Уҫы өйәҙе

Уҫы өйәҙе
Герб
Нигеҙләү датаһы	27 ғинуар (7 февраль) 1781
Дәүләт	Рәсәй империяһы
Административ үҙәк	Уҫы
Административ-территориаль берәмек	Пермь наместниклыгы[d] һәм Пермь губернаһы
Халыҡ һаны	321 774 кеше, 284 547 кеше (1897)
Алмаштырылған	Уҫы районы[d]
Ғәмәлдән сыҡҡан дата	3 ноябрь 1923
Майҙан	16 910,8 квадратная верста

Уҫы өйәҙе — 1781—1923 йылдарҙа Рәсәй империяһы Пермь губернаһы һәм РСФСР составындағы административ-территориаль берәмек. Өйәҙ ҡалаһы — Уҫы.

Географияһы

Уҫы өйәҙе Пермь губернаһының көньяҡ-көнбайышында урынлашҡан булған. Уның майҙаны 19 246 км² (16 911 кв. в.) тәшкил иткән. Кама һәм Сылва йылғаларының күп ҡушылдыҡтары баш алған өйәҙ территорияһының төньяҡ һәм көнсығыш өлөштәре үҙенең таулы урында ятыуы менән айырылып торған. Бындағы иң әһәмиәтле ҡалҡыулыҡтар: Уинский, Шермятинский һәм Ашанский, шулай уҡ: Острая, Титешная һәм Белая тауҙары. Был тауҙар урындағы казённый идаралыҡҡа ҡараған тау заводтары: Кнауф (Йоҡ-Кнауф һәм Бизәр), һәм Г. С. Кондюриндың Камбарка заводы эшкәрткән баҡыр мәғдәненә бай булған. Өйәҙҙең төньяҡ өлөшө тупрағы башлыса балсыҡлы, көньяғында — урыны менән ҡом ҡатнашмалы, ҡара тупраҡ. Өйәҙҙең көньяҡ өлөшө ер өҫтө тигеҙ дала, ялан культуралары өсөн бик уңайлы. Бөтөн ағымы дауамында, Ҡама йылғаһы, башта Оханск өйәҙе, ә һуңғараҡ — Вятка губернаһының Сарапул өйәҙенән айырып, тик һул яры менән генә Уҫы өйәҙенә ҡарай. Өйәҙ биләмәһендә Ҡама ҡушылдыҡтары күп булһа ла, артыҡ ныҡ кескәй булыуы сәбәпле, уларҙың суднолар йөрөтөү һәм һал ағыҙыу өсөн әһәмиәте юҡ. На реке Ҡама йылғаһында 4 пристань — Осинская, Ершовская, Еловская һәм Камбарская булған; төп йөктәр — металл, урман изделиелары, етен; 4 пристандың бөтөн әйләнеше 1 миллиард һумға еткән. Өйәҙ территорияһында күлдәр юҡ, һаҙлыҡтар аҙ. Урман өйәҙҙең дөйөм майҙанының 3/5 өлөшөн тәшкил итә.

Тарихы

Өйәҙ Пермь наместничествоһы Пермь өлкәһе составында 1781 йылдың 27 ғинуарында барлыҡҡа килгән . 1796 йылдың 12 декабренән - Пермь губернаһы составында.

1923 йылдың 3 ноябрендә өйәҙ бөтөрөлгән, уның территорияһының бер өлөшө Урал өлкәһе Сарапул округы Уҫы районы составына ингән.

Халҡы

1896 йылдың 1 ғинуарына халыҡ һаны 284 547 кеше (143 500 ир-ат һәм 141 047 ҡатын-ҡыҙ). тәшкил иткән. Дин тотоу буйынса бүленеш: православие динендәгеләр — 176 998, католиктар — 26, протестанттар — 5, иҫке тәртип православиеһы (старообрядцы) — 46 617, мосолмандар — 50 528, Иудейҙар (иудаизм динендәгеләр) — 10, мәжүсиҙәр — 5 570, башҡа диндәгеләр — 278. Ҡатламға бүленеш буйынса: дворяндар — 214, руханиҙар — 1 369, почётлы граждандар һәм сауҙагәрҙәр — 253, мещандар — 829, хәрбиҙәр — 19 458, крәҫтиәндәр — 257 546, башҡа ҡатламдар — 363.

