Эстәлеккә күсергә

Уйғырҙар геноциды

Википедия — ирекле энциклопедия мәғлүмәте
Уйғырҙар геноциды
Уйғыр ҡарттары "яңыртыу лагерҙарында"
Уйғыр ҡарттары "яңыртыу лагерҙарында"
Дата

2014 йыл — хәҙерге ваҡыт

Урын

Уйғырстан, Ҡытай

Координаталар

43°49′31″ с. ш. 87°36′50″ в. д.HGЯO

Сәбәп

Терроризмға ҡаршы көрәш (рәсми); ҡытайлаштырыу сәйәсәте, исламофобия (фактик)

Ҡорбандар

бер миллиондан ашыу кеше ҡулға алынған (уларға уйғырҙар, ҡаҙаҡтар, ҡырғыҙҙар һ.б. инә)

-
Ғәйепләүҙәр

Ҡытай хөкүмәте

Шаблон: просмотр • обсуждение • править

Уйғырҙар геноциды (уйг. ئۇيغۇر قىرغىنچىلىقى‎) — Ҡытай Хөкүмәте тарафынан Ҡытай Халыҡ Республикаһының Шеңжан автономиялы өлкәһендә һәм уның тирәһендә (ғөмүмән Уйғырстанда) уйғыр төркиҙәренә[1] һәм башҡа төрки һәм дини этник аҙсылыҡтарға ҡарата кеше хоҡуҡтарын боҙоуҙың туҡтауһыҙ серияһы[2]. Ҡытай Коммунистар партияһы контроле аҫтында Ҡытай хөкүмәте 2014 йылдан алып Си Цзиньпин етәкселегендәге сәйәсәтте тормошҡа ашыра, был сәйәсәт 1 миллиондан ашыу мосолманды (башлыса уйғырҙарҙы) ҡулға алыуға килтерә. Бер нисә халыҡ-ара ойошма һәм эксперттар был ғәмәлдәрҙе көсләп ассимиляциялау һәм этноцид йәки мәҙәни геноцид тип атай[3][4].

Тарих

[үҙгәртергә | сығанаҡты үҙгәртеү]

Уйғырҙар — Синзән-Уйғыр автономиялы районында йәшәгән төрки этник төркөм. Улар Ҡытайҙа өҫтөнлөк иткән хань этник төркөмөнән айырылып тора. Уйғырҙар Ҡытайҙа ҙурлығы буйынса икенсе мосолман этник төркөмө булып тора, һәм Ислам уйғырҙар шәхесенең мөһим аспекты булып тора[5]. Уйғыр телендә 10 миллионға яҡын кеше һөйләшә, һәм ул төбәктәге башҡа аҙ һанлы телдәр менән бергә ҡулланыла[6].

Тасуирлау

[үҙгәртергә | сығанаҡты үҙгәртеү]

2014 йылдан алып Ҡытай хөкүмәте сәйәсәте һөҙөмтәһендә бер миллиондан ашыу ҡытай мосолманы (уларҙың күбеһе уйғырҙар) судһыҙ «тәүге тәрбиә лагерҙарына» ябыла[7][8][9]. Был Икенсе донъя һуғышынан алып этник һәм дини аҙсылыҡ вәкилдәрен иң күп ҡулға алыу[10][11].

Меңәрләгән мәсет емерелә йәки зыян күрә, йөҙҙәрсә мең бала ата-әсәләренән көсләп айырылып интернат мәктәптәргә оҙатыла[12][13][14]. Уйғырҙарға ҡаршы сараларға шулай уҡ мәжбүри хеҙмәт[15][16], традицион дини ғәмәлдәрҙе баҫтырыу[17], идеологик эшкәртеү[18], ҡаты мөғәмәлә[19], мәжбүри стерилизация[20] һәм контрацепция[21][22], мәжбүри аборттар инә.

