Албан теле
| Албан теле | |
 | |
| Телдең үҙатамаһы |
Shqip /ʃcip/ |
|---|---|
| Илдәр |
Албания, Сербия, Черногория, Төньяҡ Македония, Греция, Төркиә, Италия |
| Рәсми хәле |
|
| Идара итеүсе ойошма | |
| Был телдә һөйләшеүселәр һаны |
7 600 000 |
| Классификация | |
| Категория | |
| Әлифба | |
| Тел коды | |
| ГОСТ 7.75–97 |
алб 030 |
| ISO 639-1 | |
| ISO 639-2 |
alb (B); sqi (T) |
| ISO 639-3 |
sqi, aln, aae, aat, als |
 Был телдә Википедия | |
Албан теле (үҙатамаһы: Gjuha shqipe) — албандар теле, Албанияның төп халҡының һәм Грецияның (Эпир, Аттика, Беотия Эвбея утрауы, Пелопоннес, Гидра, Спеце, Порос утрауҙары), Төньяҡ Македонияның, Сербияның (шул иҫәптән өлөшләтә танылған Косово Республикаһының), Черногорияның шулай уҡ Италияның (Сицилия, Калабрия, Апулия) халыҡтарының бер өлөшөнөң теле.
Албан телендә һөйләшеүселәрҙең һаны — яҡынса 6 млн кеше. Болгарияла (Мандрица ауылында) элек-электән ҙур булмаған һанда албандар йәшәй. Украина сиктәрендә (Запорожье һәм Одесса өлкәләрендә), XIX быуат башында бер нисә албан телле ауыл булған, улар араһында иң боронғо ауыл — Одесса өлкәһендә Каракурт.
Классификацияһы
[үҙгәртергә | сығанаҡты үҙгәртеү]Албан теле һинд-европа тел ғаиләһенә инә, унда палеобалҡан теленең айырым төркөмөн тәшкил итә.
Диалекттары
[үҙгәртергә | сығанаҡты үҙгәртеү]Албан теленең бер нисә диалекты бар, шуларҙың төньяғы архаик — гег диалекты. Был «n» өнөнөң һаҡланышында сағыла, ул саҡта башҡа һөйләштәрҙәге кеүек ул «r» күсә, хәйер, шул уҡ ваҡытта «nd» һәм «mb» өндәре «nn» һәм «mm» өндәре менән оҡшашалар; һуҙынҡыларҙың танаулаушыуы «y» һәм «а» шулай уҡ үҙендә һуңғы осор күсермәһен йөрөтә. Шкумба йылғаһынан көньяғындағы һөйләштәр тоск дөйөм атамаһын йөрөтә, шул уҡ характер һыҙаттары менән Италияның һәм Грецияның албан һөйләштәре айырыла. XX быуат башына тиклем албан әҙәби теле тоск диалектына нигеҙләнгән ; XX быуаттан Албания һәм төньяҡ Косовола таралыу алған гег диалекты өҫтөнлөк ала.
Был диалекттар араһында айырма шул тиклем ҙур түгел, үҙ-ара аңлашыуҙы ҡатмарлаштырмай, әммә улар бер рәт күренештәрҙә һиҙелә. Мәҫәлән, өн күсешендә: Албанияның тоск исеме — Shqipëri, гегса — Shqipni; тоскс "ё" баҫымлы ижек гегта танаулашҡан "а" тура килә: zëri (опред. ил. п.) — za, zani (zâ, zâni) «тауыш»; тоск дифтонг ua гег яҙыу нормаларында дифтонг ue: (grua — grue «ҡатын») тап килә һәм һ. б. Әҙәби телдең ике диалект формаларының һиҙелерлек айырымлыҡтары ҡылым морфологияһында ла барлыҡҡа килә.
Көньяҡ (тоск) һәм төньяҡ (гег) варианттары урындағы әҙәби телдең ике төрө булараҡ үҫешә. Бер нисә йыл дауамында был ике тел нормаһы параллель рәүештә үҫешә. Күренекле яҙыусыларҙан — мәҫәлән, Марк Гуракучи һәм Коль Яков — үҙҙәренең әҫәрҙәрен гегса яҙыуҙарын дауам итәләр, улар уның артабан йәшәүгә хоҡуғын яҡлау һәм үҫтереү өсөн ҡыҙыу көрәшәләр. Башҡа гег диалект мөхитенән булған — мәҫәлән, Эльбасанда йәшәүсе Димитр Шутеричи — аңлы рәүештә тоск әҙәби формаһына күсә.
