Кит аулау кәсебе
Кит аулау кәсебе — киттарға сауҙа һунары. Был кәсептең маҡсаты булып тәү сиратта яғыулыҡ сифатында хеҙмәт иткән һәм сәнәғәттә файҙаланылған ворвандарҙы аулау тора. Ит өсөн аулау 20 быуаттың икенсе яртыһында ғына йәнләнә, ит колбаса яһау өсөн дә файҙаланыла. Шулай уҡ кит мыйығы ҡиммәтле, шулай уҡ унан щеткалар һәм башҡа төрлө әйберҙәр эшләйҙәр. Киттарҙың бауырынан — А витамины, биҙҙәренән һәм мейеһенән гормондар, атап әйткәндә, инсулин етештерелә.
Тарихы[үҙгәртергә | сығанаҡты үҙгәртеү]
Европала кит аулау тураһында тәүге мәғлүмәттәр Скандинавия норвегтарынан б. э. т. 800—1000 йылдар тирәһендә килә. Шулай уҡ тәүге кит аулаусылар булып баск диңгеҙселәре тора; 12 быуатта был кәсеп Бискай ҡултығында алып барыла. Моғайын, был ваҡытта башлыса шыма һәм Гренландия киттарын аулағандарҙыр, сөнки улар аҡрын йөҙәләр һәм, май миҡдары юғары булыу сәбәпле, үлгәндән һуң батып бармайҙар.
Бискай ҡултығынан был кәсеп Европа яры буйлап төньяҡҡа һәм артабан Гренландияға тарала. Киләһе быуатта даттар, ә һуңынан британлылар Арктика һыуҙарында кәсеп итә башлай. Ун етенсе быуатта Төньяҡ Американың көнсығыш ярында ла ошондай уҡ кәсеп менән шөғөлләнә башлайҙар.
Был ваҡытта кит аулаусылар ҙур булмаған елкәнле караптар ҡуллана һәм ишкәкле кәмәләрҙән үҙҙәренең ҡорбандарына гарпун бәргәндәр. Һуңынан киттарҙы ярға йәки боҙ ситенә һөйрәп сығаралар йәки туранан-тура диңгеҙҙә эшкәртәләр. Шул уҡ ваҡытта Японияла 1600-сы йылдарҙа барлыҡҡа килгән был һунар кәсебе ауҙар һәм ҙур булмаған кәмәләр төркөмө ярҙамында башҡарыла.
Караптарҙың конструкцияһы яҡшырған һайын, кит аулаусылар башҡа төрҙәргә лә, бигерәк тә кашалоттарға ла, һунар итә башлай. XVIII—XIX быуаттарҙа Яңы Англия (Нантакет, Мартас-Винъярд), Бөйөк Британия һәм Голландия кит аулаусылары тәүҙә Атлантик океандың көньяғына йүнәләләр. Һуңынан көнбайышҡа боролалар һәм Горн морононан Тымыҡ океанға сығалар, йәки көнсығышҡа боролалар һәм Изге Надежда морононан (мыс Доброй Надежды) Һинд океанына сығалар.
XIX быуаттың быуаттың беренсе яртыһында Көньяҡ Африкала һәм Сейшел Утрауҙарында кит аулау башлана. Был ваҡытҡа Арктика аусылары Гренландияның боҙло һыуҙарына, Девис боғаҙына һәм Шпицбергенға үтеп инәләр. Шыма киттарҙы аулау Тымыҡ океандың көньяҡ өлөшөндәге киңлектәрҙә, Яңы Зеландия һәм Австралия тирәһендә, ә 1840 йылдан Тымыҡ океандың төньяҡ өлөшөндә, Беринг һәм Чукотка диңгеҙҙәрендә һәм Бофорт диңгеҙендә башлана.
