Мьянма тарихы

Википедия — ирекле энциклопедия мәғлүмәте

Ҡалып:История Мьянмы

Мьянма тарихы
 Мьянма тарихы Викимилектә

Мьянма тарихы (Бирма) б. э. т. яҡынса III мең йыллыҡтан алып күҙәтелә. Был территорияла төрлө халыҡтар йәшәгән, уларҙың иң боронғоһо — мондар. IX быуатта бирмандар көньяҡ-көнбайыш Ҡытайҙан Иравади йылғаһы үҙәненә күсеп килгән һәм бер ни тиклем ваҡыттан һуң халыҡтың күпселеген тәшкил итә башлай.

Бирма тарихы күрше илдәр — Һиндостан, Бангладеш, Лаос һәм Таиландтың тарихтары менән тығыҙ бәйле,.

Боронғо осор[үҙгәртергә | сығанаҡты үҙгәртеү]

Хәҙерге мьянма халҡының ата-бабалары ҡытайҙарға «көнбайыш цяндар» булараҡ билдәле була. Хань династияһы осоронда улар хәҙерге Ланчжоу районында йәшәй. Ҡытай экспансияһынан ҡасып, улар Тибеттың төньяҡ-көнсығышына сигенә, ә унан уларҙың көньяҡҡа табан миграцияһы башлана. Сычуаньға килгәс, улар Нанчжао вассалдары булып китә. VII быуатта үҙҙәрен «мьянма» тип атаған көнбайыш цяндар Наньчжао дәүләте составына ингән халыҡтарҙың береһе булараҡ билдәле. Улар Шрикшетра дәүләтен тар-мар иткән Наньчжао армияһы, һуңынан монамиҙар менән һуғышҡан пью халҡы составына инә.

Мьянмаларҙың урта Бирмалағы тәүге тораҡ пункттары Чауше үҙәнендә урынлаша. Йылъяҙмаларҙа тәүге ун бер каруиндың (ырыу биләмәләре) исемдәре һаҡланған; тағы ла һигеҙ каруин Иравадиға яҡыныраҡ урынлаша. Мьянма халҡы унда элек йәшәгән пьюларҙың ирригация системаһын мираҫ итеп ала; моғайын, шул уҡ ваҡытта пьюлар менән мьянмаларҙың үҙ-ара ассимиляция процесы башланғандыр. «Пью» атамаһы XI быуаттың иртә мьянма яҙмаларында ғына осрай, унда пьюлар мьянма халҡы менән бер рәттән ҡулланыла; һуңынан был халыҡтың атамаһы эҙһеҙ юғала. Ассимиляция дауам иткән быуат ярым ваҡыт Мьянма тарихында документаль теркәлмәгән, өҫтәүенә Иравади үҙәнендә археологик ҡомартҡылар ҡалдырылмаған осор булып тора.

Мон[үҙгәртергә | сығанаҡты үҙгәртеү]

Археологик мәғлүмәттәр буйынса, был райондарҙа кеше 11 000 йыл элек йәшәгән, әммә беренсе цивилизация мондар цивилизацияһы тип таныла. Мондар был төбәккә яҡынса б. э. т. 3000 йылдар тирәһендә килә, уларҙың беренсе Суварнабхуми короллегенә нигеҙ Татон порт янында б. э. т. 300 йыл элек һалынған, тип фараз ителә. Телдән телгә һөйләп ҡалдырылған тарихы мондарҙың буддизм менән б. э. т. III быуатта уҡ бәйле булыуы тураһында һөйләй. Әммә тап б. э. т. II быуатта уларға Ашок короленән илселәр һәм монахтар килә. Мондарҙың күп кенә китаптары һәм йылъяҙмалары һуғыштар ваҡытында юҡҡа сыға.

Мон цивилизацияһы үҙендә һинд һәм будда мәҙәниәтен берләштерә. IX быуат уртаһына мондар Бирманың көньяғында өҫтөнлөк итә. XXI быуаттарҙа Түбәнге Бирмала мон ҡалалары федерацияһы Хантавади, йәки уларҙың иң ҙуры булған Татон етәкселегендә Раманнадес барлыҡҡа килә.

Пью[үҙгәртергә | сығанаҡты үҙгәртеү]

Пьюлар б.э. т. I быуатта Бирмаға килә һәм Ҡытай менән Һиндостан араһындағы сауҙа юлдарында бер нисә короллек төҙөй. Ҡытай сығанаҡтары, пьюларҙың тораҡ пункттарын тыныс һәм кешелекле булған 18 короллек контролдә тота, тип яҙа. Пью короллектәрендә Тхеравад буддизмы өҫтөнлөк итә. Пьюлар бер ҡасан да берҙәм империяға берләшмәй, тиҫтәнән ашыу ҡала-дәүләт төҙөй.

832 йылда Нанчжао дәүләтенең көньяҡ ҡытай провинцияһы Юньнанда урынлашҡан тай ғәскәре, пьюларҙыңИравади йылғаһының һыубаҫар туғайҙарында хужалыҡ эштәрен алып барған иң ҙур Шрикшетра батшалығын ҡыйрата.

