Тушҡыр

Ауыл
Тушҡыр Тушҡыр
Ил	РәсәйРәсәй
Федерация субъекты	Башҡортостан
Муниципаль район	Балтас районы
Координаталар	56°06′15″ с. ш. 56°04′52″ в. д.
Сәғәт бүлкәте	UTC+6
Һанлы танытмалар
Автомобиль коды	02, 102
ОКАТО коды	80 208 837 001
ОКТМО коды	80 608 437 101
Тушҡыр

Тушҡыр (рус. Тошкурово) — Башҡортостандың Балтас районындағы ауыл. 2010 йылдың 14 октябренә ҡарата халыҡ һаны 436 кеше. Почта индексы — 452986, ОКАТО коды — 80208837001.

Ауылға нигеҙҙе үҙ ерҙәрендә Ҡыр Танып ырыуы башҡорттары һалған.

Тарихы

Тушҡыр ауылына, фараз ителеүенсә, XVII быуат аҙағында — XVIII быуат башында Себер юлының Танып улусы, Ҡыр Танып ырыуы (Ҡара Табын ҡәбиләһе) башҡорттары үҙ ерҙәрендә нигеҙ һалған. Табындарҙың хәрби хеҙмәткә бәйле төрлө тарафтарҙа төпләнеүе мәғлүм.

Ауыл Тушҡыр исемле йылға буйында урынлашҡан. 1795 йылда бында 18 йортта тик башҡорттар ғына йәшәй: 81 ир-ат һәм 68 ҡатын-ҡыҙ. Ауыл 10-сы башҡорт кантонына инә, бөтә башҡорттар кеүек үк, халыҡ хәрби хеҙмәт үтәй (Ырымбур сиген һаҡлау буйынса һәм хәрби походтарҙа ҡатнаша).

1808 йылдың 18 апрелендәге килешеүгә ярашлы, Ҡыр Танып ырыуы башҡорттары үҙ ерҙәренә типтәрҙәрҙе индергән. Башҡорт ерҙәренә индереү тураһында килешеүҙәр 12-60 йылға төҙөлгән. Әммә 8-12 йылдан һуң керҙәштәр яңы урын эҙләргә мәжбүр булалар, сөнки һөрөнтө ерҙәр бик тиҙ уңдырышлығын юғалта. Башҡорт ауылдарында ревизия ваҡытында килмешәктәр күренһә, тимәк улар бында яңыраҡ индерелгән, бер аҙҙан улар икенсе ергә күсенеп китһә, улар күрһәтелмәгән. Мәҫәлән, 1711 йылда был ауылда яһаҡ түләүсе татарҙар ҙа йәшәгән, улар шул уҡ йылда Сыпсыҡ (Сәпсек тиелгән) ауылы башҡорттары менән яңы килешеү төҙөгән һәм Тушҡыр йылғаһы буйына, уларҙың ерҙәренә күскән .

1816 йылғы VIII ревизияла 196 башҡорт, 1808 йылғы килешеү буйынса индерелгән 20 мишәр һәм 129 типтәр күрһәтелгән. 1834 йылда ауылда 310 башҡорт, 176 типтәр, 47 мишәр йәшәгән .

1843 йылда 310 башҡортҡа барлығы 1080 бот ужым һәм 1864 бот яҙғы һабан иген сәселгән. Башҡорттар йылҡы һәм һыйыр үрсеткән, 212 һарыҡ, 241 кәзә тотҡан, 10 хужалыҡ умартасылыҡ (32 умарта), солоҡсолоҡ (10 солоҡ) менән шөғөлләнгән. Ауылда ике тирмән булған.

1859 йылдағы унынсы ревизия ваҡытында 102 йортта 258 ир-ат һәм 243 ҡатын-ҡыҙ, 165 ир-ат һәм 153 ҡатын-ҡыҙ (58 йортта) теркәлгән .

Ун туғыҙынсы быуат аҙағынан ауылда шаршамбы һайын баҙар үткәрелгән, өс аҙыҡ-түлек кибете булған. Тере Танып йылғаһы буйында баржалар өсөн пристань булған (3 саҡрым ситтәрәк). Ике мәсет төҙөлгән.

1906 йылда ауылда 278 йортта 1533 кеше йәшәй. 1920 йылда бында 320 йортта 1675 кеше була.

2010-сы йылдарға тиклем ауылда урта мәктәп, төп белем биреү мәктәбе эшләй. Участка дауаханаһы халыҡты хеҙмәтләндереүен дауам итә. Хәҙерге ваҡытта бында башланғыс мәктәп, балалар баҡсаһы, ауыл мәҙәниәт йорто, китапхана бар.

Тушҡыр ауылы исеме Тушҡыр йылғаһы атамаһына бәйле. Башҡорт телендә «түш»- ҡалҡыу урын, мәҫәлән, тау түше, ««ҡыр»- ялан (159-се бит).

Былар ҡыҙыҡлы

1726 йылда Тушҡыр ауылы башҡорто Йәрмөхәмәт Биметов килешеүҙән 8 йыл үткәс, үҙ улусы башҡорттары менән килешеү төҙөп алған ерҙән баш тарта.

Тушҡыр ауылы башҡорто зауряд-яҫауыл Әбделмәннәф Байрамиев поход старшинаһы булып хеҙмәт иткән. 1842 йылға ул Березовский һәм Каменский редуттарында, Үрге Урал (Верхнеуральск), Уртазым, Орск ҡәлғәләрендә (Яйыҡ-Урал йылғаһы буйлап) алты айлыҡ сик буйы хеҙмәтендә биш тапҡыр була. Уның улдары — Мөхәммәтша һәм Нәғимән.

