration: South Asians in Diaspora (инг.). — Orient Blackswan (инг.)баш., 2003. — ISBN 978-81-250-2482-8.
Brunn, Stanley; Williams, Jack Francis; Zeigler, Donald. Cities of the World: World Regional Urban Development (инг.). — Third. — Rowman & Littlefield Publishers, Inc., 2003. — ISBN 978-0-06-381225-3.
Campbell, Dennis. International Telecommunications Law [2008] (инг.). — 2008. — Vol. II. — ISBN 978-1-4357-1699-5.
Census of India, 1961. — Office of the Registrar General (India), 1962. — Т. 5.
Carsten, F. L. The New Cambridge Modern History (The ascendancy of France 1648–88) (инг.). — Cambridge University Press Archive, 1961. — Vol. V. — ISBN 978-0-521-04544-5.
Chaudhuri, Asha Kuthari. Introduction: Modern Indian Drama // Mahesh Dattani: An Introduction. — Foundation Books, 2005. — (Contemporary Indian Writers in English). — ISBN 978-81-7596-260-6.
Chittar, Shantaram D. The Port of Bombay: a brief history. — Bombay Port Trust (инг.)баш., 1973.
Datta, Kavita; Jones, Gareth A. Housing and finance in developing countries (инг.). — illustrated. — Routledge, 1999. — (Volume 7 of Routledge studies in development and society). — ISBN 978-0-415-17242-4.
David, M. D. History of Bombay, 1661–1708. — University of Mumbai, 1973.
David, M. D. Bombay, the city of dreams: a history of the first city in India (инг.). — Himalaya Publishing House, 1995.
Davis, Mike (инг.)баш. Planet of Slums [" Le pire des mondes possibles : de l'explosion urbaine au bidonville global "] (фр.). — Paris: La Découverte, 2006. — ISBN 978-2-7071-4915-2.
Dwivedi, Sharada (инг.)баш.; Mehrotra, Rahul. Bombay: The Cities Within. — Eminence Designs, 2001. — ISBN 978-81-85028-80-4.
Environment and urbanization. — International Institute for Environment and Development, 2002. — Т. v. 14, no. 1. — ISBN 978-1-84369-223-2.
Executive Summary on Comprehensive Transportation Study for MMR (билдәһеҙ). MMRDA. Дата обращения: 28 август 2009. Архивировано 16 апрель 2010 года. 2013 йыл 21 сентябрь архивланған.
Farooqui, Amar. Opium city: the making of early Victorian Bombay (инг.). — Three Essays Press, 2006. — ISBN 978-81-88789-32-0.
Fortescue, J. W. A History of the British Army. — Read Books, 2008. — Т. III. — ISBN 978-1-4437-7768-1.
Fuller, Christopher John; Bénéï, Véronique. The everyday state and society in modern India (инг.). — C. Hurst & Co. Publishers (инг.)баш., 2001. — ISBN 978-1-85065-471-1.
Ganti, Tejaswini. Introduction // Bollywood: a guidebook to popular Hindi cinema (инг.). — Routledge, 2004. — ISBN 978-0-415-28854-5.
Greater Bombay District Gazetteer. — Gazetteer Department (Government of Maharashtra (инг.)баш.), 1960. — Т. v. 27, no. 1. — (Maharashtra State Gazetteers).
Ghosh, Amalananda. An Encyclopaedia of Indian Archaeology. — Brill, 1990. — ISBN 978-81-215-0088-3.
Guha, Ramachandra (инг.)баш. India after Gandhi. — HarperCollins, 2007. — ISBN 978-0-06-019881-7.