Паган короллеге[үҙгәртергә | сығанаҡты үҙгәртеү]

Батшалыҡтың баш ҡалаһы Паган пагодалары

Ҡытай йылъяҙмаларында, Паган ҡалаһына нигеҙ 850 йылда һалынған, тип иҫәпләнә: уларҙың мәғлүмәттәре буйынса, кенәз Пьинбу был ҡаланы диуар менән уратып ала. Башта Паган Наньчжао төҙөгән һәм яугирҙар һәм уларҙың ғаиләләре йәшәгән ҡәлғәләрҙең береһе булғандыр. Әкренләп Иравади ярында ятҡан Пагандың әһәмиәте арта барғандыр. X быуат уртаһында уҡ кенәз Сорахан Паган янындағы Туран тауында будда ғибәҙәтханаһы төҙөй, өҫтәүенә ул Паган хакимы тип атала; был мәғлүмәттәр йылъяҙмаларҙан ғына түгел, ә унда һаҡланып ҡалған яҙыуҙан да билдәле. Йылъяҙмалар һәм яҙыуҙар Паганда тәхет өсөн башланған көрәш тураһында мәғлүмәт бирә, уны яулау мьянма халҡы өҫтөнән хакимлыҡ итеү өсөн мөһим була.

964 йылда кенәз Сорахан ҡолатыла; мьянма йылъяҙмалары уның ҡолатылыуын буддизмдан баш тартыуы һәм был аҙымын йылан Наг статуяһы төҙөп ҡуйыу менән билдәләүе менән бәйләй. Артабанғы тиҫтә йылдар дауамында Паганда власть өсөн ике ғаилә көрәшә, шуға күрә мираҫ һәр ваҡыт һарай түңкәрелештәре менән оҙатыла.

1044 йылда Паган тәхетенә беренсе бирма короле Аноратха ултыра. Был ваҡытта Бирмала һинд дине һәм урыны менән Махаяндар буддизмы хакимлыҡ итә. Татонда идара итеүсе мон дәүләте короле Раманнадеса Мануха будда монахын (Тхеравада тәғлимәттәре) бирма короленә ебәрә.

Миссия ҙур уңышҡа өлгәшә. Иман килтереп, батша Аноратха король Мануханан изге ҡомартҡылар һәм будда текстарын килтереүен талап итә. , үҙенең бирма коллегаһының ҡараштарының тәрән булыуына шикләнеп, король Мануха ҡомартҡыларҙы тапшырыуҙан баш тарта. Яуап итеп, Аноратха көтөлмәгән хәрби поход ойоштора, Татон үҙәҙе Раманнадесаны тар-мар итә һәм Паганға мөмкин булғандың барыһын да алып сыға, шул иҫәптән Трипитаканың 32 йыйынтығын тулыһынса, бөтә изге ҡомартҡыларҙы. Шулай уҡ бөтә монахтарҙы алып китә һәм король Мануханы әсирлеккә ала — бөтәһе 30 мең кеше әсир итеп алына. Шулай итеп, яңы дингә эйә булып, король Аноратха күп һанлы алтын пагодалар, ғибәҙәтханалар, ступалар һәм монастырҙар төҙөүгә тотона. Паган Тхераваданың донъя үҙәгенә әүерелә, уға меңәрләгән хажиҙар ағыла. Король Мануха һәм күп һанлы әсирҙәр нәҫелдән килгән ғибәҙәтхана ҡолдарына әйләндерелә (улар әле лә ғибәҙәтханаларҙы йыйыштырыу һәм тотоу менән мәшғүл).

XIII быуат уртаһында, төньяҡтан килгән монголдарҙан ҡурҡып, Пагандың һуңғы батшаһы нығытмалар төҙөүгә төҙөлөш материалдарын алыу өсөн ғибәҙәтханаларҙы емерә башлай. Ығы-зығы башлана һәм халыҡ ҡаланан ҡаса. Монголдар Паган ҡалаһын ғәмәлдә бер ниндәй ҡаршылыҡһыҙ тиерлек баҫып ала.

Таунгу династияһы[үҙгәртергә | сығанаҡты үҙгәртеү]

XVI быуатта Бирма территорияһында яңы дәүләт — Таунгу барлыҡҡа килә. Яңы династия Паган ҡолатылғандан һуң хасил булған феодаль тарҡаулыҡҡа нөктә ҡуя, һәм тайҙарҙың Сиам дәүләтен яулап ала. Әммә 1600 йылда тайҙар бирма хакимлығынан азат ителә, ә 1752 йылда дәүләт йәшәүҙән туҡтай.

Конбаун[үҙгәртергә | сығанаҡты үҙгәртеү]

1757 йылда мон короле Тала бирма короле Маха Дхаммаязды һәм уның ғаиләһен әсирлеккә ала. Бирма һәм мондарҙың күп йыллыҡ дошманлығын иҫтә тотоп, король Тала алты әсирҙе, король ҡаны ергә теймәһен өсөн, бәрхәт тоҡтарға һалып, язаларға ҡарар итә. Язалау тураһындағы хәбәр бөтә илде ҡурҡыуға һала. Бер айҙан һуң дәүләт короле Шуэбо Алаунпая Пегунытар-мар итә, Тала короле үлтерелә, ә Бөтә Бирма берләштерелә.

