Төньяҡ Кавказ федераль округы

Википедия — ирекле энциклопедия мәғлүмәте
Төньяҡ Кавказ федераль округы
Нигеҙләү датаһы 19 ғинуар 2010
Рәсем
Дәүләт  Рәсәй
Административ үҙәк Пятигорск
Административ-территориаль берәмек Рәсәй
Сиктәш Көньяҡ федераль округ
Булдырыусы Медведев Дмитрий Анатолий улы
Майҙан 170 439 км²
Рәсми сайт skfo.gov.ru
Урынлашыу картаһы
Карта
 Төньяҡ Кавказ федераль округы Викимилектә

Төньяҡ Кавказ федераль округы (СКФО) — Рәсәй Федерацияһы европа өлөшөнөң көньяғын, Төньяҡ Кавказдың үҙәк һәм көнсығыш өлөштәрен үҙ эсенә алған федераль округ.

Төньяҡ Кавказ федераль округы составына федерацияның ете субъекты инә. 170439 км² (Рәсәй Федерацияһы территорияһынан 1 %) һәм халҡы 10 205 730 кеше9 718 001[1] (Рәсәй Федерацияһы халҡының 6,97 %, 2023 йылдың 1 ғинуарына). Төньяҡ Кавказ федераль округының (СКФО) административ үҙәге — Пятигорск ҡалаһы.

Тарихы[үҙгәртергә | сығанаҡты үҙгәртеү]

Башта Төньяҡ Кавказ федераль округы тип Рәсәй президенты Владимир Путиндың 2000 йылдың 13 майындағы 849-сы һанлы указы менән булдырылған федераль округ аталған,[2] әммә шул уҡ йылдың 21 июнендә был округ атамаһы үҙгәртелә, һәм үҙенең хәҙерге — Көньяҡ федераль округы тигән исемен ала[3][4].

Хәҙерге формаһында — айырым федераль округ сифатында — Төньяҡ Кавказ федераль округы, Көньяҡ федераль округ составынан субъекттарҙың бер өлөшөн айырып алыу юлы менән, Рәсәй президенты Дмитрий Медведевтың 2010 йылдың 19 ғинуар указы менән ойошторола. Яңы округҡа рәсәйҙең 7 төбәге инә (ҡара: исемлек)[5][6]. Округ үҙәге итеп Пятигорск ҡалаһы билдәләнә (ул бер үк ваҡытта федерация субъектының административ үҙәге булып тормай һәм был федераль округтың берҙән-бер үҙәге), әммә 2010 йылдың апреленән 2011 йылдың июненә тиклем Президенттың СКФО-лағы тулы хоҡуҡлы вәкиленең резиденцияһы ваҡытлыса Ессентукиҙа[7] урынлаша. 2010 йылдың сентябрендә Рәсәй Федерацияһы Хөкүмәте СКФО-ның 2025 йылға тиклем социаль-иҡтисади үҫешенең Комплекслы стратегияһын раҫлай.

Округ составы[үҙгәртергә | сығанаҡты үҙгәртеү]

Төньяҡ Кавказ федераль округы, өлкәләре булмаған, үҙ составына 6 республиканы һәм 1 крайҙы алған илдәге берҙән-бер федераль округ.

