Латвия тарихы

Латвия тарихы — беҙҙең эраға тиклем X—IX меңйыллыҡтан бөгөнгө көнгә тиклем хәҙерге Латвия ерендәге ваҡиғалар.

Тарихҡаса осор

16 000 йыл элек Латвия еренән боҙлоҡтар килә башлай, әммә беренсе кешеләр бында 11 000 йыл элек төпләнгән. Тәү кешеләр эҙҙәре кунд культураһы артефакттарына ҡарай, уның нигеҙендә нарв культураһы формалаша. Беҙҙең быуатҡа тиклем 3 мең тирәһе йыл элек бында фин-уғыр ырыуҙары килә. Б. э. т. 1 меңйыллыҡтан ҡалмай, бында балт ырыуҙары урынлаша. Улар мал көтөү, ер эшкәртеү менән шөғөлләнә. Ошо уҡ ваҡытта был ерҙәрҙә йәшәүселәр ситтән килгән тимер хеҙмәт ҡоралдарын ҡуллана башлай.

Урта быуат осоро

Латгалдарҙың Арайша ерлеген реконструкциялау, IX быуат

VII быуатта Латвияның көнбайышында Курземда скандинавтар ултыраҡтары барлыҡҡа килә.

VIII быуатта Латвия халҡы ер өйөнән ағас өйгә күсә, X быуатҡа көршәк яһау һөнәренә эйә була. Табылған ғәрәп дирхәмдәре (IX б. икенсе яртыһынан алып) алыҫ дәүләттәр менән һатып алыу бәйләнештәре әүҙемләшеүе хаҡында һөйләй. Рим аҡсалары Латвияла б. э. II б. уҡ килеп сыға.

Урта быуат яҙмалары буйынса Латвияла фин (ли́втар), балт (күршеләр, земга́лдар, се́лдар, латга́лдар), славян ырыуҙары йәшәгән.

Рәсәй империяһы составында (1721—1917)

1721 йылғы килешең буйынса Швед Лифляндияһы (хәҙерге Латвияның төньяҡ һәм Эстонияның көньяҡ өлөшө ингән) Рәсәй империяһының Рига губернаһына ингән, һуңынан айырым Лифлянд губернаһы булып китә. 1772 йылда Речь Посполитая беренсе тапҡыр бүленгәндә, Рәсәйгә Латгалия (Поляк Инфлянттары), ә 1795 йылда Курляндия ҡушыла.

Наполеон баҫып алғанда, француз ғәскәрҙәре ваҡытлыса Курляндияны оккупацияға ала, әммә Ригаға инә алмай. 1812 йылғы Ватан һуғышынан һуң Латвияның күп өлөшөндә крепостнойлыҡ хоҡуғы бөтөрөлә.

XIX б. икенсе яртыһында индустриялаштырыу үтә, 1861 йылда Рига менән Динабург араһында тәүге тимер юл эшләй башлай, һуңынан ул Витебсҡа тиклем һуҙыла. 1862 йылда Рига Политехникумы асыла. Рига индустрия үҙәгенә әйләнә, күп заводтар төҙөлә (шул иҫәптән билдәле Руссо-Балт).

СССР составында

1987 йылда Прибалтиканың баш ҡалаларында күпләп сығыш яһай башлайҙар. 1988 йылда тәүге үҙгәртеү хәрәкәттәре үтә. Иң ҙуры Латвияның халыҡ фронты яйлап 1989—1990 йылдарҙа власҡа килә.

Уға ҡаршы булған Интерфронт халыҡ араһында киң танылыу яулай алмай.

1990 йылдың 4 майында Латвия ССР-ның Юғары Советы Латвия Республикаһының үҙаллылығын тергеҙеү тураһындағы декларация ҡабул ителә. 1991 йылдың 3 мартында халыҡтан һорау алыу халыҡтың 74 % Латвия республикаһының демократик һәм дәүләт үҙаллылығы өсөн тауыш бирә. Ысынбарлыҡта үҙаллылыҡ 1991 йылдың 21 авгусында 1991 тергеҙелә.

2004 йылда Латвия Европа берләшмәһенә һәм НАТОға инә.

Әҙәбиәт

• Воробьева Л. М. Тарих Латвия: Россия империяһы т СССР. Кн. 1. М.: Фонды, «Тарихи хәтер», Россия стратегик тикшеренеүҙәр институты, 2009. ISBN 978-5-9990-0007-1
• Воробьева Л. М. Тарих Латвия: Россия империяһы т СССР. Кн. 2. М.: Фонды, «Тарихи хәтер», Россия стратегик тикшеренеүҙәр институты, 2010.
• История Латвии: ХХ век — Рига: Jumava, 2005. — 475 б. — ISBN 9984-05-866-2. (һылтанмалар башлығы был)
• Latvijas PSR arheoloģija — Rīga: Zinātne, 1974.
• Пролетар В., Степени. М. Тарих Латвия ССР. — Рига: Звайгзне, 1974.
• Смирин Г. Основные факты истории Латвии — 2-е изд. — Рига: SI, 1999. — 141 б. — ISBN 9984–630–36–6.
• Оллендорф В Латвия аҫтында хакимиәткә Советтар Союзы һәм национал-социалистик Германия 1940—1991 йылдарҙа Рига: Йәмғиәт бойһондоролоу Музейы Латвия, 2010.
• Hannes Valter. Ausalt & avameelselt. Landeswehri sõjast, Võnnu lahingust, Riia operatsioonist. — Tallinn: Perioodika, 1989. (Ханнес Вальтер. Серияһы «Тура һәм асыҡтан-асыҡ». Һуғыш тураһында менән Тандешсем тураһында Выноси көрәштә тураһында Рига операцияһы. Таллин, нәшриәт «Периодика», 1989), 64 с., ISBN 5-7979-0275-3 (эст.)

Һылтанмалар

• Латвия Тышҡы эштәр министрлығының Мәсьәләләре, тарих Латвия. 1939—1991 йылдарҙа
• Латвия, XX быуатта контекстында европа тарихы — булыу Аварса Стране журналында һәм «Вестник Европа»2-се номерлы, 2001 йыл (өлөш ФӘЛСӘФӘҺЕ. СӘЙӘСӘТ)
• Тарих урыҫ Латвия — фильмдар, китаптар, мәҡәләләр тарихы буйынса Латвия һәм латвийский урыҫ.