Иллирия халҡының таулы райондары, Рим мәҙәниәтенең йоғонтоһона аҙ бирелгән, боронғо телен нығыраҡ һаҡлаған. Шулай ҙа албан телендәге күп һанлы латин элементтары латин теленең көслө йоғонтоһо тураһында һөйләй. Албанияның төп (тау) территорияһы өс өлөшөн индергән — Гегнияны (Gegní), Лекнияны (Lekní) һәм Мальсияны (Malsí). Был өс өлөштөң этнографик айырымлылыҡтары бар. Бер һүҙ менән әйткәндә, malësi хәҙерге әҙәби албан телендә , таулы өлкә билдәләнә, ғөмүмән, (таулы урында йәшәүселәр — мальсорҙар).
Тел тарихы
[үҙгәртергә | сығанаҡты үҙгәртеү]Протоалбан теле палеобалкан лингвистик ареалына ҡарай, боронғо грек тел өлкәһенә береккән[2]. Ҡайһы бер тел белгестәре фекере буйынса, албан теленә ҡәрҙәш телдә боронғо иллирийҙар һөйләшкән (әммә Г. Хирт тарафынан сығарылған протобалкандың сатем һыҙаты араһы һәм иллирийҙың кентум лингвистик өлкәһенә ҡарағанлығы тураһындағы ҡапма-ҡаршылыҡ хәл ителмәгән). XIX быуатҡа тиклем албан теле менән фәнни бер кем шөғөлләнмәгән, һәм ул тел ниндәй төркөмгә ҡарағанлығы билдәһеҙ. Ниһайәт, уның. һинд-европа телдәре ғаиләһе ағзаһы икәнлеге билдәләнде. Хәйер, уны тарихи яҡтан өйрәнеү бик ауыр, сөнки төп албан һүҙҙәрен һәм формаларын ҙур күләмдәге грек, латин, роман, төрөк һәм славян телдәренән үҙләштерелгән һүҙҙәрҙән айырыу ҡатмарлаша.
Албан теле үҙенең лексик һәм грамматик элементтары буйынса һинд-европа характерына эйә. Тунманн уны боронғо иллирия теленең хәҙерге стадияһы, тип һанай; XIX быуатта һинд-европа ғаиләләренең үҙ аллы тармағы , ә грек теленең иҫке диалекты түгеллеген иҫбат иттеләр. Һинд-европа телдәренең урта, шаулы булған өндәр албан телендә уны юғалта (gh, dh, bh урынына g, d., b) шулай итеп, уны герман, кельт славян телдәре менән яҡынайта. Ҡайһы бер тамаҡ төбө өндәрендә шауҙың көсәйеүе балтославян теле менән яҡынайта.
Протобалкан телен протобалкан тел ареалы эсендәге иллирия лингвистик комплексына индереү тулыһынса албан теленең һинд-европа берлегенең төньяҡ өлөштәре менән айырым бәйләнештә торғанлылығы тулыһынса тап килә, ә атап әйкәндә — балтик, герман һәм славян телдәре менән. Был бәйләнеш беренсе тапҡыр Г. Мейер тарафынан үткән быуат аҙағында табыла[2]. Мәҫәлән: алб. ligë, лит. ligà, латыш. liga «ауырыу»; алб. mal «тау», латыш. mala «яр буйы». Күп һүҙҙәрҙең, һинд-европа этимологияһы юҡ, бәлки, улар Балҡанға күсеп килгәнсе йәшәгән боронғо иллирийҙар һөйләшкән телгә ҡарайҙыр. Ошондай лексемалар албан теле менән ҡәрҙәш субстрат булған румын теленә хас.
Дөйөм һинд-европа торошонан күскән исемдәрҙең һәм ҡылымдарҙың ялғауҙар системаһы албан телендә етди үҙгәртеп ҡороуға дусар була, һәм, шуға ҡарамаҫтан, телдең уртаҡ структураһы, дөйөм алғанда, синтетик флектив характерҙы һаҡлай.
Протоалбан теленең үҫешендә латин теле көслө йоғонто яһай : быуат буйы рим хакимлығы дауам итһә лә, Иллирияла тулыһынса латинлаштырыу (был, мәҫәлән, Галлияла, Испаниялағы һәм башҡа Рим провинцияларындағы кеүек) булмай, латин эҙе лексикон кимәлендә генә түгел, ялғауҙарҙа ла, һүҙьяһалыштарҙа һәм синтаксиста ла, шулай итеп, хәҙерге албан телен «яртылаш роман» теле, тип атарға мөмкин.
