Эстәлеккә күсергә

Ҡырғыҙстан тарихы

Википедия — ирекле энциклопедия мәғлүмәте
Ҡырғыҙстан тарихы
Дәүләт  Ҡырғыҙстан
 Ҡырғыҙстан тарихы Викимилектә

Ҡырғыҙ халҡы тарихы Ҡырғыҙстан исеме аҫтында 3000-дән ашыу йыл тәшкил итә.

Тауҙар араһында урынлашыуы арҡаһында айырымланыуға ҡарамаҫтан, Ҡырғыҙстан тарихи сауҙа Бөйөк Ебәк юлы өлөшө булараҡ бик мөһим роль уйнай. XIII быуатта уларҙы монголдар баҫып алғанға тиклем, ҡырғыҙҙар менән Төрки, Уйғыр ҡағанаттары һәм кидандар идара итә, һуңынан улар бойондороҡһоҙлоғон тергеҙәләр, әммә улар ҡабаттан ҡалмыҡтар, манжурҙар һәм кокандлылар хакимлығы аҫтына эләгәләр. 1876 йылда Ҡырғыҙстан Рәсәй империяһы составына инә, һуңынан СССР составында Ҡырғыҙ Совет Социалистик Республика булараҡ тороп ҡала. Михаил Горбачев реформаларынан һуң, 1990 йылда, Ҡырғыҙ ССР-ының президенты итеп бойондороҡһоҙлоҡ партияһынан кандидат Асҡар Атаев һайлана. 1991 йылдың 31 авгусында Ҡырғыҙстан үҙ бойондороҡһоҙлоғон иғлан итә, һәм артабан демократик хөкүмәт булдырыла.

Боронғо тарихы

[үҙгәртергә | сығанаҡты үҙгәртеү]
Ҡараханиҙар дәүләте

Көньяҡ Ҡырғыҙстан территорияһында ике тиҫтәгә яҡын иртә һәм урта палеолит урындары табылған (Хужа-Баҡырган-Сай, Пальман, Өс ҡурған, Көжө-Ҡайыр һәм башҡалар)[1][2][2].

Урта палеолит иртә этабының күп кенә артефакттары формаһы һәм эшләү технологияһы буйынса Израиль һәйкәлдәренә оҡшашь[3].

1980 йылда Сел-Уңғыр мәмерйәһендә (Фәрғәнә үҙәне, Хәйҙәркәндән алыҫ түгел) совет археологтары тапҡан антропологик материалдар (кеше баш һөйәге[4], тештәр һәм ҡулбаш һөйәге) архаик эректоид формаһы тип фаразлана. Уҡ ваҡытта тәҡдим ителгән комплекстың датировкаһы (1 миллиондан ашыу йыл) һуңғы мәғлүмәттәр менән раҫланмай[5]. Рәсәй тикшеренеүселәре, ҡулбаш һөйәгенең һәм тештәрҙең яҡынса йәше 126 мең йыл, тиҙәр.

Обишир археологик һәйкәлендәге (Алай үҙәне) иң боронғо мезолтик ҡатламына яҡынса 20 мең йыл[6]. Төрлө таш ҡоралдарҙан тыш, археологтар 8-10 мең йыллыҡ бала һөт тешен табалар. Тешкә генетик экспертиза Германияла үткәрелә[7].

Алай үҙәнендә көн күргә кешеләр эре һәм ваҡ малды иң кәме 4300 йыл элек көткәндәр[8][9].

Хәҙерге Ҡырғыҙстан территорияһында боронғо ваҡыттарҙан һинд-европа ҡәбиләләре — скифтар, (уларҙы сактар тип тә исемләйҙәр) йәшәгән. Беҙҙең эра башында (5 быуат тирәһе) хәҙерге Ҡырғыҙстан территорияһына көнсығыштан (Синьцзяндан)усундәр күсеп килгән. уларҙы эфталиттар («аҡ һундар») алыштырған, ә һуңынан инде — аҙаҡ сәсәниҙәр.