Hansen, Thomas Blom. Wages of violence: naming and identity in postcolonial Bombay (инг.). — Princeton University Press, 2001. — ISBN 978-0-691-08840-2.
Huda, Anwar. The Art and Science of Cinema. — Atlantic Publishers & Distributors, 2004. — ISBN 978-81-269-0348-1.
Jha, Subhash K. The Essential Guide to Bollywood. — Roli Books (инг.)баш., 2005. — ISBN 978-81-7436-378-7.
Keillor, Bruce David. Marketing in the 21st Century: New world marketing (инг.). — Praeger, 2007. — Vol. 1. — ISBN 978-0-275-99276-7.
Kelsey, Jane. Serving Whose Interests?: The Political Economy of Trade in Services Agreements (инг.). — Taylor & Francis, 2008. — ISBN 978-0-415-44821-5.
Khalidi, Omar. Muslims in the Deccan: a historical survey (инг.). — Global Media Publications, 2006. — ISBN 978-81-88869-13-8.
Kothari, Rajni (инг.)баш. Politics in India. — Orient Longman (инг.)баш., 1970.
Krishnamoorthy, Bala. Environmental Management: Text And Cases. — PHI Learning Pvt. Ltd., 2008. — ISBN 978-81-203-3329-1.
Kumari, Asha. Hinduism and Buddhism. — Vishwavidyalaya Prakashan, 1990. — ISBN 978-81-7124-060-9.
Lok Sabha debates. — New Delhi: Lok Sabha Secretariat, 1998.
Machado, José Pedro. Bombaim // Dicionário Onomástico Etimológico da Língua Portuguesa (порт.). — Editorial Confluência. — 1984. — Т. I.
Mehta, Suketu. Maximum City: Bombay Lost and Found. — Alfred A Knopf (инг.)баш., 2004. — ISBN 978-0-375-40372-9.
Metropolitan planning and management in the developing world: spatial decentralization policy in Bombay and Cairo (инг.). — United Nations Centre for Human Settlements, 1993. — ISBN 978-92-1-131233-1.
Misra, Satish Chandra. The Rise of Muslim Power in Gujarat: A History of Gujarat from 1298 to 1442 (инг.). — Munshiram Manoharlal Publishers, 1982.
Morris, Jan; Winchester, Simon. Stones of empire: the buildings of the Raj (инг.). — reissue, illustrated. — Oxford University Press, 2005. — ISBN 978-0-19-280596-6.
Mumbai Plan (билдәһеҙ). Department of Relief and Rehabilitation (Government of Maharashtra). Дата обращения: 29 апрель 2009. Архивировано 10 март 2009 года. 2009 йыл 10 март архивланған.
Naravane, M. S. Battles of the honourable East India Company: making of the Raj (инг.). — APH Publishing, 2007. — ISBN 978-81-313-0034-3.
O'Brien, Derek. The Mumbai Factfile. — Penguin Books, 2003. — ISBN 978-0-14-302947-2.
Office of the Commissioner of Police, Mumbai (билдәһеҙ) (PDF, 1.18 MB). Mumbai Police. Дата обращения: 15 июнь 2009. Архивировано 11 июль 2009 года. 2009 йыл 11 июль архивланған.
Bombay and Mumbai: Identities, Politics and Populism // Bombay and Mumbai. The City in Transition (инг.) / Patel, Sujata; Masselos, Jim. — Delhi, India: The Oxford University Press, 2003. — ISBN 978-0-19-567711-9.
Pai, Pushpa. Multilingualism, Multiculturalism and Education: Case Study of Mumbai City // Proceedings of the 4th International Symposium on Bilingualism (инг.) / Cohen, James; McAlister, Kara T.; Rolstad, Kellie; MacSwan, Jeff. — Cascadilla Press, 2005. — P. 1794—1806.