Халыҡ һаны

Бөтә Рәсәй һәм Бөтә Союз халыҡ иҫәбе алыу мәғлүмәттәре буйынса халыҡ һаны (кеше)

Иҫәп алыу йылы һәм көнө	Бөтә халыҡ	Ир-егеттәр	Ҡатын-ҡыҙҙар	Ир-егеттәр өлөшө (%)	Ҡатын-ҡыҙҙар өлөшө (%)
1897 йыл 9 февраль ( 26 ғинуар)
1920 йыл 26 август
1926 йыл 17 декабрь
1939 йыл 17 ғинуар
1959 йыл 15 ғинуар
1970 йыл 15 ғинуар
1979 йыл 17 ғинуар
1989 йыл 12 ғинуар
2002 йыл 9 октябрь
2010 йыл 14 октябрь	436	206	230	47,2	52,8

Халыҡ һаны буйынса аңлатма төрлө йылдарҙа иҫәп алыу тәртибенең айырмалығы булыу сәбәпле халыҡ һанының үҙенсәлегенә иғтибар итегеҙ.

1939 йыл — бар булған халыҡ һаны.

1989, 2002, 2010 йылдарҙа — даими йәшәгән урыны булып иҫәпләнгән халыҡ һаны

Халыҡ һаны буйынса сығанаҡтар

Ауылдағы халыҡ һаны буйынса мәғлүмәтте халыҡ иҫәбе буйынса алыу урынлы. Бөтә ил күләмендә үткән 1897, 1920, 1939, 1959, 1970, 1979, 1989, 2002, 2010 йылғы халыҡ иҫәбе буйынса мәғлүмәттәр бар һәм асыҡ ҡулланыуҙа табырға була. Ҡайһы бер китаптарҙы электрон төрҙә асып ҡарап була. 1926 йылғы халыҡ иҫәбе буйынса һәр ауыл тураһында мәғлүмәт осрағаны юҡ әле. Унан башҡа Өфө виләйәтендә 1865, 1879, 1886 йылдарҙа урындағы халыҡ иҫәбе алынған. Тағы ла ревиз яҙмалары аша мәғлүмәт бар.

• 1859 һәм 1865 йыл — Населенные пункты Башкортостана. Ч.I. Уфимская губерния, 1877. — Уфа:Китап, 2002. — 432 с. ISBN 5-295-03188-8 (ч. I). ISBN 5-295-03133-0.

Өфө виләйәте ауылдарында халыҡ һаны буйынса мәғлүмәт 1859 һәм 1865 йылдарға ҡарата бар.

• 1866 йыл — Список населенных мест. Ч. II. Оренбургская губерния, 1866. — Уфа: Китап, 2006. — 260 с. ISBN 5-295-03815-7 (ч. II). ISBN 5-295-03133-0.

Ырымбур виләйәте ауылдарында халыҡ һаны буйынса мәғлүмәт 1866 йылға ҡарата бар.

• 1897 йыл — Перепись населения. т.45 кн.01 Уфимская губерния. Н.А.Тройницкий (ред.)(С.-Петербург, 1901)

Был китапта Өфө виләйәте ауылдары буйынса мәғлүмәт бар. 500 кешенән күберек булған ауылдар исемлеге.

• 1920 йыл — Населенные пункты Башкортостана. Ч.III. Башреспублика, 1926. — Уфа. Китап, 2002. — 400 с. ISBN 5-295-03091-1 (ч. III). ISBN 5-295-03133-0.

Был китап 1926 йылға ҡарата төҙөлгән, әммә халыҡ иҫәбе 1920 йылға ҡарата бирелгән.

• 1939 йыл — БАССР. Административно-территориальное деление на 1 июня 1940 года – Уфа:Государственное издательство, 1941. – 387 с.

Был китапта 1939 йылғы иҫәп алыу буйынса һәр ауыл буйынса мәғлүмәт бар.

• 1989 һәм 2002 йылдар — Башҡортостан Республикаһы ауылдарында 1989 һәм 2002 йылғы халыҡ иҫәбен алыу мәғлүмәттәре буйынса халыҡ һаны.
• 2010 йыл — Численность и размещение населения Республики Башкортостан по данным Всероссийской переписи населения 2010 года. Статистический сборник.  (рус.)
• Население Башкортостана: XIX-XXI века: статистический сборник / Территориальный орган Федеральной службы государственной статистики по Республики Башкортостан. — Уфа:Китап, 2008. — 448 с.: ил. ISBN 978-5-295-04439-7

1897 йылғы халыҡ иҫәбенән башлап ҡалалар, ҡала төрөндәге ҡасабалар, райондар, район үҙәктәре буйынса халыҡ һаны бар.

Географик урыны

• Район үҙәгенә тиклем (Иҫке Балтас): 17 км
• Яҡындағы тимер юл станцияһы (Көйөҙе): 81 км

Урамдар

Баҙар урамы

Ғабдулла Туҡай урамы

Гагарин урамы

Комсомол тыҡрығы

Йәштәр урамы

Яр буйы (тыҡрыҡ)

Яңы урам

Баҡса урамы

Совет урамы

Социалистик урам

Фрунзе урамы

Үҙәк урам

Билдәле шәхестәр

• Гөлшат Ғәйнелйән ҡыҙы Ғәлина-Ихсанова — педагог, шағирә
• Гәрәйшин Ғәтүф Васби улы — табип, Башҡортостандың атҡаҙанған табибы

Һылтанмалар

• Административно-территориальное устройство Республики Башкортостан: Справочник. — Уфа: ГУП РБ Издательство «Белая Река», 2007. — 416 с.— ISBN 978-5-87691-038-7. (рус.)
• Асфандияров А.З. История сел и деревень Башкортостана и сопредельных территорий. Уфа: Китап, 2009. — 744 с. ISBN 978–5–295–04683–4 (рус.)