Скиф

Иртә Урта быуатта хәҙерге Ҡырғыҙстан территорияһын Монголиянан килгән төркиҙәр баҫып алған һәм, күрәһең, урындағы халыҡты юҡ иткән. VII быуатта хәҙерге Ҡырғыҙстан территорияһы Көнбайыш Төрки ҡағанатына ингән , ә VIII быуатта — төрки Ҡарлуҡ ҡағанатына. XII быуатта Узген (Ҡырғыҙстанда иң боронғо ҡала) һәм Баласағын ҡалалары Ҡараханиәҙеәр дәүләтенең үҙәктәре булып кит, уларға алмашҡа Ҡараҡытай (Ҡара-кидан)) ханлығы (1140—1212 йылдар) килә. Уның баш ҡалаһы Хусыфдо (Баласағын) була (Чу йылғаһында).

XIII быуаттарҙа хәҙерге Ҡырғыҙстан ерҙәрен Монгол империяһы яулап ала, һәм был ерҙәр Сығатай улусы составына инәләр, 1348 йылда унан ярым-күсмә Моголистан бүленеп сыға, унда дулаттар хакимлыҡ итә.

Ҡырғыҙ халҡының килеп сығышы

[үҙгәртергә | сығанаҡты үҙгәртеү]
Б. э. т. 200-се йылда Хун империяһының барлыҡҡа килеүе
Б. б. 600-сы йылғы карта. Бөйөк төрки ҡағанатының Көнсығыш төрки һәм Көнбайыш төрки ҡағанаттарына бүленеше
Ҡырғыҙ ҡағанатының нығыныуы (810—840). Ҡырғыҙ ҡағанаты (840—924)
Монгол империяһы

Хәҙерге ҡырғыҙҙар — Йәнәсәй ҡырғыҙҙарынан тупланған этнос, улар, урындағы Ҡытай төбәктәренән һәм Урта Азиянан (Алтай һәм Саян) күсеп йөрөгән төрки ҡәбиләләр менән ҡушылып, хәҙерге йәшәү урындарына килгәндәр. Башта улар ырыуҙар буйынса исемләнгән, ә һуңынан «ҡырғыҙҙар» үҙатамаһын ҡабул иткәндәр.

Ҡырғыҙстан Республикаһының Молекуляр биология һәм медицина институты үткәргән анализдар ҡырғыҙҙар гетероген (бер төрлө түгел) халыҡ булыуын асыҡлаған.

Хәҙерге Ҡырғыҙстан территорияһында тәүге дәүләт берекмәләре б.э. тиклем икенсе быуатта, илдең көньяҡ игенселек райондары Паркан дәүләте составына ингәндән һуң, барлыҡҡа килгәндәр. Беҙҙең эраның IV—III быуаттарында ҡырғыҙҙарҙың ата-бабалары Урта Азия күсмә халыҡтарының ҡеүәтле ҡәбиләләр союздарына инә һәм Ҡытайҙы биҡ ныҡ хафаға һала (был фараз гипотеза булараҡ ҡаралырға тейеш). Тап шул осорҙа Бөйөк Ҡытай диуары төҙөлә башлай. Беҙҙең эраға тиклемге II—I быуаттарҙа ҡырғыҙ ҡәбиләләренең бер өлөшө хундар власы аҫтынан сығып, Йәнәсәйгә китәләр. Ошонда улар үҙҙәренең беренсе дәүләт — Ҡырғыҙ ҡағанатын булдыралар. Әлеге ҡағанат йәнәсәй ҡырғыҙҙарын берләштереүсе, уларҙың мәҙәниәтен формалаштырған үҙәк була. Бында боронғо төрки яҙма теле барлыҡҡа килә. руна яҙыуҙары әлеге көнгә тиклем таш һәйкәлдәрендә һаҡланған. Баҫҡынсылар һөжүмдәре дәүләтте, уның менән бергә яҙма телде лә юҡҡа сығара.

Борон-борондан киң билдәле ҡомартҡы булып Сыймалы Таш ыҙанында ташҡа төшөрөлгән һүрәттәр бар, улар Ҡырғыҙҙар ата-бабаларының Тянь-Шангә килгәнгә тиклем төшөрөлгән[10]. Буран манараһы һәм Үзген архитектура комплекстары Урта Азиялағы Ҡараханиҙар дәүләте төҙөүселәренең юғары оҫталыҡҡа эйә булыуы тураһында һөйләй[11].

IX быуат уртаһынан Х быуат башына тиклем Ҡырғыҙ ҡағанаты Көньяҡ Себерҙе, Монголияны, Иртыш үрҙәрен, Ҡашғариның бер өлөшөн үҙ эсенә ала.

