Көнтүгеш

Ауыл
Көнтүгеш рус. Кунтугушево
Ил	РәсәйРәсәй
Федерация субъекты	Башҡортостан
Муниципаль район	Балтас районы
Ауыл биләмәһе	Көнтүгеш ауыл Советы (Балтас районы)
Координаталар	55°57′53″ с. ш. 56°04′02″ в. д.
Нигеҙләнгән	1711
Беренсе мәртәбә телгә алынған	1735
Халҡы	↘247 кеше (2010)
Милли состав	башҡорттар
Сәғәт бүлкәте	UTC+6
Почта индексы	452990
Һанлы танытмалар
Автомобиль коды	-
Код ОКАТО	80 208 816 007
Код ОКТМО	80 608 416 126
Көнтүгеш

Көнтүгеш (рус. Кунтугушево) — Башҡортостандың Балтас районындағы ауыл. 2010 йылдың 14 октябренә ҡарата халыҡ һаны 247 кеше. Почта индексы — 452990, ОКАТО коды — 80208816007.

Ауылға нигеҙҙе Ҡара Табын ҡәбиләһе Ҡыр Танып ырыуы башҡорттары һалған.

Тарихы

Ауылға башҡорттар Ҡыр Танып улусының (Ҡара Табын башҡорт ҡәбиләһе) үҙ ерҙәрендә нигеҙ һала. Ауыл беренсе тапҡыр XVIII быуатта телгә алына.

1795 йылда Мата йылғаһы буйындағы Көнтүгеш ауылында 12 йортта 101 башҡорт йәшәгән. 3 йортта 12 мишәр, 3 йортта 14 типтәр була. Документтарҙан күренеүенсә, бында мишәр һәм типтәрҙәр «Ҡыр Танып улусы башҡорттары рөхсәте буйынса» төпләнгәндәр. Типтәрҙәр Өфө провинцияһы Ырымбур экспедицияһының (етәксеһе И. К. Кирилов) 1735 йылдың 7 май указына ярашлы индерелгән. Мишәрҙәрҙең килеү ваҡыты әлегә билдәһеҙ.

1816 йылда ауылда 74 башҡорт, 16 мишәр, 20 типтәр йәшәгән. 1834 йылда (VIII ревизия), бында 216 башҡорт, 48 мишәр, 30 типтәр иҫәпләнә. 1857-59 йылдарҙа (X ревизия) 50 йортта 295 башҡорт, 20 йортта 162 мишәрҙәр һәм типтәр йәшәгән.

Ауыл башҡорттары 10-сы башҡорт кантонына ҡараған һәм 1863 йылға тиклем Башҡорт ғәскәре составында хеҙмәт иткән (сик буйын һаҡлаған, хәрби походтарҙа ҡатнашҡан). Ауыл башҡорттары 10-сы һәм 5-се башҡорт полктары составында (өлөшләтә) 1812 йылғы Ватан һуғышында ҡатнаша.

1906 йылда бында 155 йортта 906 кеше, 1920 йылда 202 йортта 1046 башҡорт һәм мишәр йәшәгән.

Халыҡ малсылыҡ, игенселек менән шөғөлләнгән. 1843 йылда 216 башҡорт 1528 бот (йән башына яҡынса 7 бот) ҡышҡы һәм яҙғы ашлыҡ сәсә. Халыҡ ваҡ мал (129 һарыҡ, 89 кәзә), умартасылыҡ һәм солоҡсолоҡ менән шөғөлләнгән.

Ауыл атамаһы «Көнтүгеш», «Көндүгеш» тип тип тә йөрөтөлә. «Көнтыуғыш», «Көнтыуыш» тигән вариант һүҙлектәрҙә осрай. Был фараз буйынса мәғәнәһе «көн тыуыу», рус телендә «восходить» тип ҡарала.

Халыҡ һаны

Бөтә Рәсәй һәм Бөтә Союз халыҡ иҫәбе алыу мәғлүмәттәре буйынса халыҡ һаны (кеше)

Иҫәп алыу йылы һәм көнө	Бөтә халыҡ	Ир-егеттәр	Ҡатын-ҡыҙҙар	Ир-егеттәр өлөшө (%)	Ҡатын-ҡыҙҙар өлөшө (%)
1897 йыл 9 февраль (26 ғинуар)
1920 йыл 26 август
1926 йыл 17 декабрь
1939 йыл 17 ғинуар
1959 йыл 15 ғинуар
1970 йыл 15 ғинуар
1979 йыл 17 ғинуар
1989 йыл 12 ғинуар
2002 йыл 9 октябрь
2010 йыл 14 октябрь	247	114	133	46,2	53,8

Халыҡ һаны буйынса аңлатма төрлө йылдарҙа иҫәп алыу тәртибенең айырмалығы булыу сәбәпле халыҡ һанының үҙенсәлегенә иғтибар итегеҙ.

1939 йыл — бар булған халыҡ һаны.

1989, 2002, 2010 йылдарҙа — даими йәшәгән урыны булып иҫәпләнгән халыҡ һаны

Халыҡ һаны буйынса сығанаҡтар

Ауылдағы халыҡ һаны буйынса мәғлүмәтте халыҡ иҫәбе буйынса алыу урынлы. Бөтә ил күләмендә үткән 1897, 1920, 1939, 1959, 1970, 1979, 1989, 2002, 2010 йылғы халыҡ иҫәбе буйынса мәғлүмәттәр бар һәм асыҡ ҡулланыуҙа табырға була. Ҡайһы бер китаптарҙы электрон төрҙә асып ҡарап була. 1926 йылғы халыҡ иҫәбе буйынса һәр ауыл тураһында мәғлүмәт осрағаны юҡ әле. Унан башҡа Өфө виләйәтендә 1865, 1879, 1886 йылдарҙа урындағы халыҡ иҫәбе алынған. Тағы ла ревиз яҙмалары аша мәғлүмәт бар.