1897 йылғы йәниҫәп мәғлүмәттәре буйынса өйәҙҙә 321 774 кеше тәшкил иткән. Шул иҫәптәнурыҫтар — 266020, башҡорттар — 34407, татарҙар — 13690, удмурттар — 5907, типтәрҙәр — 1614.

Храмдар: 35 православие, 4 единоверческий, 3 иҫке тәртип православиеһы сиркәүҙәре һәм 50 мосолман мәсете. 62 мәктәп, 1 почта-телеграф һәм 1 почта бүлексәһе, 3 дауахана (40 карауат, 4 врач, 16 фельдшер).

Административ бүленеш

1913 йылда өйәҙ составына 45 улус ингән:

Александровский — Зипуново ауылы, Әлнәш — Әлнәш ауылы, Аннинский, Әрәж, Аспинский, Ашапский — Ашапский заводы ауылы, Барҙым — 1-се Ҡыҙылъяр (Краснояр) ауылы, Бәҙрәж — Бәҙрәж ауылы, Биҙәр — Биҙәр заводы ауылы, Больше-Гондырский, Оло Уҫы — Оло Уҫы ауылы, Букор-Юрковский — Богородское ауылы (Букор Юрков, Фоки), Бымовский — Бымовский завод ауылы, Верх- Буевский, Воскресенский,

Дубровский — Дуброво ауылы (Дубровтағы Троицкое), Еловский, Елпачинский — Елпачиха ауылы, Йәрми, Ершовский, Камбарский — Камбарский завод ауылы, Комаровский, Крыловский, Маркетовский — Маркеты ауылы, Медянский (Баҡырлы), Яңы Артауыл, Опачевский, Ордынский — Ордынское ауылы, Ошьинский — Ошья ауылы, Печменский — Печмень ауылы,

Плишкаринский, Покров-Ясыльский, Рождественский, Рябковский, Савинский — Савинское ауылы, Сайгатский — Сайгатка ауылы, Сәрәш — Сәрәш ауылы, Степановский, Судинский — Судинское ауылы, Тауыш, Уйын — Уйын заводы, Устиновский, Шерментский — Шерментский заводы ауылы, Шляпниковский, Югокнауфский — Югокнауфский заводы ауылы.

Иҡтисады

Бөтөн губерналар араһында уңдырышлыларҙың береһе булып иҫәпләнгән Уҫы өйәҙе, урында ҡулланырлыҡ ҡына икмәк етештермәгән, хатта райондың тау заводтарын да икмәк менән тәьмин иткән. Йыл һайын уртаса: арыш — 1 182,68 км² (108 250 дис.), бойҙай — 112,53 км² (10 300 дис.), һоло — 618,37 км² (56 600 дис.), арпа — 106,09 км² (9 710 дис.), борай — 19,12 км² (1 750 дис.), ҡарабойҙай — 166,18 км² (15 210 дис.), тары — 0,45 км² (41 дис.), борсаҡ — 52,99 км² (4850 дис.), бәрәңге — 8,19 км² (750 дис.) сәселгән.

Уртаса уңыш йыйыу: арыштан 61 438,3 т (3 750 700 бот), бойҙайҙан 2 266,2 т (138 350 бот), һолонан 33 416 т (2 040 000 бот), арпанан 6 554 т (400 100 бот), борайҙан 765 т (46 700 бот), ҡарабойҙайҙан 6 465,7 т (394 720 бот), тарынан 11,5 т (700 бот), борсаҡтан 2 422,3 т (147 880 бот), картуфтан 3 286,7 т (200 650 бот) тәшкил иткән.