Йәнәсәй ҡырғыҙҙары дәүләте сәскә атҡан осорҙа Ҡытай, Тибет, Көньяҡ себер, Үҙәк һәм Урта Азия халыҡтары менән сауҙа бәйләнештәре нығый. Нәҡ ошо осорҙа хәҙерге ҡырғыҙҙарҙың ата-бабалары тәү башлап Тянь-Шань территорияһына аяҡ баҫалар (Уйғыр ҡағанатын еңгәндән һуң). Әммә Х быуатта йәнәсәй ҡырғыҙҙары власы аҫтында бары тик Көньяҡ себер, Алтай һәм Көньяҡ-көнбайыш Монголия тороп ҡала. XI—XII быуаттарҙа уларҙың ерҙәре Алтай һәм Саянға тиклем тиклем кәмей. Шул уҡ ваҡытта йәнәсәй ҡырғыҙҙары Үҙәк һәм Эске Азия ваҡиғаларында әүҙем ҡатнашалар.

Монголдар ябырылыуынан һуң Эске һәм Үҙәк Азияла һәм Көньяҡ себерҙәҡырғыҙҙарҙың бер нисә этник усағы барлыҡҡа килә.

XIV—XV быуаттар дауамында йәнәсәй ҡырғыҙҙарының айырым төркөмдәре хәҙерге ҡырғыҙстан территорияһына күсенә. Әммә күпселек өлөшө Минуса һөҙәгендә тороп ҡала. XV—XVIII быуаттарҙа Минуса һөҙәгендә ҡырғыҙ (хаҡас) Хоңғорай ҡәбиәлләр союзы була. 1510-1685-се йылдарҙан ҡырғыҙҙар Ҡаҙаҡ ханлығы составында булалар .[12].XVII быуат аҙағында уларҙы жунғарҙар баҫып ала.

1703 гңйылда Жунғар ханы Цэван-Рабдан, үҙенең ҡырғыҙ подданныйҙарын Цин династияһы баҫып алыуынан ҡурҡып, ҡырғыҙҙарҙы Минуса һөҙәгенән көньяҡҡа күсерә. Ҡырғыҙ кенәздәре ярҙамында Абаҡан үҙәнендә 15—20 тысяч ҡырғыҙ туплана — Хонғорай халҡының күпселек өлөшө (һылтанма). Өс юлдан йжунғар яугирҙары һағы аҫтында йәнәсәй ҡырғыҙҙары Цэван-Рабдан биләмәләренә күсерелә. Жунғар ханлығында ҡырғыҙҙар башлыса хәрби хеҙмәттә булалар һәм ханлыҡ сиктәрен һаҡлайҙар.

Йәнәсәй ҡырғыҙҙарының байтаҡ өлөшө алтайҙар, телеут һәм ҡаҙаҡтар араһында тороп ҡала[13]. Кыргыз енисей бөгөнгө ҡаланы барлыҡҡа халыҡтар хакасский.

1756—1757 йылдрҙа Жунғар ханлығын Цин империяһы тар-мар итә, шул ҡ ваҡытта ҡырғыҙ халҡының байтаҡ өлөшө һәләк була[13].

Күләме буйынса тиңе булмаған «Манас» эпосы — ҡырғыҙҙарҙың көнкүреше, йолалары, йәмғиәте, тарихи ваҡиғалары тураһында үҙ эсенә алған телдән тапшырыла торған энциклопедияһы.

Рәсәй идараһы

[үҙгәртергә | сығанаҡты үҙгәртеү]
Курманжан-датка

Аҡтыҡ власы Коканд хандары власына ҡаршлыҡ күрһәтеп, айырым ҡырғыҙ ҡәбиләләре Рәсәй подданныйлығын ҡабул итәләр һәм Урта Азияла Рәсәй экспанисияһын үткәреүҙә булышлыҡ итәләр. 1855—1863 йылдарҙа хәҙерге Ҡырғыҙстандың төньяҡ өлөшө Коканд ханлығынан полковник Черняев отрядтары тарафынан тартып алына һәм Рәсәй империяһы составына индерелә. Ҡайһы бер ҡырғыҙ башлыҡтары Рәсәй империяһына инеүгә ҡаршы булалар. Рәсәй империяһына баш эйгән коканд ханы Хоҙаярға ҡаршы ихтилалдар иң ҡеүәтлеләрҙең береһе булып тора, шулай уҡ Фәрғәнәлә 1873—1876 йылдарҙа ҡырғыҙ муллаһы Пулат хандың ихтилалын билдәләп була.