Саманан тыш аулау XIX быуат аҙағында— Төньяҡ Атлантикала, ә Төньяҡ Тымыҡ океанда XIX быуат уртаһында кит аулау кәсебенең бөлгөнлөккә төшөүенә килтерә. Кашалоттарға һунар яҡынса 1850 йылға тиклем үҫешә, ләкин шунан һуң тиҙ арала бөлгөнлөккә төшә. 1868 йылдан һуң, норвег Свен Фойн гарпун тубы уйлап тапҡас һәм елкәнле суднолар пароходтар менән алмашынғас, хәл тағы ла ҡатмарлаша. Был ике яңылыҡ та ҡалған эре киттарҙы ла үлем ҡурҡынысы аҫтына ҡуя, сөнки хәҙер пароходтарҙа хатта тиҙ йөҙөүсе полосатиктарҙы ла эҙәрлекләргә мөмкин була. XIX быуат аҙағына шыма һәм Гренландия киттары популяцияһы тулыһынса тиерлек юҡ ителә. Британияла арктик кит аулау кәсебе 1912 йылда туҡтай.
XIX быуат аҙағында кәсеп башлыса Тымыҡ океанда, шулай уҡ Ньюфаундленд тирәһендә һәм Африканың көнбайыш яры буйында дауам итә. Һуңынан 1905 йылда Антарктикала күк киттарҙың, финвалдарҙың һәм сейвалдарҙың төркөмөнә бай райондар асыла.
1925 йылда Антарктикала тәүге заманса йөҙөү базаһы эшләй башлай, шуға күрә киттарҙы яр буйында эшкәртеү ихтыяжы юҡҡа сыға. Һөҙөмтәлә Антарктикала кит аулау кәсебе бик тиҙ үҫешә башлай, һәм 1937—1938 йылдарҙағы миҙгелдә яҡынса 46 000 кит аулана. Бындай хәл рентабелһеҙгә әйләнгәнгә тиклем дауам итә, сөнки киттарҙәң популяцияһы кәмей. Иң ҙур һәм коммерция яғынан ҡиммәтле күк кит 1930-сы йылдарҙа ауланған йәнлектәр араһында өҫтөнлөк итә. Ләкин 1950 йылдар башына уның һаны ҡырҡа кәмей, һәм 1965 йылда уға кәсеп итеү тулыһынса тыйыла. Кит аулаусыларҙың иғтибары үлсәме буйынса бәләкәй киттарға — полосатиктарға күсә.
1850-се йылдарҙа кашалоттарҙың һаны кәмей, ләкин шунан һуң да аулауҙы дауам итәләр — 1948 йылға тиклем йыл һайын 5000 самаһы хайуан тотола. Бынан һуң етештереү күләме Төньяҡ Тымыҡ океанда һәм Көньяҡ ярымшарҙа, 1985 йылда был төр һаҡ аҫтына алынғанға тиклем, ҡырҡа арта һәм йылына 20 000-гә етә[1].
XX быуат уртаһына тиклем Норвегия һәм Бөйөк Британия кит тотоу индустрияһы лидерҙары була, улар артынан Голландия һәм АҠШ шулай уҡ кәсептә әүҙем ҡатнаша. Әммә Икенсе донъя һуғышынан һуң был илдәр пелагик кәсепте (пелагический промысел) туҡтата, һәм уларға алмашҡа Япония һәм Советтар Союзы килә.
Хәҙерге кит аулау кәсебе[үҙгәртергә | сығанаҡты үҙгәртеү]
Һуңғы 30 йылда киттар яйлап йәмәғәтселек иғтибарын йәлеп итә башлай. Америка Ҡушма Штаттарының көнсығыш яр буйында һәм Калифорния ҡултыҡтарында киттарҙы күҙәткән туристар уларҙың ғәжәйеп тәбиғәтенә һәм тәртибенә хайран ҡала. Шул уҡ ваҡытта артыҡ аулау арҡаһында күпселек эре киттарҙың һаны кәмеүен дауам итә.
