Вьетнам тарихы

Вьетнам тарихының төп тенденциялары түбәндәгеләр: көньяҡҡа экспансия, географик регионализм һәм үҙәк хакимиәттең төбәк лидерҙарын контролдә тоторға тырышыуы. Шулай уҡ XIX быуат уртаһына тиклем күп быуаттар дауамында Ҡытайҙың Вьетнамға булған йоғонтоһон да онотмаҫҡа кәрәк. Шуны билдәләп үтергә кәрәк, Вьетнам (1804 йылға тиклем 750 йыл буйына «Дайвьет» тигән исем йөрөтә) тарихында көрәшһеҙ үткән осорҙар бик әҙ.

Тарихҡаса осор

Археология

• б. э.т. 1 000 000-750 йылдар  (түбәнге палеолит) — боронғо тип танылған эш ҡоралдары Анкхе ҡалаһынан йыраҡ түгел Зялай провинцияһында табыла.
• б. э.т. 500 000-300 000 йылдар (палеолит) — билдәле боронғо гоминид ҡалдыҡтары.
• б. э.т 8000 йыл — Хоабинь — Бакшон этнокультураһы осорондағы ауыл хужалығы эшмәкәрлеге  (һыуҙа дөгө үҫтереү техникаһы, мал үрсетеү).
• б. э.т 1000-200 йылдар — Сахюинь  мәҙәниәте. 
• б. э.т IV — I быуаттар (бронза быуаты): Донгшон культураһы.

Мифология

Вьетнамдың төп халҡы вьеттар (ҡыт. "юэ", боронғо — «байюэ»), улар хәҙерге вьетнам территорияһына әкренләп төньяҡтан күсенәләр. Мифологияла беренсе вьеттар байюэ - Бөйөк аждаһа Лак Лонг Куан (вьетн. Lạc Long Quân, ты-холдинг" 雒龍君) һәм Үлемһеҙ  фея Ау Коның нәҫеле(вьетн. Âu Cơ, ты-холдинг" 嫗姬). Лак Лонг Ҡуан һәм Ау Коның 100 улы була, шуларҙың 50-һе әсәләре менән тауҙарға, 50-һе аталары менән һыуға китә. 100 улдан 100 вьет ырыуы китә.

Лак Лонг Ҡуандың өлкән улдары Хунг Лан 15 ырыуҙың батшаһы була, ул Хунгтар династияһы — Хонг-бангҡа нигеҙ һала. Хунгдар хәҙерге төньяҡ Вьетнам ерҙәре булған Ҡыҙыл (Хонгха) йылғаһы буйында урынлашҡан илдәрен — Ванланг тип атайҙар. Ванлангтағы 15 ырыуҙың кешеләре лаквьеттар булараҡ билдәлеләр. 

Боронғо донъя

Вьетнам, дәүләт булараҡ, Хонгха йылғаһы бассейны территорияһында көньяҡ вьеттарҙың цивилизацияһынан үҫеп сыға. Беренсе дәүләттәр б.э.т. VII быуатта барлыҡҡа килә.

Тарихи документтар буйынса, Лак Лонг Куан аждаһаның һәм фея-ҡош Ау Коның өлкән улы булып иҫәпләнгән батша (хунгвыонг) Фонгтяу (хәҙерге провинция Виньфук) баш ҡалаһына нигеҙ һала, үҙен Хонг-банг династияһының өсөнсө батшаһы тип иғлан итә һәм илен Ванланг тип атай.

Лаквьеттар, Ванланг

Йыуан эсәк Ватанға, 500 тиклем. ф. т. э.

Ванлангта башҡа боронғо көньяҡ-көнсығыш йәмғиәттәрендәге һымаҡ уҡ матриархат йәмғиәте була.

Ванланг халҡы лаквьеттар булараҡ билдәле.

Ул ваҡыттағы тормош тураһындағы мәғлүмәттәрҙе боронғо легендарҙан алып була. Уллегендаларҙа яугирҙәр тимер кейем йөрөтәләр, уҡтарҙан аталар.

Аувьеттарҙың, Аулаҡтың барлыҡҡа килеүе

Б.э.т. өсөнсө быуатта хәҙерге Ҡытай территорияһының көньяғынан аувьеттар (甌越) тип аталған икенсе төркөм Ҡыҙыл йылғаһы (Хонгха) буйына килә һәм Ванланг халҡы менән ҡушыла. Б.э.т. 258 йылда ошо ҡушылған халыҡ — Аулаҡ дәүләтен барлыҡҡа килтерә, батшаһы Ан Зыонг-выонг үҙе баш ҡала иткән Колоа (вьетн. Cổ Loa) тирәләй диуарҙар төҙөй.

Ҡытай хәрби начальнигы Чжао То (Triệu Đà, чьеу да) Ан Зыонг-выонгтың ҡыҙына өйләнепгәс, уның улын Чонг Тхюины (Trọng Thủy) урлай. Ан Зыонг-выонг батшалыҡтан ҡолатыла.