Ҡырғыҙ ерҙәрендә Пржевальск форпостына нигеҙ һалына..

Көньяҡ Ҡырғыҙстан (Фәрғәнә һәм Тажикстан төньяғы менән бергә) Коканд ханлығы ҡыйратылғандан һуң 1876 йылда Рәсәй империяһы составына Фәрғәнә өлкәһе булараҡ индерелә (административ үҙәге — Яңы Маргелан ҡалаһы). Төньяҡ Ҡырғыҙстан Етеһыу өлкәһен составына инә. Үҙәге — Верный (хәҙер Алматы).

Рәсәйҙә Фәрғәнә ҡырғыҙҙарынан, тажиҡтарҙан һәм һарттарҙан (хәҙерге үзбәктәрҙе) айырмалы рәүештә күсмә малсылыҡ менән шөғөлләнгән ҡаҙаҡтарҙы (ҡырғыҙҙар-кайсак) ҡырғыҙҙарҙан (кара-ҡырғыҙҙар) көскә айыралар Һарттар.

1910 йылда хәҙерге Ҡырғыҙстан территорияһында тәүге шахталар асалар һәм таш күмерҙең сәнәғәт етештереүен башлайҙар (Күк-Жанғаҡ). Шахтёрҙар булып Рәсәйҙән күсеп килгән күскенселәр эшләй, улар тиҙ арала революцион социал-демократик түңәрәктәр йоғонтоһона эләгәләр.

Батша дәүеренең һуңғы ососронда массауи матбуғаттың тәүге нәшриәттәре барлыҡҡа килә. 1914 йылда урыҫ телендә «Пишпекский бюллетень» сыға башлай[14]. 1916 йылда «Прогресс» нәшриәтеасыла, унда урыҫ телендә «Окраина» гәзите сығарыла башлай.

Батша хөкүмәте ҡырғыҙҙар тормошона әллә ни иғтибар итмәй, әммә Беренсе донъя һуғышы ҡырғыҙҙарҙы ла окоп ҡаҙыу эштәренә йәлеп итеүҙе талап итә.

Һөҙөмтәлә 1916 йылдың 10 авгусындабөтә Рәсәй төркөстанын ялмап алған ихтилал ҡуба, шул иҫәптән ҡаҙаҡ һәм ҡырғыҙ йәйләүҙәре лә ситтә ҡалмай. Баш күтәреүселәрҙең асыуы иң элек урыҫ күскенселәренә төшә, улар араһынан яҡынса 2000 кеше үлтерелә.

Ихтилал бик ҡаты баҫтырыла. Ҡырғыҙҙарҙың бер өлөшө ҡытайға ҡаса, унда Синьцзян сик буйы провинцияһында Кыҙыл һыу Ҡырғыҙ автономиялы округы булдырыла.

Совет Ҡырғыҙстаны

[үҙгәртергә | сығанаҡты үҙгәртеү]
Ҡырғыҙ ССР-ы флагы

1971 йылғы Петроградтағы Февраль буржуаз һәм Октябрь социалистик революциялары Ҡырғыҙстан территорияһында бер төрлө ҡабул ителмәй. Билдәле булыуынса, шахтерҙар ғына түгел, ҡырғыҙ ҡәбиләләренең «феодаль ҡатламы» ла революцияны ыңғай ҡаршы ала. Урыҫ күскенселәре шул уҡ ваҡытта «кулактар» тип һанала, һәм улар продразверстка сәйәсәтенә ҡаршы баш күтәрәләр (Беловодье фетнәһе (1918)). Ихтилал баҫтырылғас, хәҙерге Ҡырғыҙстан территорияһы составына индерелә, уның административ үҙәге итеп Ташкент ҡалаһы тәғәйенләнә. 1924 йылда Төрксиб тимер юлы (батша ваҡытында төҙөлә башлана) Бишкәк менән Алматыны һәм Новосибирскиҙы үҙ-ара бәйләй[15].