Кит аулау буйынса халыҡ-ара комиссияһы[үҙгәртергә | сығанаҡты үҙгәртеү]
1931 йылда кит аулауҙы көйләү буйынса халыҡ-ара хеҙмәттәшлек башлана. Бер нисә килешеү ҡабул ителә, шуларҙың иң мөһиме 1946 йылда ҡабул ителгән Кит аулауҙы көйләү буйынса Халыҡ-ара конвенция (International Convention for the Regulation of Whaling, ICRW) була. Кит аулау буйынса халыҡ-ара комиссия ICRW тарафынан ғилми комитет эшмәкәрлеге нигеҙендә ағза илдәр буйынса тәҡдимдәр әҙерләү маҡсатында ойошторола, әммә уның эшмәкәрлеге һөҙөмтәһеҙ була, сөнки Ғилми комитеттың тәҡдимдәре йыш ҡына ҡыҫҡа мөҙҙәтле коммерция табыш алыу маҡсатында иғтибарһыҙ ҡалдырыла.
Кит аулауға мораторий[үҙгәртергә | сығанаҡты үҙгәртеү]
1972 йылда Америка Ҡушма Штаттары Диңгеҙ имеҙеүселәрен һаҡлау буйынса Акт ҡабул итә, ул төп халыҡтарҙың (мәҫәлән, эскимос һәм алеуттар) ихтыяжын ҡәнәғәтләндереү, шулай уҡ уларҙың халыҡ кәсептәре әйберҙәрен әҙерләү кеүек айырым осраҡтарҙан тыш, диңгеҙ имеҙеүселәрен һәм уларҙан етештерелгән продукттарҙы табыуҙы һәм импортлауҙы тыя.
Шул уҡ йылда Берләшкән Милләттәр Ойошмаһының кеше һәм тирә-яҡ мөхит буйынса конференцияһында кит аулауға 10 йыллыҡ мораторий тәҡдим ителә. Кит аулау буйынса халыҡ-ара комиссия был башланғысты хупламай. Ләкин йәмәғәтселек һәм тәбиғәтте һаҡлау ойошмалары яғынан даими баҫым, шулай уҡ күп ғалимдарҙың популяция күләмен баһалауҙағы ауырлыҡтар һәм рөхсәт ителгән табыш күләме буйынса борсолоу белдереүе ахырҙа һөҙөмтә бирә.
1982 йылдың 23 июлендә Кит аулау буйынса халыҡ-ара комиссия ағзалары 1985—1986 йылдарҙағы миҙгелдән башлап кит аулауға мораторий ҡабул итеү өсөн тауыш бирә. 1980-се һәм 1990-сы йылдарҙа кит аулау буйынса Халыҡ-ара комиссияға ингән илдәрҙең күпселеге ҡалған киттәрҙы һаҡлау яғына баҫа. Төньяҡ Атлантикала, йәғни Норвегияла, Фарер утрауҙарында, Исландияла, Гренландияла һәм Канаданың бер өлөшөндә кит аулауҙы дауам итергә теләүселәр айырым контроль ойошма булдыра.
2010 йылдың июнендә Кит аулау буйынса халыҡ-ара комиссияһының 62-се ултырышында Япония, Исландия һәм Дания баҫымы аҫтында мораторий туҡтатыла. Рәсми мәғлүмәттәр буйынса, 2009 йылда был өс ил 1867 кит аулаған[2].
Норвегия[үҙгәртергә | сығанаҡты үҙгәртеү]
Норвегия Халыҡ-ара коммерция комитетының мораторийына ҡаршы ҡаршылыҡ белдерә, шуға күрә уға бәйле түгел. 1993 йылда Норвегия коммерция промыслаһын тергеҙә, биш йыллыҡ осорҙан һуң, киттар ғилми маҡсаттарҙа бик аҙ ғына күләмдә аулана. Был ил төньяҡ-көнсығыш Атлантикала бәләкәй полосатиктарҙы ғына тота. Табыу күләме 1995 йылда 218 киттан 2003 йылда 646-ға тиклем тирбәлә (Мораторийға тиклем Норвегия йылына 2000 самаһы аулай). Норвегия кит итен Фарер утрауҙарына һәм Исландияға сикләнгән күләмдә экспортлай. Бер нисә йыл дауамында Японияға ит сығарырға маташыуҙар була, әммә улар күмәк ҡаршылыҡ баҫымы аҫтында туҡтатыла. Шулай уҡ япондар үҙҙәре үк Төньяҡ Атлантикалағы кит итендәге бысраҡтарҙың уларҙың һаулығына йоғонтоһо яһауынан ҡурҡа.