Төньяҡ Кавказ федераль округы
Төньяҡ Кавказ федераль округы
Төньяҡ Кавказ федераль округы: физик-географик картаһы
Төньяҡ Кавказ федераль округы: физик-географик картаһы
№ Флаг Федерация субъекты Майҙаны
(км²) 		Халҡы
(чел.) 		Тулайым төбәк продукты (ВРП),
млрд.руб.
(2016[8]) 		Кеше йәненә ҡарата Тулайым төбәк продукты
мең һум/кеше
(2016[9]) 		Ҡалып:Административ үҙәк
һәм уның халҡы
(кеше)
1 Дағстан Республикаһы 50 270 ↗3 015 660[1] Ҡалып:ВРП региона России (данные, 2016) Ҡалып:ВРП на душу населения региона России (данные, 2016) Махачкала (587 876[10])
2 Ингуш Республикаһы 3628 ↗472 776[1] Ҡалып:ВРП региона России (данные, 2016) Ҡалып:ВРП на душу населения региона России (данные, 2016) Магас (5841[11])
3 Ҡабарҙы-Балҡар Республикаһы 12 470 ↗862 254[1] Ҡалып:ВРП региона России (данные, 2016) Ҡалып:ВРП на душу населения региона России (данные, 2016) Нальчик (238 987[11])
4 Ҡарасай-Черкес Республикаһы 14 277 ↘467 797[1] Ҡалып:ВРП региона России (данные, 2016) Ҡалып:ВРП на душу населения региона России (данные, 2016) Черкесск (123 128[12])
5 Төньяҡ Осетия — Алания Республикаһы 7987 ↘703 745[1] Ҡалып:ВРП региона России (данные, 2016) Ҡалып:ВРП на душу населения региона России (данные, 2016) Владикавказ (307 478[13])
6 Ставрополь крайы 66 160 ↗2 801 597[1] Ҡалып:ВРП региона России (данные, 2016) Ҡалып:ВРП на душу населения региона России (данные, 2016) Ставрополь (425 853[11])
7 Чечен Республикаһы 15 647 ↗1 394 172[1] Ҡалып:ВРП региона России (данные, 2016) Ҡалып:ВРП на душу населения региона России (данные, 2016) Грозный (287 410[14])

Дөйөм карта[үҙгәртергә | сығанаҡты үҙгәртеү]

Картаның легендаһы:

500 000 кешенән
250 000 кешенән 500 000 кешегә тиклем
100 000 кешенән 250 000 кешегә тиклем
50 000 кешенән 100 000 кешегә тиклем
Россия Северо-Кавказский ФО ещё не имеет позиционной карты.

Географияһы[үҙгәртергә | сығанаҡты үҙгәртеү]

Төньяҡ Кавказ федераль округы Рәсәйҙең федераль округы майҙаны буйынса иң бәләкәйе. Ҡоро ер буйынса ул Көньяҡ федераль округ, шулай уҡ Абхазия[15], Әзербайжан, Грузия[15], Көньяҡ Осетия[15] менән сиктәш. Ҡаҙағстан менән округ һыу аша ғына сиктәш.

Көнсығышта федераль округ Каспий диңгеҙе менән сикләнгән, көньяҡта — Грузия һәм Әзербайжан менән[16] бергә Төп Кавказ һырты һәм сиктәре менән, көнбайышта һәм төньяҡта — Рәсәй эсендәге административ сиктәрендә (Көньяҡ Федераль округ). Округтың донъя океанына сығыу юлы юҡ.

Халҡы[үҙгәртергә | сығанаҡты үҙгәртеү]

Росстат мәғлүмәттәре буйынса, округта халыҡ һаны 10 205 730 кеше тәшкил итә. 2023), Рәсәй халҡының 6,97 % тәшкил итә. Халыҡтың тығыҙлығы — 59,88 кеше/км² (2023), Рәсәй үлсәме буйынса юғары, Үҙәк федераль округтан ғына ҡалыша (61,89 кеше/км2). Ҡала халҡы — 50,51 % (2022). Округ өсөн Рәсәй федераль округтары өсөн халыҡ иҫәбенең рекордлы артыуы хас. Округ Рәсәйҙә иң күп ғүмер оҙайлығына эйә: 2019 йылда көтөлгән ғүмер оҙайлығы 76,64 йәш тәшкил итте, ләкин 2021 йылға, дөйөм динамикаға ярашлы, 73,79 йәшкә тиклем кәмене[17][18].

Халыҡ иҫәбе
2010[19]2011[20]2012[20]2013[20]2014[21]2015[11]2016[1]
9 428 826↗9 439 041↗9 492 909↗9 540 758↗9 590 085↗9 659 044↗9 718 001



Рождаемость (число родившихся на 1000 человек населения)
1970[22] 1980[22] 1990[22] 1995[22] 2000[22] 2005[23] 2006[23] 2007[22] 2008[22]
20,1 ▲20,3 ▼20,1 ▼15,0 ▼12,1 ▲13,9 ▲13,9 ▲15,8 ▲17,0
2009[22] 2010[22] 2011[24] 2012[25] 2013[26] 2014[27]
▲17,1 ▲17,2 ▲17,3 ▲17,4 ▼17,2 ▲17,3