Латин лексикаһының ҡатламдары боронғо балҡан телендә Рим хакимлығында нығынған, креолизация процессына оҡшаш ерле үҙгәрештәр кисерә. Мәҫәлән, морфологик киҫелештән тыш, ялғауҙың төшөп ҡалыуы менән латин сығышлы лексема албан телендә үҙенең фонетик йөҙөн бик ныҡ үҙгәрткән : мәҫәлән, гег. алб. ranë, тоск. алб. rërë «ҡом» менән лат. arēna; гег. алб. vner, тоск. алб. vrer «үт» һәм лат. venēnum; алб. kal «ат» һәм лат. caballus; алб. gjel «әтәс» һәм лат. gallus; алб. ar «алтын» менән лат. aurum; алб. kofshë «сандыр» һәм лат. соха; алб. pus «ҡоҙоҡ» һәм лат. puteus; алб. kushërí «кузнен» һәм лат. consobrīnus; алб. mik «дуҫ» менән лат. amīcus; алб. fqi «күрше» менән лат. vicēnus; алб. ferr «тамуҡ» һәм лат. infernum; алб. gaz «шатлыҡ» һәм лат. gaudium; алб. fe «ышаныс» һәм лат. fidēs; алб. lter «алтарь» һәм лат. altare һ. б.
Латин сығышлы һүҙҙәр күп суффикслы (һүҙ яһаусы ялғаулы); яһалма ҡылымдар латин өлгөһө буйынса яһалғандар; өлөшләтә латин сығышылы үткән заман хәбәр һөйкәлеше (претерит), ә теләк һөйкәлеше категорияһы (оптатив) — ул латин сығышлы. Шундай уҡ ҡайһы бер килештәрҙең күплек формалары латиндан үҙләштерелгәне һиҙелә. Исемдәрҙән һуң артиклдың ҡулланышы румын һәм болгар телендәге кеүек.
Артабан албан теленә шулай уҡ күп һанлы славян һәм грек элементтары үтеп инә, ләкин бары тик улар лексиконға ҡағыла; шуныһы ҡыҙыҡлы, бындай яңылыҡтар был тел өсөн билдәле ер ареалында ғына түгел, албан һөйләштәренең бөтәһе өсөн хас.
Балҡанлыҡ
[үҙгәртергә | сығанаҡты үҙгәртеү]Албан теле балҡан тел союзына инә. Был бигерәк тә албан теленең фонологияһы һәм грамматикаһы менән көньяҡ славян телдәре : серб, македон һәм болгар телдәренең боронғо оҡшашлығы күп.
Албан телендә тартынҡы өндәр (консонантизм) араһында йомшаҡлыҡ һәм ҡатылыҡ буйынса ҡаршы ҡуйыу юҡ, ләкин үҙ аллы бер нисә медиопалаталь тартынҡылар рәте бар. Бындай хас һыҙаттар албан телен күрше көньяҡ славян һәм серб-хорват, Балҡан аръяғындағы словак, чех, шулай уҡ латыш һәм венгер телдәре менән берләштерә. Болгар һәм македония телендәге кеүек үк (шулай уҡ ҡайһы бер көньяҡ серб һөйләше), албан һуҙынҡылар системаһында (вокализм) айырым редукцияланған һуҙынҡы фонема бар — е [ъ], [ă].
Албан исем һүҙ төркөмөнөң морфологияһы өсөн македон һәм болгар телендәге кеүек постпозитив артикль хас. (һинд-европа — балҡан, скандинавия, әрмән телдәрендә- постпозитив артиклдың барлыҡҡа килеүе ҡыҙыҡһыныу тыуҙыра). Албан теленең македон һәм болгар телләдре менән ҙур оҡшашлыҡ исем ҡылымдар системаһында һәм һөйкәлештәрҙә сағыла. Шулай уҡ, балҡан-славян телдәрендәге кеүек үк, албан телендә шарт һөйкәлеше айырым баҫымһыҙ киҫәксә ҡуйыу юлы менән яһала (алб.: të, болг.: д): të shkruaj (болг.: эйе яҙа) «миңә яҙыу өсөн»; 2-л.: të shkruash (болг.: эйе пишеш); 3-л.: të shkruajë (болг.: эйе пише); мн. ч: të shkruajme, të shkruani, të shkruajnë (болг.: эйе яҙа, -ет, -ата); был конструкциялар мәғәнәһе буйынса инфинитив менән бергә (shkruaj dua të « яҙырға теләйем» (болг.: искам да пиша)[3] тап килергә мөмкин.
