Мөйтән бей

Википедия — ирекле энциклопедия мәғлүмәте
Мөйтән бей
Тыуған көнө

XII быуат аҙағы

Эшмәкәрлеге

башҡорт ханы, ҡәбилә башлығы

Атаһы

Тоҡсаба

Мөйтән бей — башҡорт ханы, башҡорттарҙың үҫәргән ҡәбиләһе башлығы. «Мөйтән» этнонимы ҡарағалпаҡтарҙа, үзбәктәрҙә лә билдәле[1].


Биографияһы[үҙгәртергә | сығанаҡты үҙгәртеү]

"Үҫәргән тәуарихы"нда Бикбауҙың атаһы Тоҡсаба булған тип күрһәтелгән[2]

"Үҫәргән ырыуы шәжәрәһе"нә ярашлы Мөйтән бей һәм уның улы Үҫәргән менән бергә Сыңғыҙхан тарафынан ҡабул ителә (яҡынса 1219 йылдың йәйендә хан үҙ армияһы менән Көньяҡ Себер далаларында булған осорҙа)[3][4].

Сыңғыҙхан Мөйтән бейгә Ағиҙел, Тубыл, Ишем (Иртышҡа ҡәҙәр) йылғалары бассейндары буйҙарында, Яйыҡ йылғаһының (ҡушылдыҡтары менән бергә) үрге ағымындағы улустарҙы биләүгә ярлыҡ бирә. Был биләмәләр IX быуат — XIII быуат башындағы тарихи Башҡортостан территорияһы менән тулыһынса тап килгән[4].

Мөйтән бей монголдарҙың "Сыңғыҙнәмә дәфтәре"ндә телгә алына. Мөйтән бей тураһындағы боронғо һарнау жанрындағы йырҙа ул дүрт ҡәбилә берләшмәһенең хакимы итеп һүрәтләнә[5].

Риүәйәттәрҙә[үҙгәртергә | сығанаҡты үҙгәртеү]

«Мөйтән бей» риәүәйәте 1967 йылда Йылайыр районы Юлдыбай ауылы Рәхмәтуллин Мөким Бәҙри улынан (1898 йылғы) Шоңҡаров Ниғмәт Динәхмәт улы яҙып ала. Риүәйәт шәжәрәнән алынған. Шәжәрә буйынса үҫәргән ырыуын Мөйтән бей һәм уның улы Үҫәргән башлап ебәргән. Үҫәргәндәр үҙҙәренең легендар ата-бабаһы тип Туҡһаба улы Мөйтән бейҙе атайҙар. Шәжәрәнең Туҡһаба улы Мөйтэнде данлаған өлөшө шиғри юлдарҙан тора[6].

Сыңғыҙ хан заманында башҡорт халҡынан ҡыуаҡан, үҫәргән ырыуҙарының бабалары Мөйтән Туҡһаба балаһын бүләк менән ханға ебәреүҙәре, Мөйтән бай хан ҡулынан Урал, Яйыҡ, һаҡмар үҙәндәрен биләүгә хоҡуҡ алып ҡайтырға тейеш булыуын, хан да Мөйтәнде ҙурлап ҡаршы алғаны, ҡунаҡ иткәне, бейлек дәрәжәһе биргәне хикәйәләнә. Мөйтән иленә ҡайтҡас, йыраусылар уны маҡтап тулғау (ҡобайыр) әйткәндәр[6].

Мөйтән бей ҡайтып оҙаҡ йылдар йәшәй, ер-Һыуға үҫәргәндәр хужа булып ҡала. Мөйтән бей хандан бетеү алып ҡайтҡан. Унда былай яҙылған, ти:

«Мөйтән Туҡһаба балаһына бейлек мансабы * бирелде. Үҙе үлгәс, балаларының берәйһе бей булыр. Шул рәүештә баланан балаға бирелеп, Мөйтәндең нәҫеленән башҡаға бирелмәҫ. Шул нәҫелдең береһе һайланмай бей булыр, йәпә лә Мөйтән бей һораған төрлө сәхрә, урман, ер төрлө мәғдәндәре берлә аларныҡы булыр…»[6]

Шулай уҡ ҡарағыҙ[үҙгәртергә | сығанаҡты үҙгәртеү]

Иҫкәрмәләр[үҙгәртергә | сығанаҡты үҙгәртеү]

  1. / Курултай башкир (Конгресс) башкир «Үҫәргән ырыуы»
  2. Надергулов М. Х. «История Усергана» — историко-литературное сочинение // Ватандаш. — 2011. — № 2. — С. 185—190. — ISSN 1683-3554.
  3. Хөсәйенов Ғ. Б. «Үҫәргән ырыуы шәжәрәһе» // Башҡорт энциклопедияһы. — Өфө: «Башҡорт энциклопедияһы» ғилми-нәшриәт комплексы, 2015—2020. — ISBN 978-5-88185-143-9.
  4. 4,0 4,1 Мәжитов Н. А. Мөйтән бей // Башҡорт энциклопедияһы. — Өфө: «Башҡорт энциклопедияһы» ғилми-нәшриәт комплексы, 2015—2020. — ISBN 978-5-88185-143-9.
  5. Мазитов В. Р. Шежере как источник по истории и этнографии башкирского народа // Вестник Челябинского государственного университета. — 2010. — № 15. — С. 149—150.
  6. 6,0 6,1 6,2 / «Башҡорт халыҡ ижады» «Риүәйәттәр һәм легендалар» 2-се том, Өфө, «Китап» 164—165; 386-сы б.
  7. мәҙкүр бәйән итәм
  8. нойон — монголса феодал XI быуаттыү беренсе яртыһында монголдарҙыү күренекле башлыҡтары
  9. байраҡ

Әҙәбиәт[үҙгәртергә | сығанаҡты үҙгәртеү]

Һылтанмалар[үҙгәртергә | сығанаҡты үҙгәртеү]