1760 йылда король Алаунпая Сиамдың баш ҡалаһы Аютияға һөжүм итә. Ул пушканан үҙе атырға ҡарар итә. Әммә пушка шартлай һәм король, ауыр яраланып, ике көндән вафат була. Уның король тәхетенә ултырған улы Схинбюшин 7 йылдан Таиландтың баш ҡалаһы Аютияны баҫып ала һәм бөтә ҡоролмаларҙы, ғибәҙәтханаларҙы һәм пагодаларҙы юҡ итеп, аяуһыҙ рәүештә ҡаланы юҡҡа сыға. Бирма халҡы Таиландта, төплөнеп ҡала алмай, һәм ете айҙан һуң Тхонбуриҙа үҙен король тип иғлан иткән Прая бирма ғәскәрҙәрен тар-мар итә һәм тиҙҙән Таиландты берләштерә.

Британия колонизацияһы (1824-1941)[үҙгәртергә | сығанаҡты үҙгәртеү]

Инглиздәр, дипломатик интригалар менән хәрби операцияларҙы берләштереп, тәүҙә Мон һәм Аракан батшалыҡтарын, ә һуңынан Түбәнге Бирманы үҙ ҡулына ала. Король Миндонға диңгеҙҙән айырылып торған, баш ҡалаһы Мандалай булған сағыштырмаса бәләкәй короллек ҡала, ул бик аҡыллы хаким булып сыға һәм британ йоғонтоһона уңышлы ҡаршы тора ала. Әммә улының, Мандалайҙың һуңғы короле Тибо Мин үҙен аҡылһыҙ һәм аяуһыҙ хаким итеп күрһәтә. Уға астрологтар баш ҡаланы күсерергә тәҡдим итә, әммә ул ырымдарға буйһоноп, Мандалай ҡалаһын «нығытыу» өсөн кеше ҡорбандары тураһында указдар сығара. Ҡулға алыуҙар башлана, һәм Мандалаяла дөйөм паника башлана. Халыҡ ҡаланан ҡаса, ә сит ил дәүләттәр, беренсе сиратта Британия, үҙ подданныйҙарының ғүмере өсөн хәүефләнеп, Тибо Минға ультиматум ҡуя. Инглиздарға яуап итеп, ҡалала ҡулға алыуҙар туҡтатыла, әммә 100 ҡулға алынғанды йәшерен рәүештә тереләй күмеп ҡуялар. Иленең күп өлөшөн оккупациялаған Британияға ҡаршы торорға тырышып, король Тибо Франция менән Лаостан Мандалайға тиклем тимер юл төҙөү һәм Иравадиҙа берлектәге хәрби флот булдырыу тураһында килешеүгә ҡул ҡуя. Инглиздәр Бирмала француз йоғонтоһона ҡаршы торорға ҡарар итә һәм, эске тотороҡһоҙлоҡтан файҙаланып, 1885 йылда Мандалайға еңел генә баҫып ала. Ә Тибо Миндың ҡот осҡос хакимлығына асыуланған халыҡ уларҙы шатланып ҡаршы ала.

Бирма Япония протектораты аҫтында (1942—1945)[үҙгәртергә | сығанаҡты үҙгәртеү]

Япония һалдаттары Бирмала Шветальяун ғибәҙәтханаһында ергә йығылған Будда статуяһы алдында, Пегу

Икенсе донъя һуғышы йылдарында Япония, Ҡытайҙы тәьминәттән айырырға тырышып, Һинд-Ҡытайҙы оккупациялай. Әммә 1939 йылдың ғинуарында Бирма аша Ҡытайҙы тәьмин итеү буйынса Рангундан Чунцинға Мандалай, Лашо, Баошань һәм Кунмин аша яңы юл асыла, һәм Ҡытайға тиҫтәләрсә мең тонна ҡорал кәрәк-яраҡтары оҙатыла. Япондар Бирманың милли төркөмдәре араһында ярҙам табып, Бирмаға баҫып инә һәм 1942 йылдың 2 майында Мандалайҙы ала.

Япон оккупацияһы аяуһыҙ була, һәм уларҙың хакимлығын халыҡ хупламай. 1943 йылдың 1 авгусында Япония номиналь рәүештә Бирманың бойондороҡһоҙлоғон «Бирма Дәүләте» исеме аҫтында таный. Марионетка хөкүмәте ойошторола, уға Ба Мо етәкселек итә.

Әммә күп кенә бирмандар япондарҙың уларға ысын бойондороҡһоҙлоҡ бирергә теләүенә шикләнә. Ике йыл япон оккупацияһынан һуң, Японияның ауыр еңелеүҙәре фонында, Бирмала был кәйеф көсәйә. 1944 йылдың авгусында Аун Сан, буласаҡ оппозиция лидерының һәм дәүләт советницаһының атаһы Аун Сан Су Чжи, һәм башҡа милләтселәр башлыҡтары ойошма төҙөй Халыҡ азатлығы антифашистик лигаһы. 1945 йылдың 27 марты Бирманың милли армияһы япондарға ҡаршы дөйөм милли ихтилал күтәрә. 1945 йылдың майына союздаштар япондарҙы Бирманан ҡыуып сығара.