Фарер утрауҙары[үҙгәртергә | сығанаҡты үҙгәртеү]
Фарер утрауҙарында йыл һайын яҡынса 950 гринда аулана. Ваҡыты-ваҡыты менән башҡа кит һымаҡтарға ла һунар итәләр.
Исландия[үҙгәртергә | сығанаҡты үҙгәртеү]
Гренландия[үҙгәртергә | сығанаҡты үҙгәртеү]
Канада[үҙгәртергә | сығанаҡты үҙгәртеү]
Рәсәй[үҙгәртергә | сығанаҡты үҙгәртеү]
СССР, Норвегия кеүек үк, 1982 йылда мораторийға ҡаршы рәсми протест белдерә. Чукот автономиялы округында абориген кәсеп сиктәрендә йыл һайын 140-ҡа яҡын чукот-калифорния популяцияһы һоро киттары тотола. Шулай уҡ Рәсәйҙә йыл һайын бер нисә йөҙ баш[3] белуха ауларға рөхсәт ителә.
АҠШ[үҙгәртергә | сығанаҡты үҙгәртеү]
Башҡа илдәр[үҙгәртергә | сығанаҡты үҙгәртеү]
Япония[үҙгәртергә | сығанаҡты үҙгәртеү]
Япония 1982 йылда мораторийға ҡаршы рәсми ҡаршылыҡ белдерә, әммә 1987 йылда, АҠШ уға санкциялар менән янағандан һуң, уны кире ҡайтара. Һөҙөмтәлә Япония, Норвегиянан һәм Исландиянан айырмалы рәүештә, мораторий менән бәйле. Шулай итеп, 1987 йылда Япония Антарктика һыуҙарында сауҙа кәсебен туҡтата, әммә шул уҡ йылда ғилми кәсеп программаһы (JARPA — Japanese Research Program in Antarctica) күп бәхәстәр тыуҙыра башлай. Был программа 2005 йылға тиклем дауам итте. Бәләкәй антарктик полосатиктарын тотоу икеләтә арта (йылына 440-тан 880-гә тиклем плюс-минус 10 % процент). Япония хөкүмәте кәсепте алынған фәнни мәғлүмәттәрҙең ҡиммәте буйынса аҡлай, әммә был МКК Ғилми Комитетының күп кенә ғалимдары тарафынан шик аҫтына ҡуйыла һәм тәнҡитләнә. Япондарҙың «фәнни кәсебе» күп бәхәстәр тыуҙыра, кит аулауға ҡаршы төркөмдәр кит аулау фәнни маҡсаттарҙа кәрәкмәй тип раҫлай, ә уның ысын маҡсаты — япон ресторандары һәм супермаркеттары өсөн ит алыу. Киту кәсебенә ҡаршы торған илдәр Японияны был программаны туҡтатырға саҡыра. Япония хөкүмәте, фәнни кәсеп Халыҡ-ара консерватория ҡағиҙәләрендә махсус рәүештә билдәләнә һәм был ҡағиҙәләргә ярашлы, бөтә кит ите тикшереү барышында тулыһынса утилләштерелергә тейеш, тип ҡаршы килә.
Японияның сауҙа кәсебен тергеҙеү йәһәтенән иң әүҙем оппоненттары — Австралия һәм Америка Ҡушма Штаттары, улар әйтеүенсә, был кәсеп киттарҙың һирәк төрҙәрен һаҡлауға янаясаҡ.