Ҡалып:СмертностьРегионы

Ҡалып:ЕстественныйПриростРегионы

Ҡалып:ПродолжительностьЖизниРегионы

Төньяҡ Кавказ федераль округы субъекттарында тыуым күрһәткесе менән көтөлгән ғүмер оҙайлығы, 1990—2021 йылдар[17][18]

Милли составы[үҙгәртергә | сығанаҡты үҙгәртеү]

Төньяҡ Кавказ федераль округы — урыҫтар (дөйөм алғанда славяндар ҙа) күпселек халыҡты тәшкил итмәгән берҙән-бер округ (өстән бер өлөшө). Округтың алты төбәгендә ерле (титуллы) милләт рус милләтенән өҫтөнлөклө һанда, Ингушетияла — ингуш һәм чечендарҙан ҡала өсөнсө урында, ә Дағстанда — һигеҙенсе урында. Халыҡ араһында күпселеген рустар тәшкил иткән берҙән-бер төбәк төбәк — Ставрополь крайы.

2010 йылғы халыҡ иҫәбен алыу мәғлүмәттәре буйынса, Төньяҡ Кавказдың алты республикаһында (Дағстан, Ингушетия, Ҡабарҙы-Балҡар, Ҡарасай-Черкесия, Төньяҡ Осетия-Алания, Чечен республикаһы) 621 887 кеше үҙ милләтен урыҫ тип билдәләгән. Был республикаларҙа милләт тураһында һорауға бөтәһе 6 606 378 кеше яуап биргән, шул рәүешле Төньяҡ Кавказ республикаларында үҙ милләтен билдәләгән урыҫтарҙың өлөшө 9,41%-тан кәмерәк тәшкил иткән[28].

Росстат мәғлүмәттәре буйынса, 2020—2021 йылғы халыҡ иҫәбен алыу йомғаҡтары буйынса, округтың милли составы түбәндәгесә[29]:

Бөтәһе 10 171 434 кеше.

Телдәре[үҙгәртергә | сығанаҡты үҙгәртеү]

Этно-тел составы буйынса түбәндәге төркөмдәр һәм ғаиләләр өҫтөнлөккә эйә:

  1. Төньяҡ кавказ тел ғаиләһе — 4 532 498 кеше (48,07 %)
    1. Нах-дағстан телдәре (дағстан төркөмө) — 2 170 329 (23,02 %)
    2. Нахские халыҡтары (нах төркөмө) — 1 755 129 (18,61 %)
    3. Абхаз-адыгэ хаыҡтары (абхаз-адыгэ төркөмө) — 607 040 (6,44 %)
  2. Һинд-европа телдәре (һинд-европа ғаиләһе) — 3 682 392 (39,05 %)
    1. Славян телдәре (славян төркөмө) — 2 908 236 (30,84 %)
    2. Иран телдәре (иран төркөмө) — 492 056 (5,22 %)
    3. Әрмәндәр (әрмән төркөмө) — 190 826 (2,02 %)
  3. Төрөк телдәре (төрөк ғаиләһе) — 1 107 851 (11,75 %)
  4. Картвел телдәре (картвел ғаиләһе) — 19 696 (0,21 %)
  5. Корейҙар — 12 551 (0,13 %);
  6. Ураль телдәре (урал ғаиләһе) — 5 079 (0,05 %)

Төньяҡ Кавказ федераль округы төбәктәренең этнотел составы (%-ҙа, 2010 йыл):

ғаилә йәки төркөм Төньяҡ Кавказ Ф. О. Дағстан Ингушетия Ҡабарҙы-Балҡария Ҡарасай-Черкесия Төньяҡ Осетия Чечня Ставрополь крайы
Төньяҡ кавказ ғаиләһе 48,07 % 74,42 % 98,11 % 58,25 % 20,25 % 5,18 % 95,96 % 3,94 %
Славян төркөмө 30,84 % 3,64 % 0,81 % 23,15 % 31,93 % 21,23 % 1,96 % 81,51 %
Төрки ғаилә 11,75 % 20,91 % 0,27 % 15,14 % 45,04 % 3,56 % 1,70 % 3,80 %
Иран төркөмө 5,22 % 0,08 % 0,03 % 1,19 % 0,72 % 64,58 % 0,05 % 0,53 %
Әрмән төркөмө 2,02 % 0,17 % 0,00 % 0,58 % 0,57 % 2,28 % 0,04 % 5,79 %