Бойондороҡһоҙ Бирма[үҙгәртергә | сығанаҡты үҙгәртеү]

Мьянма ете милли өлкәнән (штаттарҙан) (Мон, Карен, Кайя, Шан, Качин, Чин һәм Аракан) һәм ете провинциянан (административ округтар) тора. Ғәмәлдә, бер генә штат та үҙәк хөкүмәтте танымай, һәм уларҙың күпселеге 1948 йылда бойондороҡһоҙ Бирма дәүләтенә нигеҙ һалыныу мәленән алып граждандар һуғышы алып бара. Әммә бөтә штаттар менән дә һуғышты туҡтатыу тураһында шартлы килешеүҙәр төҙөлә. Хөкүмәт ғәскәрҙәре төп юлдарҙы, штаттарҙың баш ҡалаларын һәм бөтә ҡалалаларҙы контролдә тотоуына ҡарамаҫтан, ҡоралланған боласыларҙың ярайһы уҡ яҡшы ҡоралланған армиялары булғанлыҡтан, хөкүмәт ғәскәрҙәре күп һанлы партизандарҙы еңә алмай.

1947 йылдың йәйендә инглиздар тарафынан буласаҡ хөкүмәткә власты тапшырыу осоронда милли азатлыҡ хәрәкәте етәксеһе Аун Сан үҙенең сәйәси дошмандары тарафынан үлтерелә, шунлыҡтан власты яңы төҙөлгән хөкүмәткә тапшырыу кисектереп торола. Илдән киткән саҡтарында инглиздар, Карен, Шан и Кайя дәүләттәренә бойондороҡһоҙлоҡ биреүҙе вәғәҙә итеп, туҡтауһыҙ граждандар һуғышының дауам итеүен ҡалдырып китә. Өҫтәүенә Бирманың төньяғында Ҡытайҙан Мао Цзэдун ҡыҫырыҡлап сығарылған Гоминьдантың ҡораллы көстәре һәм Ҡытай тарафынан ҡоралландырылған һәм, нигеҙҙә, опиум баҫыуҙары өсөн Гоминьданға ҡаршы һуғышҡан Бирма коммунистар партияһы армияһы хәрби хәрәкәттәр алып бара. Көнбайыштан Бирманы бик үк тыныс булмаған Һиндостан штаттары, көнсығыштан Тайланд коммунистар партияһы партизандары хәрәкәт иткән урман массивтары, бик үк тыныс булмаған Бангладеш үҙенең туҡтауһыҙ ҡасаҡтары менән уратып ала.

У Ну хөкүмәте эске ыҙғышты туҡтата алмай; һуғышҡа тиклемге осор менән сағыштырғанда нефть сығарыу бик түбән кимәлдә була. Совет сәйәси комментаторы С. А. Симакин яҙғанса, бындай шарттарҙа генерал Не Вин командалығындағы армия ғына илдә тәртип урынлаштырыусы һәм илдең берлеген һаҡлап ҡала алыусы берҙән-бер көс була. Улар, 1962 йылдың мартында власты үҙ ҡулдарына алып, Революция советын һәм Бирма социалистик партияһын булдыра һәм партияның программаһын халыҡҡа еткерә. Ҡыҫҡа ғына ваҡыт эсендә элекке дәүләт аппараты бөтөрөлә, сит ил һәм урындағы шәхси милек националләштерелә, шулай уҡ бөтә тышҡы сауҙа, дәүләт секторы социалистик иҡтисадтың нигеҙе тип иғлан ителә. 1974 йылдан Бирма Бирман Социалистическая Республика Союзы тип атала башлай.

Шулай уҡ ҡарағыҙ: Бирмала 1962 йылдағы түңкәрелеш һәм Бирманың социализмға табан юлы

Үҫештең һайланған курсы тауар етешмәүенә һәм карточка системаһына килтерә. Ил халыҡ-ара изоляцияға дусар ителә, үҙҙәрендә барған культура революцияһы арҡаһында, Ҡытай Бирмаға ниндәй ҙә булһа ярҙам күрһәтә алмай, ә Советтар Союзы һәм социалистик лагерҙың уға оҡшарға тырышҡан илдәре менән Бирма аралашырға теләмәй. Боласыл союздаш республикалар ныҡлап аяҡҡа баҫа башлай, сөнки уларҙа шәхси милек һәм ирекле сауҙа үҫешә, ҡайһы бер штаттар, туранан-тура Таиданд менән сауҙа итеп, байый башлай.

Күрше илдәр менән сағыштырғанда Бирманың иҡтисады артта ҡала, иҡтисади үҫеш халыҡ һанының артыуынан артта ҡала[1].