Династия Чьеу, Намвьет

Ҡытай-вьет дәүләте Наньюэ (Намвьет).

Чжао То Аулаҡ дәүләтенең тарҡалыуы тураһында иғлан итә, үҙен яңы Намвьет (кит. упр. 南越, пиньинь: Nán Yuè, палл.: Нань Юэ) дәүләтенең батшаһы тип белдерә.

Б.э.т. 196 йылда ҡытай династияһы Хань һәм Намвьет араһында килешеү төҙөлә, уның буйынса ҡытай императоры Лю Бан Чьеу Даны Намвьеттың законлы хакимы тип таный. Әммә бер аҙҙан Чьеу был килешеүҙе өҙә, сөнки императрица Люй-хоу Намвьетҡа тимер, мал-тыуар һәм башҡа тауарҙарҙы һатыуҙы тыя. Был һуғышҡа килтерегә тейеш була. Ләкин Хань империяһының һуғыш алып барырға хәле булмай.

Чьеу династияһын ҡолатыу һәм Ҡытайға бойһондороу

Б.э.т. 111 йылдарҙа ҡытай империяһы Хандын армияһы Чьеу династияһының һуңғы монархын ҡолата. Намвьет өс территорияға бүленә: Зяоти (вьетн. Giao Chỉ, тьы-ном 交趾, кит. «цзяочжи»; хәҙерге территория Хонгхи), Кыутян (вьетн. Cửu Chân, Тханьхоанан Хатиняға тиклем), и Нятнам (вьетн. Nhật Nam, Ҡуангбинянан Хюэға тиклем)..

Беҙҙең эраның 39—43 йылдарында "Апалы-һеңлеле ихтилалы" (Чынгтар) башлана, ул ваҡытлыса бойондороҡһоҙлоҡ яулап алырға ярҙам итә. Чынг Чак батшабикә булып ултыра. 42 йылда император Гуан У-ди үҙенең иң яҡшы генералы Ма Юанды ихтилалды баҫтырырға ебәрә.Ихтилалды баҫтырғас, ҡытайҙар вьеттарҙы ассимилировать итергә тырышалар. Ләкин 225 йылда икенсе ҡатын Чьеу Тхи Чинь (вьетн. Triệu Thị Trinh) баш күтәрә, яу өс йыл дауам итә.

44 йылда 2-се ҡытай хакимлығы башлана һәм Ли династияһының баш күтәреүе менән тамамлана (544—602).

Лян дәүләте менән һуғыш туҡтатылғандан һуң вьеттар араһында үҙ-ара һуғыш башлана, ил 550 йылдар аҙағында ике өлөшкә бүленә: көнбайышта Чьеу Куанг Фук, көнсығыш — Ли Фат Ты хакимлыҡ итә.

602 йылда Ҡытайҙы берләштергән Суй империяһы вьет дәүләтенә ҡаршы һуғыш аса. 603 йылда вьет ғәскәрҙәре еңелә, ил Суй хакимлығын танырға мәжбүр була.

Урта быуат

Иртә династияһы (Нго, Динь һәм Ле)

IX быуат аҙағында Тан империяһы көсһөҙләнә, уны Хуан Чао ихтилалы ҡаҡшата. 880 йылда ҡытай ғәскәрҙәре илдең көньяғын ташлап сығалар. 939 йылда Нго Кюйен ҡытайлыларҙы еңә, ул Нго династияһына нигеҙ һала, улар 961 йылда тиклем идара итәләр. 968 йылда Динь Бо Линь был территорияны Дайковьет — Бөйөк боронғо Вьет исеме аҫтында берләштерә. Әммә буйһонорға теләмәгән феодалдар менән көрәшкән Динь Бо Линь мәкерлек тоҙағына эләгеп. тәхеттән ҡолатыла.

Динь Бо Линь һәләк булғандан һуң ҡытайҙар илде баҫып алырға булалар. Феодалдар хәрби башлыҡ Ле Хоанды (рәсми исеме — Ле Дай Хань) император итеп иғлан итеп, уның ҡул аҫтында берләшергә була. 981 йылда яңы вуа, Ле Хоан сун армияһын тар-мар итә. Уның Иртә Ле династияһы 1009 йылға тиклем илдә хакимлыҡ итә.

Һуңғы Ли. Дайвьет иле

1010 йылда Һуңғы Ли династияһы башлана, ил «Дайвьет» тип атала башлай. Баш ҡала яңы төҙөлгән Тханглонг ҡалаһына (хәҙерге Ханой) күсерелә.

Чан династияһы

1225 йылда Чан династияһының хакимлығы башлана. Ли династияһының нәҫелдәре юҡ ителә.

Был ваҡытта монголдар Азияны буйһондоралар. 1260 йылда Хубилай үҙен бөйөк хан тип иғлан итә. 1257 йылда монгол армияһы Урянхатай етәкселегендә Дайвьетты баҫып ала. Ләкин 1258 йылда баҫҡынсылар ҡыуып сығарыла.