Ҡытайҙың дәүләт статистикаһы мәғлүмәттәре буйынса, 2015 йылдан 2018 йылға тиклем күпселек уйғырҙар йәшәгән Хөтан һәм Ҡашғар төбәктәрендә тыуым кимәле 60 проценттан ашыуға кәмегән[23]. Шул уҡ осорҙа тууыу кимәле тотош илдә 9,69% кәмегән[24]. Ҡытай властары 2018 йылда Синьцзянда тыуымдың өстән бер өлөшкә тиерлек кәмеүен таный, әммә мәжбүри стерилизация һәм геноцид тураһында хәбәрҙәрҙе кире ҡаға[25]. 2019 йылда Шеңжандә тыуым кимәле 4,2% кәмеүгә ҡарамаҫтан, тағы ла 24% кәмегән[26].

2016 йылдан уйғырҙарға ислам нигеҙҙәренең береһе булған хаж ҡылыу тыйыла[27][28].

Ҡытай властары 2009 йылдан 2023 йылға тиклем 630 ауылдың исемен үҙгәртә, уларҙың исемдәре төрки йәки исламға бәйле була. Һөҙөмтәләр Шиңжан-Уйғыр автономиялы районының 25 000 тораҡ пункты атамаларын сағыштырыу нигеҙендә яһалған[29][30].

Ҡазанда Уйғырстан һәм Татарстан әләмдәре менән пикет, 2019

Халыҡ-ара реакция

[үҙгәртергә | сығанаҡты үҙгәртеү]

Халыҡ-ара реакция төрлө була. Ҡайһы бер илдәрҙең хөкүмәттәре, активистар, бойондороҡһоҙ Хөкүмәткә ҡарамаған ойошмалар, кеше хоҡуҡтары буйынса эксперттар, ғалимдар һәм һөргөндәге Көнсығыш Төркөстан хөкүмәте быны Геноцид тураһында конвенцияға ярашлы геноцид тип атай[31][32][33]. БМО-ның ҡайһы бер ағза-дәүләттәре Кеше хоҡуҡтары советында Ҡытайҙың сәйәсәтен тәнҡитләгән белдереүҙәр менән сығыш яһай, шул уҡ ваҡытта башҡалары Ҡытайҙы хуплай[34]. 2020 йылдың декабрендә Халыҡ-ара енәйәт суды, ғәйепләнеүсе енәйәттәрҙең күбеһе буйынса Ҡытай өҫтөнән юрисдикцияһы юҡ, тип тикшереүҙәр үткәреүҙән баш тарта[35][36].

2021 йылдың 19 ғинуарында АҠШ, Дәүләт департаментының юридик идаралығы дәлилдәр етерлек түгел тигән һығымтаға килһә лә, геноцидты таныған беренсе ил була. Ҡайһы бер илдәрҙең закондар сығарыу органдары Ҡытайҙың ғәмәлдәрен геноцид тип баһалай (Канаданың Йәмәғәт палатаһы, Нидерландтарҙың Генераль штаттары, Британияның Йәмәғәт палатаһы, Литва Сеймы)[37]. Яңы Зеландия, Бельгия һәм Чехия парламенттары Ҡытайҙың уйғыр сәйәсәтен кеше хоҡуҡтарын етди боҙоу йәки кешелеккә ҡаршы енәйәт тип хөкөм итә[38].

Пекинда Олимпиаданың дипломатик бойкотына АҠШ, Канада, Британия, Австралия, Япония ҡушыла[39][40].

2022 йылдың майында БМО-ның кеше хоҡуҡтары буйынса Юғары комиссары Мишель Бачелет Шеңжан-Уйғыр автономиялы районына килә һәм өлгәшелгән һөҙөмтәләр буйынса матбуғат конференцияһы үткәрә. Атап әйткәндә, юғары вазифалы кешеләрҙең йыллыҡ осрашыуҙары һәм фәҡирлеккә ҡаршы көрәш, терроризмға ҡаршы тороу, кеше хоҡуҡтарын һәм аҙсылыҡ хоҡуҡтарын яҡлау, суд һәм хоҡуҡи яҡлау мәсьәләләрен тикшереү өсөн эшсе төркөм булдырыу тураһында килешеү төҙөлгән[41][42]. Визитты Amnesty International, Уйғыр Хәрәкәте һәм Бөтә донъя Уйғыр Ҡоролтайы[43][44][45] кеүек гуманитар ойошмалар, The Guardian һәм The Washington Post[46][47] баҫмалары редакциялары, шулай уҡ АҠШ-тың һәм Европа илдәренең юғары вазифалы шәхестәре тәнҡитләй[48][49][50][51].

