Тордесильяс килешеүе

	Тордесильяс килешеүе
Ҡул ҡуйылған ваҡыты	1494 йылдың 7 июне
Ҡул ҡуйылған урыны	Тордесильяс
Яҡтар	Испания империяһы Португалия короллеге
	Тордесильяс килешеүе Викимилектә
	Шаблон: просмотр • обсуждение • править

Тордесильяс килешеүе (исп. Tratado de Tordesillas, порт. Tratado de Tordesilhas) — Испания менән Португалия араһында донъяла йоғонто яһау өлкәләрен бүлешеү тураһындағы килешеү. 1494 йылдың 7 июнендә Кастилия һәм Леон короллегенең Тордесильяс ҡалаһында төҙөлгән. 2 июлдә — католик королдәре, 5 сентябрҙә Португалия тарафынан раҫланған. 1506 йылда Рим папаһы Юлий II-нең буллаһы менән хуплаған.

Килешеү бер йыл элек Рим папаһы Александр VI-ның «Inter caetera» буллаһында билдәләнгән бүлеү линияһын аныҡлаған. Ике полюс аша үткән һәм Атлантик океанды киҫеп үткән демаркация линияһы, Португалия яғының ихтыяры буйынса Азор архипелагының ниндәй ҙә булһа утрауынан 100 лига көнбайыштараҡ һәм Йәшел Морон архипелагынан көнбайышҡа табан 370 лигаға тиклем (1770 км, 1100 миль) — хәҙерге координаталарҙа көнбайыш оҙонлоҡтоң 49°32’56" меридианына йәки "папа меридианы"на күсерелгән. Был һыҙаттан көнсығышҡа табан диңгеҙҙәр һәм ерҙәр — Португалия короллегенә, көнбайышҡа Кастилия һәм Арагондың шәхси унияһына (факт буйынса был ваҡытҡа ҡарай Испанияға берләшкән) ҡарамағына күскән^[1].

Ваҡиғалар хронологияһы

Тордесильяс килешеүенә тиклем 1479 йылдың 4 сентябрендә католик королдәре Фердинанд Арагонлы һәм Изабелла Кастилиялы менән Португалия короле Альфонсо V араһында ҡул ҡуйылған Алькасав килешеүе булған. Уға ярашлы Кастилия мираҫы өсөн һуғышты бөтөргән солох төҙөлгән.

1452—1456 йылдарҙа Рим папалары Николай V һәм Каликст III Португалияға Бохадор (Буджур) морононан көньяҡҡа һәм көнсығышҡа табан, «һиндтарға тиклем» (йәғни Америкаға тиклем) асылған ерҙәргә эйә булыу хоҡуғын биргән. Кастилия короллеге был хоҡуҡтарҙы 1479 йылда таный, ә 1481 йылда Рим папаһы Сикст IV үҙенең «Aeterni regis» буллаһы менән, Канар утрауҙарынан көньяҡҡа табан бөтә ерҙәрҙе йәнә бер тапҡыр Португалияға бирә.

Христофор Колумбтың беренсе экспедицияһы геосәйәси контексты ярайһы уҡ үҙгәрткән. 1493 йылдың 15 мартында Колумбтың тәүге экспедицияһынан әйләнеп ҡайтыуы һәм фараз буйынса «Көнбайыш Һиндостанды» асыуы Португалияны борсоуға һала — был асыш уға элек бирелгән территориаль хоҡуҡтарҙың ҡиммәтһеҙләндергән. Хәҙер Кастилия менән Арагон, тәүге тапҡыр асылыу хоҡуғына һылтанып, Рим папаларының хөкөмдәрен таныуҙарынан баш тарта. Католик сиркәүенең башлығы ғына татыулыҡ солох менән хәл итә алған.

Арагон Валенсияһында тыуып үҫкән Рим папаһы Александр VI, 1493 йылдың 3 майында Кастилия короллеге тарафынан асылған йәки Йәшел Морон утрауҙарынан 100 лигала үткән меридиандан көнбайыштараҡ асылған бөтә ерҙәр уныҡы булырға тейеш, ә был һыҙаттан көнсығыштараҡ асыласаҡ яңы ерҙәр — Португалияныҡы тип иғлан итә. Әммә был христиан илдәре ҡулында булған территорияларға таралмаған. Был ҡарар Португалияның короле Жуан II-гә оҡшамаған, ул кисекмәҫтән король Фердинанд II Арагонлы һәм уның ҡатыны — королева Изабелла I Кастилиялы менән был линияны көнбайышҡараҡ күсереү тураһында һөйләшеүҙәр башлаған^[2].