Яңы дәүләтселекте барлыҡҡа килереүҙә — Ҡырғыҙ автономиялы өлкәһен һәм Ҡырғыҙ АССР-ын булдырыуҙа Йосоп Абдрахманов, Абдукадыр Орозбеков , Абдыкерим Ситдыҡов, Баялы Исәкәев, Ишеналы Аралбаев, Касым Тыныстанов, Торекул Айытматов, Иманалы Айҙарбәков әүҙем ҡатнашалар..

1924 йылдың 14 октябрендәге Урта Азия совет республикаларының милли-дәүләт ыҙынлауы буйынса РСФСР-ҙың составында Ҡара-Ҡырғыҙ (1925 йылдың 25 майынан — Ҡырғыҙ) автономиялы өлкәһе (етәкселәре Айҙарбәков һәм Каменский), 1926 йылдың 1 февраленән Ҡырғыҙ АССР-ы итеп үҙгәртелә (республика совнаркомы тәүге рәйестәренең береһе Ж. Абдрахманов). 1936 йылдың 5 декабрендә РСФСР составынан сығарыла һәм Ҡырғыҙ ССР-ы тип исемләнә. Совет йылдарында радиотапшырыуҙар барлыҡҡа килә (1931), альпинизм үҫеш ала[16].

1936 йылда Ҡырғыҙстан союздаш республикаһы статусын ала (ССР), уның баш ҡалаһы итеп Фрунзе (элекке Бишкәк) тәғәйенләнә. 1937 йылда Ҡырғыҙ ССР-ы НКВД етәксеһе итеп полковник Лоцманов тәғәйенләнә. Ул етәкселек иткән осорҙа күп кенә урындағы кадрҙарҙан партия етәкселәре «эксплуататорҙар синыфынан», йәғни манаптар тип ғәйепләнә. Ҡырғыҙстандың советлашыуында аграр реформаһы мөһим урын биләй, уның барышында ҡырғыҙҙар ултыраҡ тормошҡа өйрәнәләр, колхоздар ойошторола, шулай уҡ һуғарыу каналдарын төҙөү кампаниялары үткәрелә. Индустриалләштереү ҙә үткәрелә: электр станциялары һәм цемент заводтары төҙөлә. Республика артта ҡалған тип һанала, шуға 1932 йылда уның өҫтөнән Ленинград ҡалаһы шефлыҡ ала. Ҡырғыҙҙар сәнәғәт өлкәһенә ылыҡтырылһа ла, республикаға бик күп эшсе кадрҙар йәлеп ителә (1930—1931 йылдарҙа ғына РСФСР-ҙың үҙәк өлкәләренән яҡынса 6 мең вербовкаланған кеше килә, ә шулай уҡ донецк шахтерҙары. Һөҙөмтәлә, ҡырғыҙстан эшсе синыфы 125 мең кеше тәшкил итә, уларҙың 42,9 % — урыҫтар, 14,9 % — украиндар. Индрустриалләштереү осоронда эшселәр араһында ҡырғыҙҙарҙың өлөшө хатта кәмей: 27 % — 1926 йылда, 18 — 1939 йылда. наҙанлыҡ менән көрәшеү ҙә ҡырғыҙҙарҙың мәҙәни тормошона йоғонто яһай, уның барышында мотлаҡ урта белем алыу индерелә. Традицион аҡһаҡал судтары бөтөрөлә. Баштараҡ совет власы ҡаҙый судтарын суд системаһына индереп маташа, әммә 1927 йылда әлеге суд бөтөрөлә. Ҡыҫҡа ваҡыт эсендә ҡырғыҙҙар, башҡа СССР төрки халыҡтары кеүек, өс тапҡыр алфавитты алмаштыралар: ғәрәп графикаһынан латинға, латиндан — кирилға. Уҡытыусылар әҙерләү өсөн педагогия вуздары (Ҡырғыҙ мәғариф институты, 1925) асыла. Совет осоронда Ҡырғыҙстандың фән өлкәһе үҫешә: 1924 йылда Ҡырғыҙ ғилми комиссия эшләй башлай (ул урындағы фольклорҙы яҙып алыу менән шөғөлләнә), ә ул бөтөрөлгәндән һуң 1927 йылда Академия үҙәге һәм Үҙәк музей булдырыла. 1920-се йылдарҙа республикала тәүге археологик ҡаҙыныуҙар үткәрелә. 1927 йылдан даими рәүештә инструменталь сейсмологик күҙәтеүҙәр башлана. Фәндең үҫешендә яңы дәүер 1954 гйылға тура килә — республика Ф!нд!р академияһы ойошторола . 1938 йылда беренсе ботаника баҡсаһы асыла. Театрҙар барлыҡҡа килә. 1939 йылда сәхнәлә тәүге ҡырғыҙ классик лирик-эпик операһы — «„Айсүрек“» ҡуйыла, 1940 йылда — беренсе балет постановкаһы — «Анар». Мәҙәниәт хеҙмәткәрҙәрен әҙерләү өсөн 1939 йылда музыкаль һәм сәнғәт училищелары асыла, ә 1940 йылда — хореографик студия. Иң тәүге совет декреттары ҡатын-ҡыҙҙарға тигеҙлек хоҡуҡтарын бирә, күп ҡатынлыҡ тыйыла. 1920—1921 йылдарҙа ҡалым тыйыла (1923йылда тергеҙелә).