2022 йылдың авгусында БМО-ның Кеше хоҡуҡтары буйынса Юғары комиссары идаралығының доклады баҫылып сыға, унда уйғырҙарҙы һәм башҡаларҙы ирекле тотоу масштабы, шәхси һәм коллектив хоҡуҡтарҙы сикләү һәм дөйөм алғанда мәхрүм итеү контексында, халыҡ-ара енәйәттәр, атап әйткәндә, «кешелеккә ҡаршы енәйәттәр» булып тороуы ихтимал, тип әйтелә[52].

Иҫкәрмәләр

[үҙгәртергә | сығанаҡты үҙгәртеү]
  1. ↑ Fiskesjö, Magnus China's Thousandfold Guantánamos (ингл.). insidehighered.com. Times Higher Education (18 апрель 2019). Дата обращения: 10 февраль 2022. Архивировано 2 апрель 2022 года.
  2. ↑ Ҡолморат, Аян. «Геноцидты туҡтатыу!» Шеңжан ҡаҙаҡтары туғандарын азат итеүҙе талап итә. Азаттық радиосы (9 февраль 2021). Дата обращения: 10 февраль 2022. Архивировано 10 февраль 2022 года.
  3. ↑ 'Cultural genocide': China separating thousands of Muslim children from parents for 'thought education', The Independent. 17 сентябрь 2021 тикшерелгән.
  4. ↑ (2020) «The Uyghur Minority in China: A Case Study of Cultural Genocide, Minority Rights and the Insufficiency of the International Legal Framework in Preventing State-Imposed Extinction». Laws 9. DOI:10.3390/laws9010001.
  5. ↑ David A Palmer; Glenn Landes Shive; Philip L Wickeri. Chinese religious life (инг.). — Oxford: Издательство Оксфордского университета, 2011. — P. 61-63. — 1 online resource (xii, 277 pages) p. — ISBN 978-0-19-987566-5, 0-19-987566-9, 0-19-991448-6, 978-0-19-991448-7.
  6. ↑ Eberhard, David M.; Simons, Garry F.; Fennig, Charles D. Uyghur (ингл.). Ethnologue. Дата обращения: 1 февраль 2022. Архивировано 26 февраль 2014 года.
  7. ↑ One million Muslim Uighurs held in secret China camps: UN panel, Al Jazeera. 16 сентябрь 2021 тикшерелгән.
  8. ↑ The China Cables: Leak reveals the scale of Beijing's repressive control over Xinjiang, ABC News (Australia)[en]. 16 сентябрь 2021 тикшерелгән.
  9. ↑ UN: Unprecedented Joint Call for China to End Xinjiang Abuses. Human Rights Watch. Архивировано 17 декабрь 2019 года.
  10. ↑ Finley, Joanne (2020). «Why Scholars and Activists Increasingly Fear a Uyghur Genocide in Xinjiang». Journal of Genocide Research 23 (3): 348–370. DOI:10.1080/14623528.2020.1848109.
  11. ↑ Kirby, Jen. Concentration camps and forced labor: China's repression of the Uighurs, explained, Vox (25 сентябрь 2020). 31 ғинуар 2022 тикшерелгән. «It is the largest mass internment of an ethnic-religious minority group since World War II.».
  12. ↑ Ҡалып:Cite magazine
  13. ↑ Uighur children fall victim to China anti-terror drive, The Financial Times. 16 сентябрь 2021 тикшерелгән.
  14. ↑ Adrian Zenz. «Break Their Roots: Evidence for China's Parent-Child Separation Campaign in Xinjiang.». The Journal of Political Risk 7 (7).
  15. ↑ «Dossier: Uyghur Women in China's Genocide». Genocide Studies and Prevention: An International Journal 15 (1): 22–43. DOI:10.5038/1911-9933.15.1.1834.
  16. ↑ Sudworth, John. China's 'tainted' cotton, BBC News. 17 сентябрь 2021 тикшерелгән.