Албан яҙыуы
[үҙгәртергә | сығанаҡты үҙгәртеү]1908 йылдан албан яҙыуыында латин алфавиты варианты диакритик тамғалар менән ҡулланыла. Элек, XIX быуатта, оригинал яҙыу « эльбасан яҙыуын», «алфавит Бютакукье» и. «алфавит Гьирокастро» ҡулланып ҡарағандар.
Хәҙерге албан алфавиты
[үҙгәртергә | сығанаҡты үҙгәртеү]| A a | B b | C c | Ç ç | D d | Dh dh | E. e. | Ë ë |
| F.. f. | G g | Gj gj | H. h. | I i | J j | K k | L l |
| Ll ll | M m | N n | Nj nj | O o | P. p. | Q q | R r |
| Rr rr | 'S s | Sh sh | T ' t | Th th | U u | V v | X x |
| Xh xh | Y y | Z z | Zh zh |
Лингвистик ҡылыҡһырлама
[үҙгәртергә | сығанаҡты үҙгәртеү]Фонетика һәм фонология
[үҙгәртергә | сығанаҡты үҙгәртеү]Тартынҡылар:
| Билаб. | Лабиод. | Интердентальный | Альвеолярный | Палатальный-альвеолярный | Палаталь | Велярн. | Глоттальный | |
|---|---|---|---|---|---|---|---|---|
| Танау өндәре (Назальные) | m | n | ɲ | |||||
| Шартлаулы өндәр (Плозивные) | p b | t d | c ɟ | k ɡ | ||||
| Аффрикаттар | ts dz | tʃ dʒ | ||||||
| Фрикативтар (ышҡылыулы өндәр) | f v | θ ð | s z | ʃ ʒ | h | |||
| Ҡалтыраулы өндәр (дрожащие) | r | |||||||
| Бер баҫымлылар | ɾ | |||||||
| Аппроксиманттар | l ɫ | j |
Һуҙынҡылар:
| МФА | Тасуирламаһы | Яҙылышы |
|---|---|---|
| i | Иренләшмәгән алғы рәт юғары күтәрелеш һуҙынҡыһы | i |
| ɛ | Иренләшмәгән алғы рәт урта-түбәнге күтәрелеш һуҙынҡыһы | e |
| a | Иренләшмәгән алғы рәт түбәнге күтәрелеш һуҙынҡыһы | a |
| ə | Шва | ë |
| ɔ | Иренләшкән артҡы рәт урта-түбәнге күтәрелеш һуҙынҡыһы | o |
| y | Иренләшкән алғы рәт юғары күтәрелеш һуҙынҡыһы | y |
| u | Иренләшкән артҡы рәт юғары күтәрелеш һуҙынҡыһы | u |
Лексика
[үҙгәртергә | сығанаҡты үҙгәртеү]Албан теле лексикаһында ярайһы киң һинд-европа берлегенән үҙләштерелгән һүҙ ҡатламдары.
Албанистиканың башланғыс этабында, тел реконструкцияһында албан теленең айрым урыны әле асылмағанда , Г. Мейер XIX быуаттың 60-70 йылдарына албан гректарының һөйләш материалын этимологик яҡтан тикшереп, шундай һығымтаға килгән: 5110 албан һүҙенә 1420 латин-роман сығышлы һүҙ тура килә (бер төрлө алмаштар, һандар, сифаттар, теркәүестәр һәм бәйләүестәр араһында); славян теле һүҙҙәре— 540 (мәҫәлән,, jug «көньяҡ», rob «ҡол»); төрөк — 1180 (айырыуса төньяҡ һөйләштә күп төрөк һүҙҙәрҙе); 840 — яңы грек теле; 400 — һинд-европанан үҙләштергән һәм 730 — сығышы билдәһеҙ (Trautman Reinhold, 1948).
Әммә артабанғы Х. Педерсендың, Н. Йоклдың һәм Э.Чабейҙың тикшеренеүҙәре лексикондың ҙур өлөшөн төп албан һүҙҙәре тәшкил итеүен күрһәтә.
Исем
[үҙгәртергә | сығанаҡты үҙгәртеү]Исем һүҙ төркөмөнә албан телендә енес төшөнсәһе (род), һан (күплек, берлек) , килеш категорияһы, шулай уҡ билдәлелек һәм билдәһеҙлек хас. Һүҙлек составында ике енес (род) һүҙҙәре өҫтөнлөк итә — ҡатын-ҡыҙ (женский род) һәм ир-ат (мужской род). Средний род һүҙҙәре бик аҙ (алмаштарҙың средний род формаһы бөтөнләй юҡ); беренсе сиратта — был исемдәр туҡланыҙа ҡулланылған, мәҫәлән (билдәле бер форма): mjaltët «бал»; gjalpët «аҡ май»; vajt «үҫемлек майы»; misht «ит»; djathët «сырҙары»; ujët «һыу» һ. б. Тәржемәлә был исемдәрҙе мужской родҡа индереү тенденцияһы көслө күҙәтелә .: (опред.) mjalti, gjalpi, vaji, mishi, djathi, uji.