1939 йылда совет Ҡырғыҙстаны территорияһы биш өлкәгә бүленә: Ош, Иссыҡ-күл, Тянь-Туран, Жалал-Абад һәм Фрунзе. 1958 во Фрунзе. 1958 йылдан алып Фрунзе ҡалаһында телеүҙәк эшләй.

Үҙгәртеп ҡороу осоронда Ҡырғыҙстанда, башҡа республикаларҙа кеүек, йәмәғәт ойошмалары барлыҡҡа килә. 1990 йылдың майында республикалағы («Ашар», «Аҫаба», «Атуулук демилге» ("Граждандар инициативаһы), «Аҡыйҡат» («Ғәҙеллек»), «Аҡ кәмә», «Туған тел», «Ҡырғыҙ иле» һәм башҡа ойошмалар Ҡырғыҙстан демократик хәрәкәтенә берләшә[17]. Ҡырғыҙ ССР-ында ҡырғыҙ-үзбәк бәрелештәре күҙәтелә, уларҙың кульминацияһы 1990 йылғы Ош ҡырыуы булып тора. 1990 йылдың октябрендә Ҡырғыҙстан демократик хәрәкәте ағзалары Ҡырғыҙ ССР-ы Юғары Советы ултырышы барышында аслыҡ иғлан итәлр, улар республика етәкселеге отставкаһын, Мәскәү власын көсһөҙләндереү, суверенитет декларацияһын ҡабул итеүҙе талап итәләр. Хәлде яйға һалыу өсөн республика президенты вазифаһына академик Асҡар Аҡаев тәҡдим ителә, Аҡаев у 1990 йылдың 28 октябрь иртәһендә асығыусылар менән осраша һәм уларҙың талаптарын үтәргә вәғәҙә бирә. 1990 йылдың 15 декабрендә Ҡырғыҙстан республикаһы дәүләт суверенитеты тураһында декларация ҡабул ителә.

Хәҙерге заман тарихы

[үҙгәртергә | сығанаҡты үҙгәртеү]

СССР-ҙағы кризис күренештәре тулҡынында 1991 йылдың 31 авгусында Ҡырғыҙстан Юғары Советы бойондороҡһоҙлоҡ иғлан итә.

1992 йылдың 6 мартында Ҡырғыҙстан Юғары Советы СССР-ҙы ғәмәлдән сығарыу һәм БДБбулдырыу тураһындағы Беловежье килешеүенең Алматы протоколын ратификациялай[18].

1993 йылдың 5 майында Ҡырғыҙ Республикаһының президент идаралығы формаһын нығытҡан тәүге Конституция ҡабул ителә. 1993 йылда илде тәүге коррупцион ғауғаһы шаңҡыта, ул премьер-министр Турсунбәк Чынғышев исеме менән бәйле була, уның урынына хөкүмәт башлағы итеп элекке номенклатура вәкиле Алас Жумағолов (1993—1998) тәғәйенләнә. 1993 йылдың 10 майында Ҡырғыҙстан милли валютаһы — сом индерелә. 1994 йылда сираттағы кризис арҡаһында парламент ике палаталы парламент тип үҙгәртелә. Шул уҡ ваҡытта ил афған наркотиктары күсереп-тейәү базаһына әүерелә. Наркотиктар менән сауҙа итеү үҙәге Ош ҡалаһында урынлаша[19], унда байтаҡ үзбәк йәшәй. Илдә 1990 йылдар башынан инфляция бик юғары була: 360 % — 1992 йылда, 470,0 % — 1993 йылда, 90,0 % — 1994 йылда[20]. Артабан хаҡтарҙың үҫеше бер аҙ әкренәйә һәм 1995—1998 йылдарҙа йыллыҡ инфляция 31,9 % -тан 18,4 % тиклем кәмей. 1999 йылда инфляция тағы 39,9 % етә, әммә һуңынан кәмей (9,6 % — 2000 йыл), ә 2001—2006 йылдарҙа 10,0%-тан артмай.