Эҙемтәләре

Элек кастилиялылар һәм португалдар тарафынан өлөшләтә колониялаштырылған Мәғриб өсөн 1496 йылда ошондай иҫкәрмә яһала: Мәғриб бүлеү линияһы Пеньон-де-де-де-ге-Гомера (исп. Peñón de Vélez de la Gomera) утрауынан башлана, уны уртаға бүлә, әммә утрау үҙе килешеүҙә телгә алынмай. Португалия — бүлек һыҙатынан көнбайышҡа, Испания көнсығышҡа ҡарай биләмә алған^[3].

Тордесильяс килешеүе төҙөгәндә ике яҡ та Атлантиканың ысын географияһын бик тоноҡ ҡына күҙ алдына килтергән. Мәҫәлән, 1500 йылда Педру Алвареш Кабралдың экспедицияһы һөҙөмтәһендә Испанияның Португалияға Бразилияны «бүләккә» биреүе асыҡланған^[2].

Бынан тыш, Америка үтеп булмаҫлыҡ көнбайыш барьеры булып һаналған, сөнки Тымыҡ океан тураһында әлегә билдәле булмаған. Океанды күргән беренсе европалы Испания конкистадоры Васко Нуньес де Бальбоа була. 1513 йылда ул үҙенең юлдаштары менән Панама муыны аша үтеп һәм билдәһеҙ океандың яр буйына сыға. Океан янына көньяҡҡа асыҡ ҡултыҡ эсендә килеп сыҡҡанға, Нуньес де Бальбоа уны «Көньяҡ диңгеҙ» (исп. Mar del Sur) тип атаған. 1520 йылдың 28 ноябрендә Фернан Магеллан 1519—1522 йылдарҙағы экспедиция ваҡытында асыҡ океанға сыға. Бынан һуң Көнсығышта демаркация линияһының ҡайҙа үтергә тейешлеге тураһында мәсьәлә киҫкен торған. Ул 1529 йылғы Сарагоса килешеүе менән Молукка утрауҙарынан көнсығышҡа табан 257,5 лига алыҫлыҡта тулыһынса билдәләнгән булған. Шулай итеп, Испания ошо ҡиммәтле тәмләткестәр сығанағы хоҡуғынан мәхрүм ителгән, шуның өсөн уға билдәле бер аҡсалата компенсация түләнгән.

1650 йылда Көньяҡ Америка. **Испания** һәм **Португалия** биләмәләре араһында демаркация линияһы билдәләнгән. **Голландияның** килешеүгә әһәмиәт бирмәүе һәм уның колониялары «испан», шулай уҡ «португал» ерҙәрендә урынлаштырыуы асыҡтан-асыҡ күрһәтелгән.

Тордесильяс килешеүе Испания менән Португалияның Европанан тыш донъя өҫтөнән мәңгелек һәм монополиялы хакимлығын күҙ уңында тотҡан. Был ике илдең, ул ваҡыттағы камил диңгеҙ техникаһына һәм навигациялағы белемгә эйә булып, Бөйөк географик асыштарҙың пионеры булғанлыҡтан мөмкин булған^[2].

Килешеү Латин Америкаһы бүлегендә, шулай уҡ Тымыҡ океандың көнбайыш өлөшөндә Испания колонияларын төҙөүҙә 1898 йылға тиклем ҙур әһәмиәткә эйә була. Әммә ул тиҙ иҫкерә һәм Төньяҡ Америкала, һуңынан Азияла һәм Африкала үҙенең әһәмиәтен юғалта, унда Европаның башҡа дәүләттәре лә әүҙем колониялаштырыу алып бара.

1580 һәм 1640 йылдар араһында килешеү мәғәнәһеҙ булған, сөнки Испания короле Филипп II шулай уҡ Португалияның да короле булған.

Европалағы башҡа державалар (Франция, Англия, Голландия) бындай хәлде таныуҙан баш тарта һәм үҙҙәре өсөн рәсми рәүештә ябылған Донъя океанында пиратлыҡ менән әүҙем шөғөлләнә. Географик асыштар мәсьәләһендә Рим папаһы власы вәкәләттәрен инҡар итеү уларҙың дәғүәләрен идеологик нигеҙләй. Голландияның Көнсығыш Һиндостан компанияһы Малакканы баҫып алыу һәм артабан Индонезияла португал биләмәләрен контролгә алыу менән Голландия Көнбайыш Яңы Гвинея һәм Көнбайыш Австралияның «Яңы Голландия» булыуын белдерҙе. 1770 йылда Джеймс Кук уны Британия биләмәһе тип иғлан иткәнгә тиклем Көнсығыш Австралия донъяның Испания өлөшөндә ҡалған.

Шулай уҡ Франция короле Франциск I-нең быға ҡарата аҡыллы фекере билдәле:

Мин Әҙәмдең васыятында үҙемде Яңы Донъяны биләүгә өлөшөмдән мәхрүм итерҙәй ошондай урынды хәтерләмәйем.