Patil, R.P. The mangroves in Salsette Island near Bombay (инг.). — Calcutta: Proceedings of the Symposium on Mangrove Forest, 1957.
Aditi Phadnis (инг.)баш. Business Standard Political Profiles: Of Cabals and Kings (инг.). — Business Standard (инг.)баш..
Population and Employment profile of Mumbai Metropolitan Region (билдәһеҙ) (PDF). Mumbai Metropolitan Region Development Authority (MMRDA). Дата обращения: 4 июнь 2010. Архивировано 28 декабрь 2009 года. 2013 йыл 21 сентябрь архивланған.
Proceedings of the Indian National Science Academy (инг.). — Indian National Science Academy, 1999. — Vol. 65.
Rana, Mahendra Singh. India votes: Lok Sabha & Vidhan Sabha elections 2001–2005 (инг.). — Sarup & Sons, 2006. — ISBN 978-81-7625-647-6.
Rohli, Robert V.; Vega, Anthony J. Climatology. — illustrated. — Jones & Bartlett Publishers (инг.)баш., 2007. — ISBN 978-0-7637-3828-0.
Saini, A.K.; Chand; Hukam. History of Medieval India. — Anmol Publications. — ISBN 978-81-261-2313-1.
Singh, K. S.; B. V. Bhanu; B. R. Bhatnagar; Anthropological Survey of India; D. K. Bose; V. S. Kulkarni; J. Sreenath. Maharashtra. — Popular Prakashan (инг.)баш., 2004. — Т. XXX. — ISBN 978-81-7991-102-0.
Shirodkar, Prakashchandra P. Researches in Indo-Portuguese history. — Publication Scheme, 1998. — Т. 2. — ISBN 978-81-86782-15-6.
Swaminathan, R.; Goyal, Jaya. Mumbai vision 2015: agenda for urban renewal. — Macmillan India in association with Observer Research Foundation, 2006.
Strizower, Schifra. The children of Israel: the Bene Israel of Bombay (инг.). — B. Blackwell, 1971.
The Gazetteer of Bombay City and Island. — Gazetteer Department (Government of Maharashtra (инг.)баш.), 1978. — Т. 2. — (Gazetteers of the Bombay Presidency).
The Mumbai Municipal Corporation Act, 1888 (билдәһеҙ) (PDF). State Election Commissioner (Government of Maharashtra). Дата обращения: 3 май 2009. Архивировано 5 июль 2007 года. 2007 йыл 5 июль архивланған.
Kurian, Mathew; McCarney, Patricia. Peri-urban water and sanitation services policy, planning and method (инг.). — Dordrecht: Springer, 2010. — ISBN 978-9048194254.
Vilanilam, John V. Mass communication in India: a sociological perspective. — illustrated. — SAGE, 2005. — ISBN 978-0-7619-3372-4.
Wasko, Janet. How Hollywood works. — SAGE, 2003. — ISBN 978-0-7619-6814-6.
WMO bulletin. — World Meteorological Organization, 2000. — Т. 49.
Yimene, Ababu Minda. An African Indian Community in Hyderabad: Siddi Identity, Its Maintenance and Change (инг.). — Cuvillier Verlag (инг.)баш., 2004. — ISBN 978-3-86537-206-2.
Yule, Henry; Burnell, A. C. A glossary of colloquial Anglo-Indian words and phrases: Hobson-Jobson (инг.). — 2. — Routledge, 1996. — ISBN 978-0-7007-0321-0.
Zakakria, Rafiq; Indian National Congress (инг.)баш. 100 glorious years: Indian National Congress, 1885–1985 (инг.). — Reception Committee, Congress Centenary Session, 1985.