1999 йылда Ҡырғыҙстан терроризмға ҡаршы көрәшкә йәлеп ителә, сөнки Үзбәкстан ислам хәрәкәте боевиктары Тажикстандан Ҡырғыҙстан аша Үзбәкстанға үтергә маташалар (Баткен ваҡиғалары). 2001 йылда Ҡырғыҙстанда Манас Америка авиабазаһы. Көрсөктөң тәүге симптомдары 2002 йылда билдәләнә (Аҡсый ваҡиғалары). 2005 йылдың 24 мартында Асҡар Аҡаевтың хакимлығы (1990—2005) Тюльпан революциһы тамамлана. Яңы президент итеп Ҡурманбәк Бакиев (2005—2010) һайлана, әммә ул илдәге хәлде тотороҡландыра алмай.

Бакиевты сираттағы революция ваҡытында 2010 йылдың 7 апрелендә вазифаһынан алып ташлайҙар. . Власть Роза Отунбаева етәкселегендәге Ваҡытлы хөкүмәткә күсә. Яңы һәм иҫке власть яҡлылары араһында бәрелештәр илдең көньяғында ҡырғыҙҙар һәм үзбәктәр араһындағы конфликтҡа килтерә. Был конфликтта 200-ҙән ашыу кеше һәләк була, ә бер нисә йөҙ үзбәк илде ташлап сыға.

2010 йылдың 27 июнендә Ҡырғыҙстанда референдум үткәрелә, унда Роза Отунбаеваның дәүләт башлығы булараҡ 2011 йылға тиклем вәкәләттәре раҫлана, шулай парламент идаралығы формаһын раҫлаған яңы конституция ҡабул ителә[21].

2011 йылдың 30 октябрендәге президент һайлауҙарында 16 кандидат араһынан А. Атамбаев еңеп сыға, уның өсөн һайлаусыларҙың 63,24 % тауыш бирә.

Шул ваҡыттан алып 2014—2016 йылдарҙа Ҡырғыҙстан сағыштырмаса тотороҡло булып ҡала, хатта ике тапҡыр «Бөтә донъя күсмә халыҡтары уйындары» фестивален үҙендә ҡабул итә.

2017 йылдың 15 октябрендә Ҡырғыҙстан президенты итеп Сооронбай Жәәнбәков (54,22 менән % тауыш менән еңә) һайлана.

Атамбаевтың президентлығы: 2011—2017

[үҙгәртергә | сығанаҡты үҙгәртеү]

Алмазбек Атамбаев 2011 йыл да Отунбаев Розаны Ҡырғыҙстан президенты вазифаһында алмаштыра. Президент һайлау көнөндә, 2011 йылдың 30 октябрендә, л ышаныслы еңеү яулай, 63 % тауыш йыя, һайлауҙарҙа дөйөм һайлаусыларҙың 60 % ҡатнаша[22]

Алмазбек Атамбаев менән Рәсәй Президенты Владимир Путин 2015 йылдың 16 мартында

2011 йылда, президент вазифаһына ингәндән һуң, Атамбаев төркиәгә сәйәхәт ҡыла һәм Төркиә президенты менән 2011 йылғы $300 миллиондан 2015 йылға $1 миллиардҡа тиклем тауар әйләнешен арттырыу тураһында килешеүгә ҡул ҡуя. Шулай уҡ Төркиә менән төрөк инвестицияларын Ҡырғыҙстанға яҡын аралағы йылдар эсендә $ 450 миллионға тиклем еткерергә килешәләр.