XVII быуатта Испания менән Португалияның колониаль ҡеүәте һүрелә башлай. Тордесильяс килешеүе Көньяҡ Америкала ғына көсөн һаҡлап ҡала, унда Испания менән Португалия араһындағы сик буйы бәхәстәрен хәл иткәндә (Көньяҡ Америкала колонияһы булған Голландия, килешеүҙе иғтибарһыҙ ҡалдыра) файҙаланыуҙы дауам итә. Португалия Америка континентын колониялаштырғанда Тордесильяс килешеүенең демаркацияһын боҙа, әкренләп Бразилиянан Көньяҡ Американың көнбайышына һәм көньяғына ҡарай юллана, был 1750 йылғы Мадрид килешеүенә ҡул ҡуйыуға сәбәпсе була, ә Тордесильяс линияһы юҡҡа сыға. Рәсми килешеү 1777 йылда Сан-Ильдефонста килешеү менән бөтөрөлә^[2].

Хәҙерге заман бәхәстәре

Тордесильяс килешеүен Чили меридиан буйлап Көньяҡ ҡотопҡа тиклем һуҙылған Антарктика секторын яҡлау өсөн файҙалана.

1962 йылда Нидерланд Яңы Гвинеяһы Индонезия ҡарамағына ингән. Ул Маджапахит империяһына көнбайыш Яңы Гвинея инә һәм ул Тордесильяс килешеүенең бер өлөшө булып тора, тип белдергән.

Тордесильяс килешеүе шулай уҡ XX быуатта Аргентина тарафынан Фолкленд утрауҙарына ҡарата дәғүәһен нигеҙләү булараҡ файҙаланылған.

Иҫкәрмәләр

↑ Treaty of Tordesillas | Summary, Definition, Map, & Facts | Britannica (ингл.). www.britannica.com. Дата обращения: 3 октябрь 2022.
↑ ^2,0 ^2,1 ^2,2 ^2,3 ТОРДЕСИЛЬЯССКИЙ ДОГОВОР 1494 • Большая российская энциклопедия - электронная версия (билдәһеҙ). bigenc.ru. Дата обращения: 3 октябрь 2022. 2022 йыл 29 сентябрь архивланған.
↑ Rézette, 1976, pp. 35—36

Әҙәбиәт

Bernd Schröter et Karin Schüller Tordesillas y sus consecuencias: la política de las grandes potencias europeas respecto a América Latina, 1494—1898. (congrès scientifique international du Département d’Histoire ibérique et latino-américaine de l’Université de Cologne, décembre 1994) — Vervuert, Francfort-sur-le-Main ; Iberoamericana, Madrid, 1995.
Jesús Varela Marcos. El Tratado de Tordesillas en la política atlántica castellana. — Universidad de Valladolid, 1997. ISBN 84-7762-686-3
Michel Balard, Alain Ducellier. Le partage du monde : échanges et colonisation dans la Méditerranée médiévale. (actes du 3 Congrès sur la colonisation médiévale organisé par le Groupement de recherche n° 927 du CNRS) — Publications de la Sorbonne, Paris, 1998. ISBN 2-85944-345-2
Régis Debray. Christophe Colomb, le visiteur de l’aube. Suivi des Traités de Tordesillas. (traduits de l’espagnol par Bernard Lesfargues et présentés par Bartolomé Bennassar) — La Différence, Paris, 1991. ISBN 2-7291-0727-4
Luís Adão da Fonseca, Maria Cristina Cunha. O Tratado de Tordesilhas e a diplomacia luso-castelhana no século XV. — Ed. Inapa, Lisbonne, 1991. ISBN 972-9019-36-3
Ланге П. В. Горизонты Южного моря. История морских открытий в Океании. — М.: Прогресс, 1988.
Rézette, Robert. The Spanish Enclaves in Morocco. — Nouvelles Éditions latines, 1976. — 188 p.
Хроники открытия Америки. Кн. I. — М.: Академический проект, 2000.

Һылтанмалар

Тордесильясский договор между королями Испании и Португалии о разделе мира 7 июня 1494 года (билдәһеҙ). Восточная литература. Дата обращения: 13 март 2009.

[1] Treaty of Tordesillas | Summary, Definition, Map, & Facts | Britannica (ингл.). www.britannica.com. Дата обращения: 3 октябрь 2022.

[:0-2] 2,0 ^2,1 ^2,2 ^2,3 ТОРДЕСИЛЬЯССКИЙ ДОГОВОР 1494 • Большая российская энциклопедия - электронная версия (билдәһеҙ). bigenc.ru. Дата обращения: 3 октябрь 2022. 2022 йыл 29 сентябрь архивланған.

[Rézette—1976——35—36-3] Rézette, 1976, pp. 35—36

[1]

[2]

[3]

Һүҙлектәр һәм энциклопедиялар	Большая российская · Britannica (онлайн)
Норматив контроль	GND: 4185720-3 · LCCN: n82219907 · VIAF: 232145857902923021282, 225068382