Сифаттарҙан һәм сифат ҡылымдарҙан субстантивлашыу юлы менән барлыҡҡа килгән абстракт сред. род исемдәрен ҡулланыу ныҡлы түгел, мәҫәлән, : të mirët «изгелек»; të thënët «яҙмыш» (хәреф.:"әйт"). Был типтағы исемдәр йыш ҡына женск. p.: е mira, е thëna ҡулланыла.
Аналитик ҡылым категорияһын төҙөгәндә род (енес төшөнсәһе) категорияһы ҡатнашмай. Билдәлелек һәм билдәһеҙлек категорияһы артиклдар системаһы менән бирелә, шуларҙан билдәлелек күрһәтеү алмашына барып тоташа, ул килеш менән үҙгәрә.
- Суффикслашҡан артикль (постпозитив) грамматик категория билдәләнешендә белдереү өсөн хеҙмәт итә: в женск. p.: vajzë билдәле бер форма һәм — vajza «был, билдәле бер ҡыҙ». Йәки мужск. p.: fshatar «ғөмүмән, крәҫтиәндәре»; билдәле бер форма — fshatari «был крәҫтиән».
- Изоляцияланған артикль — алмаштан барлыҡҡа килә, әммә ул ярҙамсы һүҙ булараҡ ҡулланыла. Уның төп функцияһы — аныҡлаусы менән аныҡланыусы һүҙҙе бәйләү, формаһы буйынса изафетҡа яҡынлаша: i djali urtë «аҡыллы малай»; i biri partizanit « сын партизана»; vajza е urtë «аҡыллы ҡыҙ»; bija е partizanit « дочь партизана». Субстантивлашҡан сифаттар алдынан, туғанлыҡ терминдары алдынан, әгәр ҙә үҙендә эйәлек алмаштары булмаһа, мәҫәлән: i ati «атаһы» (ниндәйҙер билдәле кеше); е motra «шәфҡәт туташы» (әммә ati im «минең атайым»; ime motra «минең апайым»). Айырым артикль суффикслашҡан артиклды алмаштыра алмай.
Аныҡлаусы , ғәҙәттә, үҙе аныҡлаған һүҙ менән родта (енес төшөнсәһе) аныҡлаусы алдында торған бәйләүсе артикль менән яраша, мәҫәлән: nxënës (неопред.) i zgjuar — «развитой ученик». Сифат ҡылым изоляцияланған артикль менән бергә род (енес төшөнсәһе) категорияһын ала, мәҫәлән: i armiku lidhur «связанный враг»; субстантивлашҡан төрҙә — i lidhuri «связанный»; е lidhura «связанная».
Күплек һандағы нигеҙ яһау типтары, бигерәк тә (муж. р.) исем һүҙ төркөмөнөң бик төрлө.
Килештәр
[үҙгәртергә | сығанаҡты үҙгәртеү]Хәҙерге әҙәби албан телендә биш килеш: төп, эйәлек, төбәү, төшөм һәм кисектереү (аблатив) бар. Өлөшләтә омонимия формаһы булыға ҡарамаҫтан, (төбәү һәм эйәлек килеш ялғауҙары тулыһынса тап килә), албан килештәре үҙенең грамматик әһәмиәтен һаҡлай, һәм бәйләүес ҡулланыу килеш формалары ярҙамында белдерелгән лексик мәғәнәһен тулыландыра һәм төрләндерә. Килеш менән үҙгәреү ике төолө — билдәле һәм билдәһеҙ. Билдәле килеш килештәрҙең постпозитив артикль формалаларының суффикстар (һүҙ яһаусы ялғауҙар) юлы менән яһала.