1987 йылда дәүләт секретары Сейн Лвин хаҡы 25, 35 һәм 75 кьят ҡиммәтендәге ҡағыҙ аҡсаларҙы юҡҡа сығарыу тураһында иғлан итә, ғәмәлдә әйләнештән ил дә булған аҡсаларҙың 80 проценты "алып ташлана" (сағыштырыу өсөн СССР-ҙа 1991 йылғы аҡса реформаһын ҡарағыҙ). Акция халыҡта ризаһыҙлыҡ тыуҙыра. Студенттар хөкүмәт чиновниктарының машиналарын һәм виллаларын ҡыйратыу өсөн Янгон урамдарына сыға, шунлыҡтан бөтә университеттар һәм колледждар ябыла (университеттарҙың ҡайһы берҙәре әле лә ябылған килеш тора). Күпләп ҡулға алыу алымы ҡулланылыуға ҡарамаҫтан, студенттар тынысланмай. Ә 1988 йылдың 8 авгусында Янгондың үҙәгендә ғәскәр көсө менән студенттар демонстрацияһы баҫтырыла (был бола мәлендә 3000-дән ашыу кеше һәләк була). 1988 йылдың йәй айҙарында төрлө ҡалаларҙа ойошторолған демонстрацияларҙы һәм забастовкаларҙы ҡанһыҙ рәүештә баҫтырыу һөҙөмтәһендә ҡорбандар бик күп була. 1988 йылдың июлендә социалистик партияның сираттан тыш съезында Не Вин отставкаға сығарыла, Сейн Лвин илдең һәм партияның яңы етәксеһе итеп тәғәйенләнә, әммә халыҡ араһында ризаһыҙлыҡтың тынмауы арҡаһында, яңы етәксе 17 көндән һуң үҙ посынан баш тартырға мәжбүр була. Партия Үҙәк Комитетының 19 авгусындағы ғәҙәттән тыш пленумында [[Маун Маун] партия үҙәк комитетының яңы рәйесе һәм ил башлығы итеп һайлана. 18 сентябрҙә хәрби түңкәрелеш һөҙөмтәһендә власть башында генерал Со Маунг торған SLORC комитетына күсә.

Шулай уҡ ҡарағыҙ: Восстание 8888

1989 йылдың 18 июнендә хөкүмәт колониаль дәүерҙән ҡалған күп кенә географик исемдәрҙе алмаштырыу тураһында иғлан итә. Атап әйткәндә, илдең рәсми атамаһы Мьянму, баш ҡала Янгон тип үҙгәртелә. Тик Великобритания һәм тағы ла бер нисә ил был үҙгәрештәр менән ризалашмай.

Хәҙерге Мьянма[үҙгәртергә | сығанаҡты үҙгәртеү]

Хәрби диктатура арҡаһында ил Көнбайыш өсөн ябыҡ була. Иҡтисадтың дәүләт көйләүенең һәм социализмдың ҙур өлөшө менән үҙәкләшеүе етди үҙгәрештәргә килтерә. Хәҙерге Мьянманың ҡайһы бер характеристикалары:

  • Хәрби власть крәҫтиән балаларына монастырҙарҙа мәжбүри башланғыс белем биреүҙе ойоштороуға өлгәшә. Балаларҙы уҡытыу монахтарға дәүләт эше булараҡ йөкмәтелә.Ҡайһы бер монастырҙар эргәһендә информатика, инглиз теле һәм физика уҡытыу буйынса белем биреү үҙәктәре булдырылған.
  • Ай һайын хәрбиләштерелгән күсмә госпитальдәр бөтә ауылдар буйлап йөрөп сыға, балаларға прививкалар яһала, пациенттарҙың сәләмәтлеге тикшерелә, талап ителгәндә дауалау сараһы күрелә.
  • Илдә археологик ҡаҙыныу эштәре башҡарыла һәм милли архитектура ҡомартҡылары тергеҙелә, элек быларҙың береһе лә булмай. Хөкүмәт, Янгонда Шведагон пагодаһын тергеҙеп, унда реставрация эштәрен алып бара.
  • Илдә туристар секторы үҫешә, туристарҙы күберәк ылыҡтырыу өсөн «Мьянма йылдары» байрамы ойошторола. Әммә донъя йәмәғәтселеге был байрамды һанға һуҡмай, шуға ла туристар ағымы артмай.
  • Генералитет будда әҙәбе нормаларын хуплай. Илдә порноиндустрия тыйылған һәм «енси-хеҙмәттәр» селтәре юҡ. Бирмала СПИД эпидемияһы ла күҙәтелмәй. Мьянмала буддизмда гонаһ тип танылған эскелек һәм наркомания бик түбән кимәлдә. Тәмәке тартыу тик ҡатын-ҡыҙҙар араһында ғына таралған, улар үҙҙәрендә етештерелгән сигараларҙы тарта. 2012 йылға тиклем наркотик һатҡан йәки ҡулланған өсөн үлем язаһы бирелгән була.
  • Илдә интернет ҡына түгел, ә эске телефон элемтәһе лә әллә үҫешмәгән. Инфраструктура һәм интернет торошо буйынса Мьянма Лаосу, Таиланду, Индии, Камбоджеларҙан байтаҡҡа артта ҡалған. Нефть һәм газ сығарылыуға ҡарамаҫтан, илдә автомобиль селтәре әллә ни үҫешмәгән, шулай уҡ транспорт сараһы булараҡ үгеҙҙәр ҙә файҙаланыла.