Ҙур ҡалалары[үҙгәртергә | сығанаҡты үҙгәртеү]

Төньяҡ Кавказ федераль округының иң ҙур ҡалаһы булып Махачкала, тағы бер нисә ҡала (Ставрополь, Владикавказ, Грозный, Нальчик, Хәсәүйорт) шулай уҡ округтың административ үҙәк — Пятигорскиҙан ҙурыраҡ, Төньяҡ Кавказ федераль округының өс үҙәгенең береһе булып тора[30]Округтың иң ҙур торама пункты булмаған Пятигорск ҡалаһы — СКФО-лағы иң ҙур логистик үҙәк КавМинВоды[31]

40 меңдән ашыу кеше йәшәгән тораҡ пункттар
Махачкала ↗587 876[10]
Ставрополь ↗425 853[11]
Грозный ↗287 410[14]
Владикавказ ↘307 478[13]
Нальчик ↗238 987[11]
Хәсәүйорт Ошибка Lua в package.lua на строке 80: module 'Модуль:Statistical/RUS-DAG' not found.
Пятигорск ↗145 971[11]
Кисловодск ↗130 007[11]
Дербент Ошибка Lua в package.lua на строке 80: module 'Модуль:Statistical/RUS-DAG' not found.
Назрань Ошибка Lua в package.lua на строке 80: module 'Модуль:Statistical/RUS-ING' not found.
Каспийск Ошибка Lua в package.lua на строке 80: module 'Модуль:Statistical/RUS-DAG' not found.
Ессентуки ↗104 288[11]
Невинномысск ↗117 868[11]
Михайловск ↗82 743[11]
Черкесск ↘123 128[12]
Минеральные Воды ↘75 974[11]
Буйнакск Ошибка Lua в package.lua на строке 80: module 'Модуль:Statistical/RUS-DAG' not found.
Гудермес Ошибка Lua в package.lua на строке 80: module 'Модуль:Statistical/RUS-CHA' not found.
Урус-Мартан Ошибка Lua в package.lua на строке 80: module 'Модуль:Statistical/RUS-CHA' not found.
Георгиевск ↘70 803[11]
Сунжа Ошибка Lua в package.lua на строке 80: module 'Модуль:Statistical/RUS-ING' not found.
Прохладный Ошибка Lua в package.lua на строке 80: module 'Модуль:Statistical/RUS-KAB' not found.
Будённовск ↘63 338[11]
Избербаш Ошибка Lua в package.lua на строке 80: module 'Модуль:Statistical/RUS-DAG' not found.
Шали Ошибка Lua в package.lua на строке 80: module 'Модуль:Statistical/RUS-CHA' not found.
Кизляр Ошибка Lua в package.lua на строке 80: module 'Модуль:Statistical/RUS-DAG' not found.
Карабулак Ошибка Lua в package.lua на строке 80: module 'Модуль:Statistical/RUS-ING' not found.
Аргун Ошибка Lua в package.lua на строке 80: module 'Модуль:Statistical/RUS-CHA' not found.

Төньяҡ Кавказ федераль округында Рәсәй Федерацияһы Президентының тулы хоҡуҡлы вәкилдәре[үҙгәртергә | сығанаҡты үҙгәртеү]

  • Хлопонин Александр Геннадиевич (19 ғинуар 2010 / 21 май 2012 — 12 май 2014)[32][33][34]
  • Меликов Сергей Алимович (12 май 2014 — 28 июль 2016)[35][36]
  • Белавенцев Олег Евгеньевич (28 июль 2016 — 26 июнь 2018)[37][38]
  • Матовников Александр Анатольевич (26 июнь 2018 — 22 ғинуар 2020)[39]
  • Чайка Юрий Яковлевич (22 ғинуар 2020)[40]

Шулай уҡ ҡарағыҙ[үҙгәртергә | сығанаҡты үҙгәртеү]

  • Төньяҡ Кавказ иҡтисад районы

Иҫкәрмәләр[үҙгәртергә | сығанаҡты үҙгәртеү]