Диңгеҙ фаунаһын һаҡлау йәмғиәте (Sea Shepherd Conservation Society) япон кит кәсебнә ҡаршы әүҙем көрәшә. Шул уҡ ваҡытта Sea Shepherd активистары тарафынан, ишкәк винттарын арҡан ярҙамында уралтып, япон кит аулау суднолары туҡтатыла, уларға киҫкен еҫле май кислотаһы шешәләре ташлана, кит аулау судноһын абордажға алыу ҡулланыла.
2014 йылдың 31 мартында Берләшкән Милләттәр Ойошмаһының халыҡ-ара суды Австралия дәғүәһе буйынса Японияға Антарктикала кит аулау кәсебе алып барыуҙы тыя[4][5]. Япония тыйыуға буйһонасағын иғлан итә[6].
2015 йылдың декабрендә Япония аулауҙы тергеҙә, Әммә тотолған киттарҙың күләме 1035-тән 333-кә тиклем кәметелә.
2014 йылда БМО-ның Халыҡ-ара суды Японияға Антарктика һыуҙарында үткәрелгән кит промыслаһын туҡтатырға ҡуша, әммә ил властары, тотоуҙы кәметһәләр ҙә, был ҡарарҙы үтәмәй[7].
2018 йылдың аҙағында Япония 2019 йылда, ошо уҡ йылдың июленән башлап уларҙы сауҙаға сығарыуҙы тергеҙеү өсөн, Кит кәсептәре буйынса халыҡ-ара комиссиянан сығырға хәл итеүе тураһында иғлан итә. Япония министрҙар кабинетының генераль секретары Ёсихидэ Суга белдереүенсә, «комиссияға ингән ҡайһы бер илдәр киттарҙың етерлек һаны тураһында фәнни мәғлүмәттәрҙе һанға һуҡмай һәм позицияларҙы яҡынайтыуға әҙер түгел. Шуға күрә Япония ойошманан китергә мәжбүр була»[8]. Киттарға һунар илдең иҡтисади зонаһы сиктәрендә алып барыласаҡ, Антарктика һыуҙарында кәсеп булмаясаҡ.
Киттар популяцияһының хәҙерге торошо[үҙгәртергә | сығанаҡты үҙгәртеү]
Иҫкәрмәләр[үҙгәртергә | сығанаҡты үҙгәртеү]
- ↑ Russian Orcas Homepage — История китобойного промысла. Дата обращения: 2 ғинуар 2008. Архивировано 29 март 2010 года.
- ↑ BuenoLatina. Япония, Исландия и Дания продолжат убивать китов. Дата обращения: 1 июль 2010. Архивировано 27 май 2012 года.
- ↑ ОДУ-2011. Дата обращения: 19 март 2011. Архивировано 15 апрель 2011 года.
- ↑ Япония сожалеет о принятии запрета на китобойный промысел в Антарктике, РИА Новости (31 март 2014). 2 апрель 2014 тикшерелгән.
- ↑ "The Court finds that Japan’s whaling programme in the Antarctic (JARPA II) is not in accordance with three provisions of the Schedule to the International Convention for the Regulation of Whaling", «Whaling in the Antarctic (Australia v. Japan: New Zealand intervening)», The Hague, Netherlands: International Court of Justice, March 31, 2014 Архивная копия от 31 март 2014 на Wayback Machine
- ↑ Japan accepts court ban on Antarctic whaling, BBC News (31 март 2014). 4 апрель 2014 тикшерелгән.
- ↑ Впервые за 30 лет Япония возобновит коммерческий китобойный промысел. Дата обращения: 18 февраль 2019. Архивировано 19 февраль 2019 года.
- ↑ Япония объявила о возобновлении китобойного промысла. Дата обращения: 18 февраль 2019. Архивировано 19 февраль 2019 года.
Әҙәбиәт[үҙгәртергә | сығанаҡты үҙгәртеү]
- Михалёв Ю. А. Краткий исторический обзор промысла китов // Украинский антарктический журнал. — 2009. — № 8. — С. 217—227. (проверено 19.08.2016)