Атамбаев бер нисә тапҡыр Рәсәй яҡлы сәйәсмән булып үҙен күрһәтте. Ул Рәсәй етәкселек иткән Евразия Таможня союзында ҡырғыҙстандың ағзалығын ыңғай баһаланы һәм 2014 йылда Америка авиабазаһын илдән сығарыуға өлгәште. Ул Рәсәй менән тығыҙ иҡтисади мөнәсәбәттәр булдырыу тураһында әйтә ине, сөнки Рәсәйҙә 500 мең тирәһе ҡырғыҙ эшләй, уның менән бергә Рәсәйҙән иҡтисади һәм энергетик бойондороҡһоҙ булыу теләген дә белдерә.

Шулай уҡ ҡарағыҙ

[үҙгәртергә | сығанаҡты үҙгәртеү]

Иҫкәрмәләр

[үҙгәртергә | сығанаҡты үҙгәртеү]
  1. ↑ Чаргынов, Темирлан Таштанбекович Кыргызстан в эпоху палеолита // Евразия в кайнозое. Стратиграфия, палеоэкология, культуры. — Иркутск: Иркутский государственный университет, 2013. — № 2. — С. 211—221. — ISSN 2307-8243.
  2. ↑ 2,0 2,1 Чаргынов, Темирлан Таштанбекович. Палеолит Южного Кыргызстана: По материалам местонахождения Юташ-Сай. Автореферат диссертации на соискание ученой степени кандидата исторических наук : 07.00.06 — археология / Ин-т археологии и этнографии СО РАН. — Новосибирск, 2006. — 22 с.
  3. ↑ Сибирские и израильские археологи начнут совместные раскопки
  4. ↑ Доисторические следы
  5. ↑ Новосибирские археологи возобновили раскопки в пещере Сель-Унгур
  6. ↑ Новосибирские археологи «удревнили» мезолит в Азии на десять тысячелетий 2017 йыл 26 март архивланған., 06.03.2017
  7. ↑ Сибирские археологи нашли в Киргизии стоянку возрастом в 20 тыс. лет, 6 марта 2017 года
  8. ↑ Major corridor of Silk Road already home to high-mountain herders over 4,000 years ago
  9. ↑ William Taylor et al. Early pastoral economies along the Ancient Silk Road: Biomolecular evidence from the Alay Valley, Kyrgyzstan. PLOS ONE, 2018
  10. ↑ Петроглифы Саймалы-Таша. Сайт Национальной комиссии КР по делам ЮНЕСКО
  11. ↑ Узгенский архитектурно-археологический комплекс. Сайт Национальной комиссии КР по делам ЮНЕСКО
  12. ↑ Кызыл Кыргыз тарыхы. Т. 1. // Bizdin.kg. Дата обращения: 22 март 2018.
  13. ↑ 13,0 13,1 Николай Гусейнов. Кыргызский каганат — тюркское государство на Енисее
  14. ↑ Трифонова Е. С. Политическая пропаганда как элемент влияния на массы в 1920-е гг. XX в. (на примере Кыргызстана) // Вестник Кыргызско-Российского славянского университета. — 2013. — Т. 13. — № 3. — С. 62.
  15. ↑ История Турксиба 2016 йыл 17 ноябрь архивланған.
  16. ↑ История альпинизма в Кыргызстане(недоступная ссылка)
  17. ↑ Жумагазиева Н. М. Особенности развития советской государственности в Кыргызстане // Вестник Барнаульского юридического института МВД России. — 2013. — № 1 (24). — С. 23
  18. ↑ Постановление Верховного Совета Киргизской Республики от 6 марта 1992 года № 840-XII О ратификации Протокола к соглашению о создании Содружества Независимых Государств. Дата обращения: 7 ғинуар 2015. Архивировано 18 апрель 2015 года. 2015 йыл 18 апрель архивланған.
  19. ↑ Производство опийных наркотиков (героина) в Афганистане: инфраструктура наркобизнеса
  20. ↑ Гусева В. И. Современные факторы экономического роста Кыргызстана // Сибирская финансовая школа. — 2010. — № 1. — С. 4
  21. ↑ Кыргызстан: Новая Конституция вступила в силу
  22. ↑ Премьер-министр Атамбаев победил на президентских выборах в Кыргызстане (31 октября 2011).

Һылтанмалар

[үҙгәртергә | сығанаҡты үҙгәртеү]
«https://ba.wikipedia.org/w/index.php?title=Ҡырғыҙстан_тарихы&oldid=1277362» битенән алынған