  1. ↑ 1,0 1,1 1,2 1,3 1,4 1,5 1,6 1,7 1,8 Оценка численности постоянного населения на 1 января 2016 года и в среднем за 2015 год. Дата обращения: 27 март 2016. Архивировано 27 март 2016 года.
  2. ↑ О полномочном представителе Президента Российской Федерации в федеральном округе. pravo.gov.ru. Дата обращения: 4 ноябрь 2019. Архивировано 2 февраль 2017 года.
  3. ↑ Вопросы обеспечения деятельности аппаратов полномочных представителей Президента Российской Федерации в федеральных округах. pravo.gov.ru. Дата обращения: 4 ноябрь 2019. Архивировано 2 февраль 2017 года.
  4. ↑ Казанцев совершил бросок на юг. 2000-06-24. Коммерсантъ. Дата обращения: 4 ноябрь 2019. Архивировано 4 ноябрь 2019 года.
  5. ↑ Указом Президента образован новый федеральный округ. Президент России. Дата обращения: 4 ноябрь 2019. Архивировано 4 ноябрь 2019 года.
  6. ↑ Указ Президента РФ от 19.01.2010 № 82 «О внесении изменений в перечень федеральных округов, утвержденный Указом Президента Российской Федерации от 13 мая 2000 г. № 849, и в Указ Президента Российской Федерации от 12 мая 2008 г. № 724 „Вопросы системы и структуры федеральных органов исполнительной власти“» 2010 йыл 11 февраль архивланған. // Российская газета. — 2010. — № 10, 21.01.2010. // на kremlin.ru 2015 йыл 10 июнь архивланған.
  7. ↑ Александр Хлопонин поработает в диетической столовой. 09.04.10. Известия. Дата обращения: 10 апрель 2010. Архивировано 24 август 2011 года.
  8. ↑ Валовой региональный продукт по субъектам Российской Федерации в 1998—2016 гг. (.xlsx). Федеральная служба государственной статистики (2 март 2018). — Официальная статистика. Дата обращения: 6 март 2018. Архивировано 24 август 2019 года.
  9. ↑ Өҙөмтә хатаһы: <ref> тамғаһы дөрөҫ түгел; автоссылка1 төшөрмәләре өсөн текст юҡ
  10. ↑ 10,0 10,1 Численность постоянного населения Республики Дагестан по состоянию на 1 января 2016 года. Дата обращения: 8 апрель 2016. Архивировано 8 апрель 2016 года.
  11. ↑ 11,00 11,01 11,02 11,03 11,04 11,05 11,06 11,07 11,08 11,09 11,10 11,11 11,12 11,13 Численность населения Российской Федерации по муниципальным образованиям на 1 января 2015 года. Дата обращения: 6 август 2015. Архивировано 6 август 2015 года.
  12. ↑ 12,0 12,1 Оценка численности постоянного населения Карачаево-Черкесской Республики на 1 января 2016 года. Дата обращения: 8 апрель 2016. Архивировано 8 апрель 2016 года.
  13. ↑ 13,0 13,1 Оценка численности постоянного населения Республики Северная Осетия-Алания на 1 января 2016 года. Дата обращения: 4 апрель 2016. Архивировано 4 апрель 2016 года.
  14. ↑ 14,0 14,1 Численность населения Чеченской Республики в разрезе городских округов и муниципальных районов на 1 января 2016 года. Дата обращения: 4 апрель 2016. Архивировано 4 апрель 2016 года.
  15. ↑ 15,0 15,1 15,2 Грузия и большинство государств мира не признают независимость Абхазии и Южной Осетии, считая российскую границу с этими странами частями российско-грузинской границы.
  16. ↑ Граница с Грузией и Азербайджаном не везде совпадает с Главным Кавказским хребтом
  17. ↑ 17,0 17,1 Демографический ежегодник России. Федеральная служба государственной статистики (Росстат). — см. приложение к сборнику. Дата обращения: 28 июнь 2022. Архивировано 17 февраль 2022 года.
  18. ↑ 18,0 18,1 Ожидаемая продолжительность жизни при рождении. Единая межведомственная информационно-статистическая система (ЕМИСС). Дата обращения: 28 июнь 2022. Архивировано 20 февраль 2022 года.