  17. ↑ Congressional Research Service. «Uyghurs in China». Congressional Research Service.
  18. ↑ Muslim minority in China's Xinjiang face 'political indoctrination': Human Rights Watch, Reuters. 17 сентябрь 2021 тикшерелгән.
  19. ↑ Responsibility of States under International Law to Uyghurs and other Turkic Muslims in Xinjiang, China. Bar Human Rights Committee. Архивировано 21 сентябрь 2020 года.
  20. ↑ China cuts Uighur births with IUDs, abortion, sterilization, Associated Press. 17 сентябрь 2021 тикшерелгән.
  21. ↑ China Forces Birth Control on Uighurs to Suppress Population. Voice of America. Дата обращения: 17 сентябрь 2021. Архивировано 23 май 2021 года.
  22. ↑ Samuel, Sigal. China's genocide against the Uyghurs, in 4 disturbing charts, Vox. 17 сентябрь 2021 тикшерелгән.
  23. ↑ China cuts Uighur births with IUDs, abortion, sterilization, Associated Press. 17 сентябрь 2021 тикшерелгән.
  24. ↑ Birth rate, crude (per 1,000 people) — China. The World Bank. Дата обращения: 2 ғинуар 2021. Архивировано 3 апрель 2021 года.
  25. ↑ Xinjiang government confirms huge birth rate drop but denies forced sterilization of women, CNN. 17 сентябрь 2021 тикшерелгән.
  26. ↑ China cuts Uighur births with IUDs, abortion, sterilization, Associated Press. 17 сентябрь 2021 тикшерелгән.
  27. ↑ Ҡытай уйғырҙарға хажға барыр алдынан абсурд процедураны йөкмәтә – IslamNews (рус.)
  28. ↑ Ҡытайҙа хаж: уйғыр мосолмандары Мәккә өсөн ауыр алышта осраша | Middle East Eye (инг.)
  29. ↑ Картанан юйыла. Ҡытайҙа йөҙләгән уйғыр ауылының исеме үҙгәртелде — Курсив (рус.)
  30. ↑ Ҡытай мәҙәни һәм дини үҙ-үҙен белдереүҙе юҡҡа сығарыу өсөн уйғыр ауылдарының атамаларын ҡытайсаға алмаштыра 2024 йыл 23 июнь архивланған. — Sok.fm (рус.)
  31. ↑ Alecci, Scilla British lawmakers call for sanctions over Uighur human rights abuses. International Consortium of Investigative Journalists (14 октябрь 2020). Дата обращения: 18 декабрь 2020. Архивировано 5 декабрь 2020 года.
  32. ↑ Piotrowicz, Ryszard Legal expert: forced birth control of Uighur women is genocide – can China be put on trial? The Conversation (14 июль 2020). Дата обращения: 5 сентябрь 2021. Архивировано 30 сентябрь 2021 года.
  33. ↑ Falconer, Rebecca. Report: "Clear evidence" China is committing genocide against Uyghurs, Axios (9 март 2021). 9 ғинуар 2022 тикшерелгән.
  34. ↑ Human Rights Council Adopts 21 Texts and Rejects One Draft Decision, Extends Mandates on Older Persons, Right to Development, Arbitrary Detention, Mercenaries, Slavery, Indigenous Peoples, Safe Drinking Water and Sanitation (ингл.). Human Right Council (6 октябрь 2022). — The Council rejected a draft decision (A/HRC/51/L.6) on debate on the situation of human rights in the Xinjiang Uyghur Autonomous Region, China. Дата обращения: 13 сентябрь 2023. Архивировано 9 октябрь 2023 года.
  35. ↑ China avoids ICC prosecution over Xinjiang for now, but pressure is growing, CNN. 31 ғинуар 2022 тикшерелгән.
