Төньяҡ Кавказ федераль округы
Төньяҡ Кавказ федераль округы | |
Нигеҙләү датаһы | 19 ғинуар 2010 |
---|---|
Дәүләт | Рәсәй |
Административ үҙәк | Пятигорск |
Административ-территориаль берәмек | Рәсәй |
Сиктәш | Көньяҡ федераль округ |
Булдырыусы | Медведев Дмитрий Анатолий улы |
Майҙан | 170 439 км² |
Рәсми сайт | skfo.gov.ru |
Төньяҡ Кавказ федераль округы Викимилектә |
Төньяҡ Кавказ федераль округы (СКФО) — Рәсәй Федерацияһы европа өлөшөнөң көньяғын, Төньяҡ Кавказдың үҙәк һәм көнсығыш өлөштәрен үҙ эсенә алған федераль округ.
Төньяҡ Кавказ федераль округы составына федерацияның ете субъекты инә. 170439 км² (Рәсәй Федерацияһы территорияһынан 1 %) һәм халҡы 10 205 730 кеше9 718 001[1] (Рәсәй Федерацияһы халҡының 6,97 %, 2023 йылдың 1 ғинуарына). Төньяҡ Кавказ федераль округының (СКФО) административ үҙәге — Пятигорск ҡалаһы.
Тарихы
[үҙгәртергә | сығанаҡты үҙгәртеү]Башта Төньяҡ Кавказ федераль округы тип Рәсәй президенты Владимир Путиндың 2000 йылдың 13 майындағы 849-сы һанлы указы менән булдырылған федераль округ аталған,[2] әммә шул уҡ йылдың 21 июнендә был округ атамаһы үҙгәртелә, һәм үҙенең хәҙерге — Көньяҡ федераль округы тигән исемен ала[3][4].
Хәҙерге формаһында — айырым федераль округ сифатында — Төньяҡ Кавказ федераль округы, Көньяҡ федераль округ составынан субъекттарҙың бер өлөшөн айырып алыу юлы менән, Рәсәй президенты Дмитрий Медведевтың 2010 йылдың 19 ғинуар указы менән ойошторола. Яңы округҡа рәсәйҙең 7 төбәге инә (ҡара: исемлек)[5][6]. Округ үҙәге итеп Пятигорск ҡалаһы билдәләнә (ул бер үк ваҡытта федерация субъектының административ үҙәге булып тормай һәм был федераль округтың берҙән-бер үҙәге), әммә 2010 йылдың апреленән 2011 йылдың июненә тиклем Президенттың СКФО-лағы тулы хоҡуҡлы вәкиленең резиденцияһы ваҡытлыса Ессентукиҙа[7] урынлаша. 2010 йылдың сентябрендә Рәсәй Федерацияһы Хөкүмәте СКФО-ның 2025 йылға тиклем социаль-иҡтисади үҫешенең Комплекслы стратегияһын раҫлай.
Округ составы
[үҙгәртергә | сығанаҡты үҙгәртеү]Төньяҡ Кавказ федераль округы, өлкәләре булмаған, үҙ составына 6 республиканы һәм 1 крайҙы алған илдәге берҙән-бер федераль округ.
Дөйөм карта
[үҙгәртергә | сығанаҡты үҙгәртеү]Картаның легендаһы:
500 000 кешенән | |
250 000 кешенән 500 000 кешегә тиклем | |
100 000 кешенән 250 000 кешегә тиклем | |
50 000 кешенән 100 000 кешегә тиклем |
Географияһы
[үҙгәртергә | сығанаҡты үҙгәртеү]Төньяҡ Кавказ федераль округы Рәсәйҙең федераль округы майҙаны буйынса иң бәләкәйе. Ҡоро ер буйынса ул Көньяҡ федераль округ, шулай уҡ Абхазия[15], Әзербайжан, Грузия[15], Көньяҡ Осетия[15] менән сиктәш. Ҡаҙағстан менән округ һыу аша ғына сиктәш.
Көнсығышта федераль округ Каспий диңгеҙе менән сикләнгән, көньяҡта — Грузия һәм Әзербайжан менән[16] бергә Төп Кавказ һырты һәм сиктәре менән, көнбайышта һәм төньяҡта — Рәсәй эсендәге административ сиктәрендә (Көньяҡ Федераль округ). Округтың донъя океанына сығыу юлы юҡ.
Халҡы
[үҙгәртергә | сығанаҡты үҙгәртеү]Росстат мәғлүмәттәре буйынса, округта халыҡ һаны 10 205 730 кеше тәшкил итә. 2023), Рәсәй халҡының 6,97 % тәшкил итә. Халыҡтың тығыҙлығы — 59,88 кеше/км² (2023), Рәсәй үлсәме буйынса юғары, Үҙәк федераль округтан ғына ҡалыша (61,89 кеше/км2). Ҡала халҡы — 50,51 % (2022). Округ өсөн Рәсәй федераль округтары өсөн халыҡ иҫәбенең рекордлы артыуы хас. Округ Рәсәйҙә иң күп ғүмер оҙайлығына эйә: 2019 йылда көтөлгән ғүмер оҙайлығы 76,64 йәш тәшкил итте, ләкин 2021 йылға, дөйөм динамикаға ярашлы, 73,79 йәшкә тиклем кәмене[17][18].