Әммә 1276 йылда Көньяҡ Һун ҡолатыла, 1277-1278 йылдарҙа монголдар был турала хәбәрҙе бөтөн Көньяҡ-Көнсығыш Азия илдәренең баш ҡалаларына ебәрәләр.

1282 йылда монгол-ҡытайҙарҙың 200-меңлек армияһы Сәғәт етәкселегендә 350 ҡарапта Чамп ярҙарына килеп туҡтайҙар. Илдә оҙайлы партизан көрәше башлана. Сәғәт башҡа дәүләттәрҙән ярҙам һорай, ләкин улары Чампоға теләктәш булалар. 1283 йылда монголдар тауҙарҙа тоҙаҡҡа эләгәләр һәм тар-мар итәләләр. 1284 йылда монголдар Чампо менән тынслыҡ килешеүе төҙөйҙәр.

1285 йылдың башында монгол-ҡытай армияһы Хубилай улы Туған етәкселегендә Дайвьетҡа баҫып инә. Ләкин был һөжүмдән һуң монгол-ҡытай ғәскәрҙәренең ундан бер өлөшө генә иленә әйләнеп ҡайта.

Ҡышын 1287 йылда 300-меңлек монгол армияһы тағы Дайвьетҡа бәреп инә. Әммә вьеттар аҙыҡ-түлек запастарын юҡ итәләр, шулай уҡ диңгеҙ юлы буйлап та ғәскәргә аҙыҡ-түлек килтерергә ирек бирмәйҙәр

1288 йылдың аҙағында Туған сигенергә мәжбүр була. Киләһе алты йыл Хубилай Дайвьет сигендә көслө армия тота, ләкин һөжүм итергә ҡыймай.

1407 йылда илде ҡабат ҡытайҙар яулап ала. Ҡытайҙарға ҡаршы феодал Ле Лой баш күтәрә, 1427 йылда ул еңә, ҡытай ғәскәре илдән ҡыуыла (1427).

Һуңғы Ле династияһы

1428 йылда Ле үҙен яңы император тип иғлан итә. Ул башлаған Һуңғы Ле династияһы XVIII быуат аҙағында булған тэйшондар ихтилалына тиклем ил менән идара итә.

"Хонг-дыҡ" "алтын быуат"ынан һуң ил көрсөккә килеп терәлә. XVI быуатта илдә кризис башлана: һуғыш, ҙур идара аппараты крәҫтиәндәрҙе ярлыландыра. Хөкүмәттең ауыл хужалығын үҫтереүҙе уйламауы ла халыҡтың асыуын килтерә. Кризис Тэйшндар ихтилалына килтерә, ул 1773-1802 йылдарҙа бара. Утыҙ йыл барған граждандар һуғышы баш күтәреүселәрҙең еңелеүе менән тамамлана. Тәхеткә үҙен Зя Лонг тип атаған император менеп ултыра. Вьетнам конфуциан принциптарына нигеҙләнгән бер дәүләткә берләшә.

Әҙәбиәт

• Дэвидсон, Филипп Б. Война во Вьетнаме (1946—1975 гг.) = Vietnam At War. The History 1946-1975. — М.: Изографус : Эксмо, 2002. — 814 с. — ISBN 5-94661-047-3.
• Ильинский М.М. Индокитай. Пепел Четырех войн (1939—1979 гг.). — М.: Вече, 2000. — 512 с. — (Военные тайны XX века). — ISBN 5-7838-0657-9.
• Тарих Вьетнам был өр-яңы осор (1917-1965 йылдар). / АН СССР. Ин-т. сафиуллин. Баш бит редакция көнсығыш әҙәбиәте. М., 1970-476. с.
• История Востока: в 6 т. Т.6. Восток в новейший период (1945—2000 гг.) / отв. ред.: В. Я. Белокреницкий, В. В. Наумкин. — М.: Восточная литература РАН, 2008. — P. 1095. — ISBN 978-5-02-036371-7.
• Советская историческая энциклопедия: в 16 т. / гл. ред. Е. М. Жуков. — М.: Сов. Энциклопедия, 1963. — Т. 3: Вашингтон — Вячко.
• Чешков М. А. Очерктар тарих федерального Вьетнам. (Материалдары буйынса вьетнам хроник XVIII—XIX быуат), М., 1967.
• Windrow, Martin. The French Indochina War 1946-1954. — Osprey Publishing, 1998. — 48 p. — ISBN 978-1855327894.

Шулай уҡ ҡарағыҙ

• Вьетнам
• Вьетнам (тарихи исемдәре)
• Индокитай һуғыш

Һылтанмалар

• Тарих Вьетнам һуңғы 65 йыл. Обстоятельства үҙаллылыҡ алыу һәм еңеү Хо Ши Мина.