Исем һүҙ төркөмө (мужского рода) male «гора»: килеш менән үҙгәртеү:
| Билдәһеҙ берлек | Билдәһеҙ күплек | Билдәле берлек | Билдәле күплек | |
|---|---|---|---|---|
| Төп килеш | mal («тауҙар») | male («тауҙар») | mali | malet |
| Төшөм килеш | mal | male | malin | malet |
| Эйәлек килеш | i/e/të/së mali | i/е/të/së maleve | i/e/të/së malit | i/e/të/së maleve |
| Төбәү килеш | mali | maleve | malit | maleve |
| Кисектереү килеш | mali | malesh | malit | maleve |
Исем һүҙ төркөмө zog(муж. р.) «ҡош, птица» килеш менән үҙгәреше:
| Билдәһеҙ берлек | Билдәһеҙ күплек | Билдәле берлек | Билдәле күплек | |
|---|---|---|---|---|
| Төп килеш | zog («ҡоштар») | zogj («ҡоштар») | zogu | zogjtë |
| Төшөм килеш | zog | zogj | zogun | zogjtë |
| Эйәлек килеш | i/e/të/së zogu | i/e/të/së zogjve | i/e/të/së zogut | i/e/të/së zogjve |
| Төбәү килеш | zogu | zogjve | zogut | zogjve |
| Кисектереү килеш | zogu | zogjsh | zogut | zogjve |
Исем һүҙ төркөмө vajzë (жен. р.) — «ҡыҙ» килеш менән үҙгәреше:
| Билдәһеҙ берлек | БилдәһеҘ күплек | Билдәле берлек | Билдәле күплек | |
|---|---|---|---|---|
| Төп килеш | vajzë («ҡыҙ») | vajza | vajza | vajzat |
| Төшөм килеш | vajzë | vajza | vajzën | vajzat |
| Эйәлек килеш | i/e/të/së vajze | i/e/të/së vajzave | i/e/të/së vajzës | i/e/të/së vajzave |
| Төбәү килеш | vajze | vajzave | vajzës | vajzave |
| Кисектереү килеш | vajze | vajzash | vajzës | vajzave |
Сифат
[үҙгәртергә | сығанаҡты үҙгәртеү]Сифаттар ике төргә бүленәләр.
- артикль менән ҡулланылғандар, мәҫәлән: i pusi thellë «тәрән ҡоҙоҡ»; puna е madhe «оло хеҙмәт»;
- артиклдан башҡа ҡулланылғандар, мәҫәлән: pusi vajguror « нефть скважинаһы (ҡоҙоҡ)»; puna paqësore «тыныс эш».
Албан телендә башлыса сифаттар артикль менән ҡулланылалар. Сифат ингән аныҡлаусы һүҙбәйләнеш структураһы аныҡлаусы сифатында йөрөүсе эйәлек килеш формаһы структураһы менән тап килә (zoti i urtë «умный хозяин» и zoti i shtëpisë «хозяин дома»; maja e lartë «высокая вершина» и maja e malit «вершина горы»). Әгәр аныҡлаусы үҙе асыҡлап килгән һүҙ артынан килһә, сифат килеш менән үҙгәрмәй һәм үҙенең билдәһеҙлек формаһын һаҡлай. Аныҡланыусы һүҙ менән тик род (м.р., ж.р), һанда ярашалар, ләкин бөтә осраҡта ла түгел. Нигеҙҙә, род (м.р. ,ж. р. ,), һанда, килештә ярашыу функцияһы артикль ярҙамында башҡарыла. Әгәр ҙә инверция тәртибендә сифат аныҡланыусы бәйләнешендә беренсе урында торһа, аныҡланыусы исем билдәһеҙлек формаһын ала һәм килеш менән үҙгәрмәй. Сифаттар килеш ялғауҙарын ҡабул итәләр, мәҫәлән: т өп килеш, берлектә dashurin mik «милого друга» (сағыштырығыҙ ғәҙәти һүҙ тәртибе менән, : miku i dashur, mikun e dashur).
Ҡылым
[үҙгәртергә | сығанаҡты үҙгәртеү]Албан телендә ҡылымдың зат, һан, ваҡыт, һөйкәлеш һәм дәрәжә (залог) категорияһы бар. Бөтә был категориялар, башлыса, һүҙ үҙгәртеү саралары менән башҡарыла.