  36. ↑ Report on Preliminary Examination Activities 2020. International Criminal Court, The Office of the Prosecutor (14 декабрь 2020). Дата обращения: 19 декабрь 2020. Архивировано 10 апрель 2021 года.
  37. ↑ Бөйөк Британия уйғырҙар геноцидын таныны: Ҡытайҙың ҡаты реакцияһы — Alif Time (рус.)
  38. ↑ Бельгия парламенты Синьцзянда уйғырҙар геноцидын таныу тураһында резолюция ҡабул итте // "News-Asia" Үҙәк Азия мәғлүмәт порталы (рус.)
  39. ↑ АҠШ һәм союздаштары Пекин Олимпиадаһына ҡаршы: бойкот тураһында нимәләр билдәле? — ТАСС (рус.)
  40. ↑ Япония Пекиндағы Олимпиаданы дипломатик бойкотҡа ҡушылды — РБК (рус.)
  41. ↑ БМО-ның кеше хоҡуҡтары буйынса Юғары комиссары Мишель Бачелеттың Ҡытайға рәсми сәфәре йомғаҡтары буйынса белдереүе. OHCHR. Дата обращения: 3 июнь 2022. Архивировано 6 июнь 2022 года.
  42. ↑ Мишель Бачелет кеше хоҡуҡтары өлкәһендә БМО һәм Ҡытай араһындағы мөнәсәбәттәрҙе үҫтерергә вәғәҙә бирә. БМО яңылыҡтар (30 май 2022). Дата обращения: 3 июнь 2022. Архивировано 30 май 2022 года.
  43. ↑ China: UN visit falls short of addressing crimes against humanity in Xinjiang (ингл.). Amnesty International (28 май 2022). Дата обращения: 31 май 2022. Архивировано 31 май 2022 года.
  44. ↑ Allen-Ebrahimian, Bethany Advocates denounce UN official's China visit as "ultimate betrayal" (ингл.). Axios (31 май 2022). Дата обращения: 31 май 2022. Архивировано 31 май 2022 года.
  45. ↑ Seytoff, Alim. Uyghur groups urge resignation of UN rights chief for ‘Potemkin-style’ Xinjiang tour  (инг.), Radio Free Asia (31 May 2022). 3 июнь 2022 тикшерелгән.
  46. ↑ The Guardian view on the UN in Xinjiang: a grave error (ингл.). The Guardian (31 май 2022). Дата обращения: 31 май 2022. Архивировано 31 май 2022 года.
  47. ↑ Truth emerges about Chinese repression of Uyghurs — no thanks to the U.N. (29 май 2022). 3 июнь 2022 тикшерелгән.
  48. ↑ Blinken criticises Chinese ‘manipulation’ of high-profile UN visit to Xinjiang (ингл.). the Guardian (29 май 2022). Дата обращения: 3 июнь 2022. Архивировано 3 июнь 2022 года.
  49. ↑ West demands publication of UN’s long-awaited Xinjiang report | Xinjiang | The Guardian. amp.theguardian.com. Дата обращения: 3 июнь 2022. Архивировано 2 июнь 2022 года.
  50. ↑ Блинкен БМО вәкиленең Ҡытайға визиты нисек үтеүенә борсолоу белдерә. ТАСС (29 май 2022). Дата обращения: 3 июнь 2022. Архивировано 3 июнь 2022 года.
  51. ↑ Британия сит ил эштәре министрлығы Ҡытайҙы уйғырҙарҙың хоҡуҡтарын боҙоу өсөн яуаплылыҡҡа тарттырырға ниәтләүен белдерҙе. ТАСС (24 май 2022). Дата обращения: 3 июнь 2022. Архивировано 3 июнь 2022 года.
  52. ↑ БМО доклады: Ҡытай Халыҡ Республикаһы Синьцзян провинцияһында "кеше хоҡуҡтарын етди боҙоу" өсөн яуаплы. БМО (31 август 2022). Дата обращения: 1 сентябрь 2022. Архивировано 1 сентябрь 2022 года.

Һылтанмалар

[үҙгәртергә | сығанаҡты үҙгәртеү]
«https://ba.wikipedia.org/w/index.php?title=Уйғырҙар_геноциды&oldid=1278076» битенән алынған