  19. ↑ Итоги Всероссийская перепись населения 2010 года. 5. Численность населения России, федеральных округов, субъектов Российской Федерации, районов, городских населённых пунктов, сельских населённых пунктов – районных центров и сельских населённых пунктов с населением 3 тысячи человек и более. Дата обращения: 14 ноябрь 2013. Архивировано 14 ноябрь 2013 года.
  20. ↑ 20,0 20,1 20,2 Численность постоянного населения на 1 января (человек) 1990-2010 года
  21. ↑ Оценка численности постоянного населения на 1 января 2014 года. Дата обращения: 13 апрель 2014. Архивировано 13 апрель 2014 года.
  22. ↑ 22,0 22,1 22,2 22,3 22,4 22,5 22,6 22,7 22,8 4.6. Рождаемость, смертность и естественный прирост населения по субъектам Российской Федерации
  23. ↑ 23,0 23,1 4.22. Рождаемость, смертность и естественный прирост населения по субъектам Российской Федерации
  24. ↑ Коэффициенты рождаемости, смертности, естественного прироста, браков, разводов за январь-декабрь 2011 года
  25. ↑ Коэффициенты рождаемости, смертности, естественного прироста, браков, разводов за январь-декабрь 2012 года
  26. ↑ Коэффициенты рождаемости, смертности, естественного прироста, браков, разводов за январь-декабрь 2013 года
  27. ↑ Коэффициенты рождаемости, смертности, естественного прироста, браков, разводов за январь-декабрь 2014 года
  28. ↑ Итоги Всероссийской переписи населения 2010 года в отношении демографических и социально-экономических характеристик отдельных национальностей. Дата обращения: 29 ноябрь 2019. Архивировано 16 март 2020 года.
  29. ↑ https://view.officeapps.live.com/op/view.aspx?src=https%3A%2F%2Frosstat.gov.ru%2Fstorage%2Fmediabank%2FTom5_tab1_VPN-2020.xlsx&wdOrigin=BROWSELINK
  30. ↑ наряду с Владивостоком и Нижним Новгородом
  31. ↑ Особенности региона КМВ. Дата обращения: 20 ғинуар 2010. Архивировано из оригинала 17 декабрь 2013 года. — сайт администрации Кавказских Минеральных Вод
  32. ↑ Указ Президента Российской Федерации от 19.01.2010 г. № 83. Президент России. Дата обращения: 4 ноябрь 2019. Архивировано 21 ноябрь 2015 года.
  33. ↑ Указ Президента Российской Федерации от 21.05.2012 г. № 643. Президент России. Дата обращения: 4 ноябрь 2019. Архивировано 12 август 2019 года.
  34. ↑ Указ Президента Российской Федерации от 12.05.2014 г. № 325. Президент России. Дата обращения: 4 ноябрь 2019. Архивировано 12 август 2019 года.
  35. ↑ Указ Президента Российской Федерации от 12.05.2014 г. № 326. Президент России. Дата обращения: 4 ноябрь 2019. Архивировано 12 август 2019 года.
  36. ↑ Указ Президента Российской Федерации от 28.07.2016 г. № 372. Президент России. Дата обращения: 4 ноябрь 2019. Архивировано 12 август 2019 года.
  37. ↑ Указ Президента Российской Федерации от 28.07.2016 г. № 374. Президент России. Дата обращения: 4 ноябрь 2019. Архивировано 12 август 2019 года.
  38. ↑ Указ Президента Российской Федерации от 26.06.2018 г. № 365. Президент России. Дата обращения: 4 ноябрь 2019. Архивировано 12 август 2019 года.
  39. ↑ Указ Президента Российской Федерации от 26.06.2018 г. № 370. Президент России. Дата обращения: 4 ноябрь 2019. Архивировано 12 август 2019 года.
  40. ↑ Юрий Чайка назначен полномочным представителем Президента в Северо-Кавказском федеральном округе. Президент России. Дата обращения: 27 ғинуар 2020. Архивировано 27 ғинуар 2020 года.

Һылтанмалар[үҙгәртергә | сығанаҡты үҙгәртеү]

commons: Төньяҡ Кавказ федераль округы Викимилектә
n: Төньяҡ Кавказ федераль округы Викияңылыҡтарҙа

Ҡалып:Федеральные округа России Ҡалып:Северо-Кавказский федеральный округ

«https://ba.wikipedia.org/w/index.php?title=Төньяҡ_Кавказ_федераль_округы&oldid=1244931» битенән алынған