• 1859 һәм 1865 йыл — Населенные пункты Башкортостана. Ч.I. Уфимская губерния, 1877. — Уфа:Китап, 2002. — 432 с. ISBN 5-295-03188-8 (ч. I). ISBN 5-295-03133-0.

Өфө виләйәте ауылдарында халыҡ һаны буйынса мәғлүмәт 1859 һәм 1865 йылдарға ҡарата бар.

• 1866 йыл — Список населенных мест. Ч. II. Оренбургская губерния, 1866. — Уфа: Китап, 2006. — 260 с. ISBN 5-295-03815-7 (ч. II). ISBN 5-295-03133-0.

Ырымбур виләйәте ауылдарында халыҡ һаны буйынса мәғлүмәт 1866 йылға ҡарата бар.

• 1897 йыл — Перепись населения. т.45 кн.01 Уфимская губерния. Н.А.Тройницкий (ред.)(С.-Петербург, 1901)

Был китапта Өфө виләйәте ауылдары буйынса мәғлүмәт бар. 500 кешенән күберек булған ауылдар исемлеге.

• 1920 йыл — Населенные пункты Башкортостана. Ч.III. Башреспублика, 1926. — Уфа. Китап, 2002. — 400 с. ISBN 5-295-03091-1 (ч. III). ISBN 5-295-03133-0.

Был китап 1926 йылға ҡарата төҙөлгән, әммә халыҡ иҫәбе 1920 йылға ҡарата бирелгән.

• 1939 йыл — БАССР. Административно-территориальное деление на 1 июня 1940 года – Уфа:Государственное издательство, 1941. – 387 с.

Был китапта 1939 йылғы иҫәп алыу буйынса һәр ауыл буйынса мәғлүмәт бар.

• 1989 һәм 2002 йылдар — Башҡортостан Республикаһы ауылдарында 1989 һәм 2002 йылғы халыҡ иҫәбен алыу мәғлүмәттәре буйынса халыҡ һаны.
• 2010 йыл — Численность и размещение населения Республики Башкортостан по данным Всероссийской переписи населения 2010 года. Статистический сборник.  (рус.)
• Население Башкортостана: XIX-XXI века: статистический сборник / Территориальный орган Федеральной службы государственной статистики по Республики Башкортостан. — Уфа:Китап, 2008. — 448 с.: ил. ISBN 978-5-295-04439-7

1897 йылғы халыҡ иҫәбенән башлап ҡалалар, ҡала төрөндәге ҡасабалар, райондар, район үҙәктәре буйынса халыҡ һаны бар.

Былар ҡыҙыҡлы

Башҡорт кешеһе Фәсфритдин Миндиянов Наваевтың улы (уның улдары Науширван, Ғилман, Лоҡман) 1789 йылдан алып 4 тапҡыр Яйыҡ йылғаһы буйлап Ырымбур сик һаҡлау хеҙмәтен үтәй (хәҙер: Урал).

Урамдар

Исемдәре:

Гагарин урамы

Есенин урамы

Жуков урамы

Интернациональ урам

К.Маркс урамы

Ленин урамы

Пушкин урамы

Р.Зорге урамы

С.Юлаев урамы

Совет урамы

Мәктәп урамы

Географик урыны

• Район үҙәгенә тиклем (Иҫке Балтас): 14 км
• Ауыл Советы үҙәгенә тиклем (Түбәнге Иванай): 5 км
• Яҡындағы тимер юл станцияһы (Көйәҙе): 82 км

Билдәле шәхестәре

• Хәмәев Вәғиз Хәмәй улы (24.11.1938—25.04.2003), ғалим-химик-технолог, юғары мәктәп уҡытыусыһы. Техник фәндәр докторы (1982), профессор (1983). Башҡортостан Республикаһының атҡаҙанған химигы (1998), СССР-ҙың уйлап табыусыһы (1983).

• Хәйретдинова Аида Рәдиф ҡыҙы (1972, Көнтүгеш), журналист, яҙыусы. «Балтач таңнары» гәзите хәбәрсеһе.

• Хәкимйәнова Йәмиға Хәкимйән ҡыҙы (1918, Көнтүгеш- 2014), Октябрь Революцияһы ордены кавалеры

Видеояҙмалар һәм ваҡытлы матбуғатта

• Хәйретдинова А. «Көнтүгеш бандиттары». «Башҡортостан» гәзите, 2016, 5 август.
• Аида Хәйртдинова. Көнтүгеш авылының зур галиме. «Балтач таңнары» гәзите, 2013, 30 апрель. (тат.) (Тикшерелеү көнө: 20 ноябрь 2018)
• YouTube сайтында Видео «Һаумыһығыҙ,ауылдаштар!» байрамы (2018)

Һылтанмалар

• Көнтүгеш // Башҡорт энциклопедияһы. — Өфө: БР ДАҒУ «Башҡорт энциклопедияһы», 2015—2024. — ISBN 978-5-88185-143-9. (Тикшерелеү көнө: 5 май 2022)
• Административно-территориальное устройство Республики Башкортостан: Справочник. — Уфа: ГУП РБ Издательство «Белая Река», 2007. — 416 с.— ISBN 978-5-87691-038-7. (рус.)
• А. З. Асфандияров «История сёл и деревень Башкортостана и сопредельных территорий» 198-се б. 2022 йыл 29 март архивланған. (Тикшерелеү көнө: 5 май 2022)

• История башкирских родов. Танып