1989 йылдың майында яңы һайлауҙар тәғәйенләнә, улар 1990 йылдың 27 майында үтә. Уларҙа Аун Сандың ҡыҙы Аун Сан Су Чжи, етәкселегендәге оппозицион Демократия өсөн милли лига (НЛД) парламенттағы 492 урындың 392–һен ала, ә хәрбиҙәр мәнфәғәттәрен яҡлаған Милли берҙәмлек партияһы 6 мандатҡа ғына эйә була. Хәрбиҙәр һөҙөмтәләрҙе танымай һәм иректә ҡалған НЛД лидерҙары Чжи Маунга һәм Чит Хайингты ҡулға ала (Башҡа лидерҙар, Аун Сан Су Чжи Һәм Не Виндың элекке көрәштәше отставкалағы генерал Тин У элеккесә төрмөлә була).

1997 йыл аҙағында Мьянма АСЕАН-ға ҡабул ителә.

2005 йылдың 6 ноябрендә Мьянманың баш ҡалаһы Янгондан махсус рәүештә төҙөлгән Нейпидо ҡалаһына күсерелә.

Яғыулыҡҡа хаҡтарҙың ҡырҡа күтәрелеүенән һуң 2007 йылдың август-сентябрендә Янгон да сыуалыштар башлана. Аҙаҡ ул «шафран революцияһы» тип атала. Тәртипһеҙлектәрҙе будда монахтарының тыныс сығышы тыуҙыра, бола хакимлыҡ итеүсе ҡоролоштоң сәйәси протестары серияһына әүерелә[2].

2008 йылдың майында Мьянмаға Наргис циклоны ябырыла, һәм ул ил тарихында иң һәләкәтле тәбиғәт афәте була. Стихия һөҙөмтәһендә йөҙ меңдән ашыу кеше һәләк була.

Аун Сан Су Чжи 2010 йылдың 14 ноябрендә НЛД яҡлылар алдында сығыш яһай.

2010 йылда илдә 1990-сы йылдарҙан алып беренсе тапҡыр парламент һайлауҙары үткәрелә. Аун Сан Су Чжи өйҙә һаҡ аҫтында тотоуҙан азат ителә.

2011 йылда Мьянмала сәйәси реформалар башлана һәм Мьянманың Көнбайыш илдәре менән мөнәсәбәттәрен яйға һалыу тенденцияһы билдәләнә. 2011 йылдың декабрендә Мьянмаға АҠШ-тың дәүләт секретары Хиллари Клинтон килә, ә бер йылдан һуң Барак Обама АҠШ-тың Мьянма еренә аяҡ баҫҡан тәүге президенты була. 2012 йылдың 1 ғинуарынан Евросоюздың Мьянма етәкселегенә ҡарата ҡулланылған виза санкциялары юҡҡа сығарыла.

2012 йылдың 1 апрелендә Мьянмала парламенттың 46 мандаты өсөн өҫтәлмә һайлауҙар үткәрелә. 43 округта депутаттар һайлана, Аун Сан Су Чжи етәкләгән НЛД партияһы ағзалары 41 мандат алыуға өлгәшә, бер мандат — етәксе партия ағзаһында, тағы ла бер мандат — Шан халҡының демократик партияһы ағзаһында.

2015 йылдағы парламентҡа дөйөм һайлауҙар НЛД өсөн бик уңышлы тамамлана, ул парламентта күпселекте тәшкил итә һәм 2016 йылдың мартында Тхин Чжоҙы яңы президент итеп һайлай.

Рохинджаларҙы эҙәрлекләү[үҙгәртергә | сығанаҡты үҙгәртеү]

Төп мәҡәлә: Преследование рохинджа в Мьянме (2016—2017)
Рохинджаларҙың яндырылған ауылы

Хәҙерге Мьянмалағы иң киҫкен проблемаларҙың береһе — Ракхайн штатындағы этно-дини конфликт — донъя йәмәғәтселегендә борсолоу тыуҙыра. Хөкүмәт рохинджаларҙы штаттың төп халҡы тип таныуҙан баш тарта, шул нигеҙҙә уларға гражданлыҡ статусын бирмәй. Һөҙөмтәлә улар күпләп илде ташлап китергә мәжбүр.

2021 йылдағы хәрби түңкәрелеш[үҙгәртергә | сығанаҡты үҙгәртеү]

Төп мәҡәләләр: Военный переворот в Мьянме (2021), Мьянмалағы хәрби түңкәрелешкә ҡарата протестар (2021)

2021 йылдың 1 февралендә, яңы саҡырылыш парлоаментының тәүге сессияһын асыуҙан бер нисә сәғәт алда илдә хәрби түңкәрелеш була. Мьянма президенты Вин Мьин һәм етәксе НЛД (Демократияя өсөн милли лига) партияһы лидеры, дәүләт кәңәшсеһе һәм сит илдәр министрлығы башлығы Аун Сан Су Чжи ябыла. Түңкәрелеште ғәмәлгә ашырған хәрбиҙәр вице-президент Мьина Швены президент вазифаһын башҡарыусы итеп тәғәйенләй, ә дәүләт власы тулыһынса Мьянма Ҡораллы көстәренең баш командующийы генерал Мин Аун Хлайнуға йөкмәтелә. Бер йылға илгә ғәҙәттән тыш хәл иғлан ителә[3][4][5].

Хәрбиҙәрҙың 2020 йылдың 8 ноябрендә булып үткән парламент һайлауҙарына риза булмауҙары түңкәрелешкә алып килә, сөнки хәрбиҙәр хуплаған партия түбәнге палатала ни бары 26 урын, үрге палата 7 урын ала. Һөҙөмтәләр иғлан ителгәс тә хәрбиҙәр һайлауҙарҙың фальсификацияланыуы тураһында белдерә[6].