Элек шулай уҡ ҙур күләмдә етен игелгән; орлоғо ла, етен сүсе лә мөһим һатыу предметы булған; йыл һайын етен сәсеүлектәре 92,757 км майҙанды биләгән² (8 490 дис.); уртаса орлоҡ йыйыу 3 448,1 т (210 500 бот), етен сүсен йыйыу — 1 673,3 т (102 150 бот) тәшкил иткән. Киндерҙе (тарма) 25,675 км ергә сәскәндәр² (2 350 дис.), 1 968,9 т (120 200 бот) орлоғон һәм 1 118 сүсен(68 250 бот) йыйып алғандар.

1895 йылда өйәҙҙә (ҡаланы ҡыҫтырмайса) 78 972 баш ат, 91 150 баш эре мөгөҙлө мал, һарыҡ (ҡуй) — 130 645 баш, сусҡалар — 29 283 баш, кәзәләр — 4 370 баш иҫәпләнгән. Умартасылыҡ бик ныҡ үҫешкән булған, 16,4 т (1 000 бот) яҡын бал ағыҙып алғандар .

Башлыса өйәҙҙең көньяҡ өлөшөндә, урмандың төрлөлөгө һәм арзанлығы менән бәйле, кустарсылыҡ (кәсепселек) етештереүенең иң таралғаны ағас эшләнмәләр етештереү булған. 4 пристанда йыл һайын уртаса хаҡы 250 000 һум булған ағас эшләнмә (изделие) тейәлгән. Халыҡ шулай уҡ тау-завод эштәре, судноларҙа йөрөү һәм Ҡама йылғаһында балыҡ тотоу менән шөғөлләгән.

Сәнәғәт предприятиелары:

• 2 араҡы ҡыуыу заводы (етештереү 887 900 һум тәшкил итә),
• 20 он тартыу предприятиелары (173 500 һум тәшкил итә),
• 4 ыҫмала-дегет-скипидар заводы (17 400 һум тәшкил итә);
• 5 күн тауарҙар заводы (33 450 һум тәшкил итә);
• 2 етен иләү фабрикаһы (10 120 һум тәшкил итә);
• 2 киндер сүсе (сүс арҡан) фабрикаһы (8 435 һум тәшкил итә);
• 1 әйберҙәр буяу йорто (1 120 һум тәшкил итә);
• 4 таҡта ярыу заводы (66 680 һум тәшкил итә);
• 3 көршәкселек заводы (6 120 һум тәшкил итә);
• 4 кирбес заводы (7 375 һум тәшкил итә);
• 9 септә әҙерләү заводы (8 970 һум тәшкил итә);
• 1 фарфор-фаянс заводы (3 350 һум тәшкил итә);
• 1 быяла заводы (7 200 һум тәшкил итә);
• 4 шырпы фабрикаһы (16 700 һум тәшкил итә);
• 1 экипаж бинаһы (3 210 һум тәшкил итә);
• тау заводтары — Югокнауфский, Биҙәр һәм Камбарский.

Өйәҙҙең 7 төп йәрминкәһенең дөйөм әйләнеш суммаһы 0,5 млн. һумдан артып китә.

Урындағы үҙидара

1895 йылда земство килеме 192 468 һум, сғымы — 206 872 һум булған, шул иҫәптән:

• земство идаралығына — 15 868 һум,
• халыҡ мәғарифына — 45 725 һум,
• врач өлөшөнә — 51 300 һум.

Һылтанмалар

• Оса, уездный город Пермской губернии // Брокгауз һәм Ефрондың энциклопедик һүҙлеге: 86 томда (82 т. һәм 4 өҫтәмә том). — СПб., 1890—1907. (рус.)
• Старые карты Осинского уезда
• Фазылов Р. Р. Уҫы өйәҙе // Башкирская энциклопедия. — Уфа: ГАУН РБ «Башкирская энциклопедия», 2015—2024. — ISBN 978-5-88185-306-8.
  Брокгауз һәм Ефрондың энциклопедик һүҙлеге (1890—1907).