Албан теленең ҡылым формаһы бик дифференцияланған һәм ябай формаһын да, һүрәтләү формаһын да (аналитик) индерә. Зат һәм һан (күплек һәм берлек), ғәҙәттә, махсус ялғауҙар ярҙамында башҡарыла (әммә һәр ваҡыт түгел) , ҡайһы саҡта нигеҙ ялғауы (флексия) ҡатнашлығында үҙгәртелә. Хәҙерге заман хәбәр һөйкәлешенең берлек мәғәнәһе өсөн заман менән үҙгәрткәндә берҙәм ялғау ҡуйырға мөмкин түгел, сөнки боронғо һинд-европа ялғауҙары тулыһынса редукцияланғандар (бер нисә реликт формаларҙан башҡалары, ҡылымды күрһәтеүсе -*mi: jam — «мин есмь»; kam «бар»; them «һөйләйем»), яңы айырмалыҡтар, һис шикһеҙ, нигеҙҙең һуңғы өндөң юғалыу үҙгәрештәр менән бәйле, ҡайһы берҙә үҙгәреш булмаҫҡа ла мөмкин. Ғәҙәти ҡылым разрядтәре өсөн , 1 — се зат, берлектә -j (-nj) тамамлана, ә нигеҙе, телдең хәҙерге торошо күҙлегенән ҡарағанда, һуңғы өнө һуҙынҡы йәки дифтонг (мәҫәлән,: punoj «эшләй»; thaj «ҡоро»; kthej «әйләндерәм»; çkrij «расправляю, -юсь»; shkruaj «яҙам»; thyej «һындырам» һәм һ. б.), ялғау функцияһы элементын ала -j һәм -n, ҡасандыр элекке ҡушма нигеҙҙең өлөшө. Был типтағы ҡылым бик күп булыуы, атап әйткәндә, ҡылым -oj бәйле яһалышының фонетик сиратлаштырыу. морфологияһы шарттарын блдәләне.
Бик күп ҡылымдар өсөн омонимия формаһы ике, ә йыш ҡына өс зат өсөн хәҙерге заман, берлек. Мәҫәлән: hap «асам, -ел, -ер»; që «ҡалдырам, -ел, -ер» һ. б. Күплек формаһының аныҡ айырып торған сағыштырыу. ч hapim, hapni, hapin «асабыҙ, -ет, е -ют» . ошо осраҡта юҡлыҡ флексияһы тураһында һөйләргә мөмкинлек бирә.
Албан теле ҡылым төрҙәренең грамматик категорияларына эйә түгел (мәҫәлән, хәҙерге заман формаһы һәм имперфект (үткән заман) дауамлы хәрәкәтте белдерә ; аорист дауам ителмәгән, үткән заманда йәки эш эшләнеп бөткәнде аңлата.
Ҡайһы бер киң ҡулланылған ҡылымдар араһында супплетив формалар менән яһалғандары бар. Мәҫәлән: хәҙерге.заман . — берлектә . kam «имею» — аорист 1-се зат, берлектә, pata, сифат ҡылым pasur; jam «я есмь» — аорист: qeshë, сифат ҡылым: qënë; ар «даю» — аорист: dhashë, сифат ҡылым: dhënë; bie «несу» — аорист: prura, сифат ҡылым: prurë; bie «падаю» — аорист: rashë, сифат ҡылым: rënë; rri "сижу, «пребываю» — аорист: ndëjta, сифат ҡылым: ndënjur; shoh «вижу» — аорист: pashë, сифат ҡылым: pare; vij «прихожу» — аорист: erdha, сифат ҡылым: ardhur.
Албан телендә инфинитивтың айырым формаһы юҡ. Тоск диалектында ул теләк һөйкәлеше (коньюнктив) ярҙамында бирелә , мәҫәлән, dua të hap «хочу открыть»; йәки айырымланған сифат ҡылым (причастный оборот) менән бирелергә мөмкин — hapur për të өсөн «чтобы открыть». Гег диалектында бәйләүес(предлог) менән конструкция бар me «с» һәм ҡыҫҡа сифат ҡылым (краткое причастие): hapë me «открыть».
Заман категорияһы
[үҙгәртергә | сығанаҡты үҙгәртеү]Күсемле ҡылым ике дәрәжәлә зат менән үҙгәрә һәм уның алты һөйкәлеше (шул иҫәптән бойроҡ һөйкәлеше лә инә), 42 төрлө ваҡыт формалары бар. Албан ҡылымдары өсөн ваҡыт формаларының тармаҡлы системаһы хас. Тик хәбәр һөйкәлешенең төп йүнәлешендә (действительный залог) һигеҙ ваҡыт формаһы һанала (өс ябай, ә ҡалғандары — аналитик):
- хәҙерге заман;
- үткән заман тамамланмаған, йәки имперфект;
- аорист, йәки (терминологияға ярашлы, албан мәктәп программаһында ҡулланыла) "ябай тамамланған ";
- перфект (аналитик рәүештә хәҙерге заман ҡылым формалары ярҙамында kam «имею» һәм зат менән үҙгәреүсе сифат ҡылым, мәҫлән: тоск. kam hapur; гег. kam hаре «я открыл»);