2021 йылдың 9 февралендә Янгон үҙәгендә хәрби түңкәрелешкә ҡаршы митинг

2021 йылдың 2 февралендә медицина работниктары һәм дәүләт хеҙмәткәрҙәре бөтә ил буйынса, шул иҫәптән илдең баш ҡалаһы Нейпьидола хәрби түңкәрелешкә ҡаршы йүнәлтелгән гражданлыҡ ризаһыҙлығын белдереү буйынса милли хәрәкәтте башлап ебәрә[7][8]. Группа кампании в Facebook, получившая название «Движение гражданского неповиновения», привлекла более 200 000 последователей с момента её первоначального запуска 2 февраля 2021 года[9][10].

Тиҫтәләгән дәүләт хәстәханалары һәм учреждениеларының медицина работниктары 2021 йылдың 3 февраленән забастовка иғлан итә[11].

20 февралдә Мандалайҙа Мьянма полицияһы демонстрацияны ҡыуыу маҡсатында ата торған ҡорал ҡуллана, һөҙөмтәлә НЛД яҡлы 2 кеше һәләк була, тағы ла 20 демонстрат яралана[12].

16 апрелдә демократик блок сәйәсмәне Мин Ко Наинruen етәксе вазифалар биләгән этник аҙсылыҡ вәкилдәре менән берлектә Милли берҙәмлек хөкүмәтен ойоштороуҙары тураһында иғлан итә һәм, алып ташланған лидерҙар Аун Сан Су Чжи һәм Вин Мьиндың вазифаларының һаҡланыуы тураһында һәм качин һәм карен аҙсылыҡтары ағзаларына яңы параллель хөкүмәттә иң юғары өҫтөнлөк биреләсәк, тип белдерә. Шул уҡ белдереүендә Мин Ко Наин халыҡ-ара йәмәғәтселектең хәрби хөкүмәтте хунта тип атауын үтенә[13][14].

5 майҙа Милли берлек хөкүмәте үҙе яҡлыларҙы хәрби хунта һөжүменән яҡлау өсөн һәм Союздың Федераль Армияһын булдырыуға табан тәүге аҙым сифатында хәрби ҡанат — Оборонаның халыҡ көстәренең (НСО) булдырылыуы тураһында иғлан итә[15]. Илдә граждандар һуғышы яңынан башлана. Мьянма хәрбиҙәре, ҡалаларҙы артиллерия утына тотоп, халыҡҡа ҡаршы сыға, һөҙөмтәлә 2022 йыл башына 1500-гә яҡын кеше һәләк була. Ауылдарға тоҫҡап атылған 20 авиаударҙан һуң 2022 йыл башына 32000 кеше илдән ҡаса һәм 776000 кеше илдең башҡа өлкәләренә күсеүҙе хәстәрләй[16].

Иҫкәрмәләр[үҙгәртергә | сығанаҡты үҙгәртеү]

  1. ↑ Е.Трифонов. Бирма: как опиум победил социализм. Часть I. Дата обращения: 23 июль 2019. Архивировано 23 июль 2019 года.
  2. ↑ «Бирманский видео-репортёр» (2008) on Vimeo 2010 йыл 30 май архивланған.
  3. ↑ СМИ: совершившие переворот в Мьянме военные назначили врио президента. РИА Новости (20210201T0549). Дата обращения: 1 февраль 2021. Архивировано 1 февраль 2021 года.
  4. ↑ В Мьянме произошел военный переворот. Задержана лидер страны Аун Сан Су Чжи. 1 февраль 2021 тикшерелгән.
  5. ↑ В Мьянме задержали президента и начали военный переворот. lenta.ru. Дата обращения: 1 февраль 2021. Архивировано 1 февраль 2021 года.
  6. ↑ ntv.ru. В Мьянме отрубили Интернет, мобильную и телефонную связь. НТВ. Дата обращения: 1 февраль 2021. Архивировано 5 февраль 2021 года.
  7. ↑ [www.mmtimes.com/news/nay-pyi-taw-mandalay-healthcare-staff-join-civil-disobedience-campaign.html Nay Pyi Taw, Mandalay healthcare staff to join "Civil Disobedience Campaign"]
  8. ↑ Myanmar Medics Prepare Civil Disobedience Against Military Rule. Дата обращения: 20 февраль 2021. Архивировано 3 февраль 2021 года.
  9. ↑ Teachers, students join anti-coup campaign as hospital staff stop work. Дата обращения: 20 февраль 2021. Архивировано 19 февраль 2021 года.
  10. ↑ After coup, medical workers spearhead civil disobedience campaign. Дата обращения: 20 февраль 2021. Архивировано 3 февраль 2021 года.
  11. ↑ Myanmar doctors stop work to protest coup as UN considers response. Дата обращения: 20 февраль 2021. Архивировано 3 февраль 2021 года.
  12. ↑ Two killed in Mandalay city in bloodiest day of Myanmar protests | Reuters. Дата обращения: 20 февраль 2021. Архивировано 2 май 2021 года.
  13. ↑ Aung San Suu Kyi supporters unveil Myanmar ‘national unity government’. Дата обращения: 30 декабрь 2021. Архивировано 16 апрель 2021 года.
  14. ↑ Opponents of Myanmar's junta set up national unity government. Дата обращения: 30 декабрь 2021. Архивировано 9 май 2021 года.
  15. ↑ Can Myanmar’s New ‘People’s Defense Force’ Succeed? Дата обращения: 30 декабрь 2021. Архивировано 9 май 2021 года.
  16. ↑ Мьянма: год спустя после переворота. Дата обращения: 25 октябрь 2022. Архивировано 25 октябрь 2022 года.