	Портал «Индия»
	Мумбаи Викиһүҙлектә
	Мумбаи Викимилектә
	Мумбаи Викияңылыҡтарҙа
	Мумбаи Викигид

Иҫкәрмәләр

↑ Provisional Population Totals and data products - Census 2011 : MaharashtraDistribution of Population, Decadal Growth Rate, Sex-Ratio and Population Density (билдәһеҙ). Office of the Registrar General and Census Commissioner, India under Ministry of Home Affairs, Government of India.. Дата обращения: 21 май 2011.
↑ India: metropolitan areas (билдәһеҙ). World Gazetteer. Дата обращения: 24 август 2009. Архивировано 24 август 2011 года. 2010 йыл 8 октябрь архивланған.
↑ Machado, José Pedro, «Dicionário Onomástico Etimológico da Língua Portuguesa», Livros Horizonte, 2003, «Bombaim», vol. I, pp. 265/266.
↑ Census of India – Socio-cultural aspects (билдәһеҙ). Government of India, Ministry of Home Affairs. Дата обращения: 2 март 2011.
↑ National Commissioner Linguistic Minorities 50th report, page 131 (билдәһеҙ). Government of India. Дата обращения: 16 август 2017. Архивировано 8 июль 2016 года. 2016 йыл 8 июль архивланған.
↑ İzmir'in kardeş kentleri (билдәһеҙ). İzmir Büyükşehir Belediyesi. Дата обращения: 13 июль 2012. Архивировано 4 август 2012 года. 2012 йыл 27 июль архивланған.
↑ Makarand, Waingankar Attacking pattern of play has delivered (билдәһеҙ). The Hindu (18 ғинуар 2009). Дата обращения: 8 июнь 2009.
↑ Aussies claim elusive trophy (билдәһеҙ). The Sydney Morning Herald (6 ноябрь 2006). Дата обращения: 18 июнь 2009. Архивировано 15 март 2011 года.
↑ Bubna, Shriya Forget cricket, soccer's new media favourite (билдәһеҙ). Rediff News (7 июль 2006). Дата обращения: 9 июнь 2009. Архивировано 6 август 2011 года.
↑ I-League: Mahindra United to face Mumbai FC (билдәһеҙ). The Hindu (10 октябрь 2008). Дата обращения: 9 июнь 2009. Архивировано из оригинала 14 июль 2011 года. 2011 йыл 14 июль архивланған.
↑ Pal, Abir Mallya, Diageo fight for McDowell Derby (билдәһеҙ). The Times of India (17 ғинуар 2007). Дата обращения: 8 июнь 2009. Архивировано 24 октябрь 2012 года.

[Census2011-1] Provisional Population Totals and data products - Census 2011 : MaharashtraDistribution of Population, Decadal Growth Rate, Sex-Ratio and Population Density (билдәһеҙ). Office of the Registrar General and Census Commissioner, India under Ministry of Home Affairs, Government of India.. Дата обращения: 21 май 2011.

[WG2-2] India: metropolitan areas (билдәһеҙ). World Gazetteer. Дата обращения: 24 август 2009. Архивировано 24 август 2011 года. 2010 йыл 8 октябрь архивланған.

[3] Machado, José Pedro, «Dicionário Onomástico Etimológico da Língua Portuguesa», Livros Horizonte, 2003, «Bombaim», vol. I, pp. 265/266.

[census2001-4] Census of India – Socio-cultural aspects (билдәһеҙ). Government of India, Ministry of Home Affairs. Дата обращения: 2 март 2011.

[5] National Commissioner Linguistic Minorities 50th report, page 131 (билдәһеҙ). Government of India. Дата обращения: 16 август 2017. Архивировано 8 июль 2016 года. 2016 йыл 8 июль архивланған.

[ks-6] İzmir'in kardeş kentleri (билдәһеҙ). İzmir Büyükşehir Belediyesi. Дата обращения: 13 июль 2012. Архивировано 4 август 2012 года. 2012 йыл 27 июль архивланған.

[7] Makarand, Waingankar Attacking pattern of play has delivered (билдәһеҙ). The Hindu (18 ғинуар 2009). Дата обращения: 8 июнь 2009.

[TSMH-8] Aussies claim elusive trophy (билдәһеҙ). The Sydney Morning Herald (6 ноябрь 2006). Дата обращения: 18 июнь 2009. Архивировано 15 март 2011 года.

[9] Bubna, Shriya Forget cricket, soccer's new media favourite (билдәһеҙ). Rediff News (7 июль 2006). Дата обращения: 9 июнь 2009. Архивировано 6 август 2011 года.

[10] I-League: Mahindra United to face Mumbai FC (билдәһеҙ). The Hindu (10 октябрь 2008). Дата обращения: 9 июнь 2009. Архивировано из оригинала 14 июль 2011 года. 2011 йыл 14 июль архивланған.

[11] Pal, Abir Mallya, Diageo fight for McDowell Derby (билдәһеҙ). The Times of India (17 ғинуар 2007). Дата обращения: 8 июнь 2009. Архивировано 24 октябрь 2012 года.

[1]

[2]

[3]

[4]

[5]

[6]

[7]

[8]

[9]

[10]

[11]