- күптән үткән заман (прежедепрошедшее I, йәки плюсквамперфект I) уның мәғәнәһе — дауамлы хәрәкәт, үткән заманда икенсе хәрәкәттең дауамлылығы (аналитик юл менән яһала — имперфект «иметь» һәм зат менән үҙгәреүсе сифат ҡылым, мәҫәлән: тоск. kisha hapur; гег. kishe hapë «я открывал»);
- күптән үткән заман (преждепрошедшее II, или плюсквамперфект II), уның мәғәнәһе — дауамһыҙ татамланған хәрәкәт , үткән заманда икенсе хәрәкәттең дауамлылығы аорист ҡылым «иметь» һәм зат менән үҙгәреүсе сифат ҡылым ярҙамында яһала, мәҫәлән: тоск. pata hapur; гег. pata hapë;
- киләсәк замандың I формаһы (тоск диалектында үҙгәрмәй торған киҫәксә do формаһы ҡылым dua «хотеть», теркәүес të һәм хәбәр һөйкәлешенең зат формалары хәҙерге заман зат менән үҙгәреүсе ҡылымдарынан яһала, мәҫәлән: do të hap «открою»; do të hapësh «откроешь»; гег диалектында хәбәр һөйкәлешенең хәҙерге заман формаһынан барлыҡҡа килә kam «иметь» һәм инфинитивтың аналитик форманаһы, например: kam me hapë «открою»);
- киләсәк замандың II формаһы — сағыштырмаса һирәк ҡулланылған формаһы, киләсәктә эшләнә торған эштең үтәлеүенә хәрәкәт биреүсе (тоск диалектында киҫәксә do и të, хәбәр һөйкәлешенең зат формалары «иметь» һәм зат менән үҙгәреүсе сифат ҡылым ярҙамында яһала, мәҫәлән : do të kern hapur; гег диалектында — хәҙерге заман хәбәр һөйкәлешенең зат формалары «иметь» һәм үткән заман инфинитивтың ҡатмарлы аналитик формаһы mе киҫәксәнән, сифат ҡылымдың ярҙамсы ҡылымынан «иметь» һәм зат менән үҙгәреүсе сифат ҡылымдан яһала, мәҫәлән: kam me pasë hapë.
Һандар
[үҙгәртергә | сығанаҡты үҙгәртеү]
|
|
Лексикала рус теле йоғонтоһо
[үҙгәртергә | сығанаҡты үҙгәртеү]Албан теленең үҙенсәлеге булып халыҡ-ара неологизмдарҙың үтеп инеүе тора. Бигерәк тә фәнни-техник терминдар рус теле аша күп ингән. Был шуның менән бәйле, 1945 йылға тиклем Албанияла хәҙерге заман фән һәм сәнәғәт юҡ тиерлек була, ә 1945—1961 йылдарҙан ғилми-техник белем совет белгестәре тарафынан үтеү инә (был осорҙа башҡа илдәрҙә булған белгестәр юҡ тиерлек). Мәҫәлән, рус теле аша ингән халыҡ-ара һүҙҙәр : detal («деталь»), dezhurn («дежурный»), kombinat («комбинат»), kompleks («комплекс»), docent («доцент»), plenum («пленум»), presidium («президиум»), byro («бюроһы»), rektor («ректор»)[4]. Бынан тыш рус теленән үҙләштерелгән шундай һүҙҙәр бар: tjagaç («тягач»), plitka («плитка»), ballast («балласт»), baraban («барабан»), kulak («кулак») һәм башҡа.
Шулай уҡ ҡарағыҙ
[үҙгәртергә | сығанаҡты үҙгәртеү]- Албан-урыҫ практик транскрипцияһы
- Арнаут алфавиты
Иҫкәрмәләр
[үҙгәртергә | сығанаҡты үҙгәртеү]- ↑ Македония стала двуязычной. Euronews (15 ғинуар 2019). Дата обращения: 15 ғинуар 2019.
- ↑ 2,0 2,1 Десницкая А. В., О происхождении албанского языка (Сравнительно-исторический и социально-исторический аспекты) // Вопросы языкознания, 1990, № 2
- ↑ Широков О. С., Албанский язык
- ↑ Шеху Э. С. Влияние русского языка на албанский (на материале научно-технической литературы) // Известия Российского государственного педагогического университета им. А. И. Герцена. — 2012. — № 133. — С. 117
Әҙәбиәт
[үҙгәртергә | сығанаҡты үҙгәртеү]- А. В. Десницкая Албан теле һәм уның диалекттары. — Л.: Наука, 1968. — 376 б.
- Г. и. Эйнтрей Албан теле: Грамматик очерктар текстар һәм комментарийҙар: Уҡыу әсбапы. — Л.: изд-во ЛЕНИНГРАД, 1982. — 182-се б.
- Шигина .Н. Н. Албан теле буйынса уҡыу әсбаптары . — М.: МГИМО, 1987. — С. 356