Әҙәбиәт[үҙгәртергә | сығанаҡты үҙгәртеү]

Сит телдәрҙә[үҙгәртергә | сығанаҡты үҙгәртеү]

  • Bertil Lintner: Burma in Revolt — Opium and Insurgency since 1948 (1988) (ISBN 974-7100-78-9).
  • Roland Bless: Divide et impera? Britische Minderheitenpolitik in Burma 1917—1948 (1990) (ISBN 3-515-05654-8).
  • Alan Clemens: Der Weg der Freiheit. Aung San Suu Kyi — Friedensnobelpreisträgerin. Gespräche (1997).
  • Klemens Ludwig: Birma. Aktuelle Länderkunde (1997) (ISBN 3-406-39870-7).
  • Shelby Tucker: Among Insurgents — Walking through Burma (2000) (ISBN 0-00-712705-7).
  • Ma Thanegi: Pilgerreise in Myanmar (2002) (ISBN 3-293-20289-6).
  • Rolf Opalka: Burma im Griff der Militärjunta in Blockierte Demokratien in der Dritten Welt Hrsg: Gunter Schubert, Reiner Tetzlaff (1998) (ISBN 3-8100-2011-7).
  • Martin Smith: BURMA Insurgency And The Politics Of Ethicity (1991) (ISBN 0-86232-868-3).

Урыҫ телендә[үҙгәртергә | сығанаҡты үҙгәртеү]

  • Аун Сан. Бирма ҡаршы сыға (мәҡәләләр һәм телмәрҙәр)/ М. 1965
  • Козлова М. Г. Инглиз баҫып алыуы алдынан Бирма / М. 1962
  • Козлова М. Г. Инглиздәрҙең Бирманы яулап алыуы / М. 1972
  • Л.Н. Журавлева Бирма халҡының партизан көрәше 188596 / Һарытау, 1967
  • Васильев В. Ф. Бирма тарихы очерктары 18851947 / М. 1962
  • Васильев В. Ф. Бирма яңы сиктәрҙә / М. 1969
  • Шнайдер С. С. Бирма. Иҡтисади-географик очерк / М. 1951
  • Бирма союзы / М. 1958
  • Кауфман А. С. Эшсе синыф һәм Бирмала милли-азатлыҡ хәрәкәте / М. 1961
  • Көньяҡ-Көнсығыш Азия илдәренең тарихынан / М. 1968
  • Азовский И. П. Бирма иҡтисадында дәүләт секторы (1948-1962)/ М. 1965
  • Макарова С. М. Бирма: сәнәғәттә капитализмды үҫтереү М.
  • Васильев И. В. Бирма: иҡтисад һәм тышҡы сауҙа / М. 1964
  • Климко Г.Н. Бойондороҡһоҙ Бирманың аграр проблемалары / М. 1964
  • Шарап Түгел. Бирма яңы юлда / М. 1965 («социализмға Бирма юлы»декларацияһы менән)
  • Азия илдәренең иҡтисади үҫеш пландары-программалары / М. 1966
  • Можейко И., Седов Л., Тюрин в. тәре һәм мушкет менән. / М. 1966
  • Можайко Һәм. Иравади ярында 5000 ғибәҙәтхана / М. 1967
  • Гаврилов Ю.Н. Бирмала бойондороҡһоҙлоҡ һәм прогрессив үҙгәртеп ҡороуҙар өсөн көрәш / М. 1970
  • Кауфман А. С. Бирма: идеология һәм сәйәсәт / М. 1971
  • Социалистик Республика Конституцияһы Бирма Союзы / М. 1976
  • Такин Чин Маун Бирманың сәйәси тормошо тураһында яҙмалар. 1962—1971 / М. 1976
  • Симония А. А. Бирманың тышҡы иҡтисади бәйләнеше. 1962-76 / М. 1979
  • Васильев А. Ф. Бирманың эшсе синыфы / М. 1979
  • Васильев В. Ф. Бирма тарихы очерктары 18851947 / М. 1982
  • Бирма / М. 1982
  • Симония А.А. Мьянма: баҙар иҡтисадына күсеү (19882011). / М. Рәсәй фәндәр АКАДЕМИЯҺЫНЫҢ көнсығыш ғилеме институты 2012 й. 224 б.
  • Васильев в.Ф. Мьянма/Бирма Тарихы ХХ быуат. / М. 2010.

Һылтанмалар[үҙгәртергә | сығанаҡты үҙгәртеү]

«https://ba.wikipedia.org/w/index.php?title=Мьянма_тарихы&oldid=1250348» битенән алынған