Халыҡ иҫәбе | ||||||
---|---|---|---|---|---|---|
2010[19] | 2011[20] | 2012[20] | 2013[20] | 2014[21] | 2015[11] | 2016[1] |
9 428 826 | ↗9 439 041 | ↗9 492 909 | ↗9 540 758 | ↗9 590 085 | ↗9 659 044 | ↗9 718 001 |
Рождаемость (число родившихся на 1000 человек населения) | ||||||||
---|---|---|---|---|---|---|---|---|
1970[22] | 1980[22] | 1990[22] | 1995[22] | 2000[22] | 2005[23] | 2006[23] | 2007[22] | 2008[22] |
20,1 | ▲20,3 | ▼20,1 | ▼15,0 | ▼12,1 | ▲13,9 | ▲13,9 | ▲15,8 | ▲17,0 |
2009[22] | 2010[22] | 2011[24] | 2012[25] | 2013[26] | 2014[27] | |||
▲17,1 | ▲17,2 | ▲17,3 | ▲17,4 | ▼17,2 | ▲17,3 |
Ҡалып:ЕстественныйПриростРегионы
Ҡалып:ПродолжительностьЖизниРегионы
Милли составы
[үҙгәртергә | сығанаҡты үҙгәртеү]Төньяҡ Кавказ федераль округы — урыҫтар (дөйөм алғанда славяндар ҙа) күпселек халыҡты тәшкил итмәгән берҙән-бер округ (өстән бер өлөшө). Округтың алты төбәгендә ерле (титуллы) милләт рус милләтенән өҫтөнлөклө һанда, Ингушетияла — ингуш һәм чечендарҙан ҡала өсөнсө урында, ә Дағстанда — һигеҙенсе урында. Халыҡ араһында күпселеген рустар тәшкил иткән берҙән-бер төбәк төбәк — Ставрополь крайы.
2010 йылғы халыҡ иҫәбен алыу мәғлүмәттәре буйынса, Төньяҡ Кавказдың алты республикаһында (Дағстан, Ингушетия, Ҡабарҙы-Балҡар, Ҡарасай-Черкесия, Төньяҡ Осетия-Алания, Чечен республикаһы) 621 887 кеше үҙ милләтен урыҫ тип билдәләгән. Был республикаларҙа милләт тураһында һорауға бөтәһе 6 606 378 кеше яуап биргән, шул рәүешле Төньяҡ Кавказ республикаларында үҙ милләтен билдәләгән урыҫтарҙың өлөшө 9,41%-тан кәмерәк тәшкил иткән[28].
Росстат мәғлүмәттәре буйынса, 2020—2021 йылғы халыҡ иҫәбен алыу йомғаҡтары буйынса, округтың милли составы түбәндәгесә[29]:
- Урыҫтар — 2 857 851 (28 %)
- Чечендар — 1 586 720 (15,6 %)
- Аварҙар — 972 703 (9,5 %)
- Даргиндар — 582 255 (5,7 %)
- Ҡумыҡтар — 532 848 (5,2 %)
- Ҡабарҙылар — 502 817 (5 %)
- Ингуштар — 501 544 (5 %)
- Осетиндар — 455 765 (4,4 %)
- Лезгиндар — 426 869 (4,2 %)
- Ҡарасайҙар — 222 211 (2,2 %)
- Лактар — 165 737 (1,6 %)
- Әрмәндәр — 156 417 (1,5 %)
- Әзербайжандар — 136 950 (1,3 %)
- Табасарандар — 135 694 (1,3 %)
- Балҡарҙар — 122 831 (1,2 %)
- Черкестар — 88 075 (0,86 %)
- Нуғайҙар — 80 040 (0,78 %)
- Сиғандар — 45 035(0,44 %)
- Абазиндар — 40 478(0,39 %)
- Төрөктәр — 36 041 (0,35 %)
- Агулдар — 31 012 (0,3 %)
- Рутулдар — 29 200 (0,28 %)
- Татарҙар — 15 276 (0,15 %)
- башҡалар — 447 065 (4,4 %)
Бөтәһе 10 171 434 кеше.
Телдәре
[үҙгәртергә | сығанаҡты үҙгәртеү]Этно-тел составы буйынса түбәндәге төркөмдәр һәм ғаиләләр өҫтөнлөккә эйә:
- Төньяҡ кавказ тел ғаиләһе — 4 532 498 кеше (48,07 %)
- Нах-дағстан телдәре (дағстан төркөмө) — 2 170 329 (23,02 %)
- Нахские халыҡтары (нах төркөмө) — 1 755 129 (18,61 %)
- Абхаз-адыгэ хаыҡтары (абхаз-адыгэ төркөмө) — 607 040 (6,44 %)
- Һинд-европа телдәре (һинд-европа ғаиләһе) — 3 682 392 (39,05 %)
- Славян телдәре (славян төркөмө) — 2 908 236 (30,84 %)
- Иран телдәре (иран төркөмө) — 492 056 (5,22 %)
- Әрмәндәр (әрмән төркөмө) — 190 826 (2,02 %)
- Төрөк телдәре (төрөк ғаиләһе) — 1 107 851 (11,75 %)
- Картвел телдәре (картвел ғаиләһе) — 19 696 (0,21 %)
- Корейҙар — 12 551 (0,13 %);
- Ураль телдәре (урал ғаиләһе) — 5 079 (0,05 %)
Төньяҡ Кавказ федераль округы төбәктәренең этнотел составы (%-ҙа, 2010 йыл):
ғаилә йәки төркөм | Төньяҡ Кавказ Ф. О. | Дағстан | Ингушетия | Ҡабарҙы-Балҡария | Ҡарасай-Черкесия | Төньяҡ Осетия | Чечня | Ставрополь крайы |
---|---|---|---|---|---|---|---|---|
Төньяҡ кавказ ғаиләһе | 48,07 % | 74,42 % | 98,11 % | 58,25 % | 20,25 % | 5,18 % | 95,96 % | 3,94 % |
Славян төркөмө | 30,84 % | 3,64 % | 0,81 % | 23,15 % | 31,93 % | 21,23 % | 1,96 % | 81,51 % |
Төрки ғаилә | 11,75 % | 20,91 % | 0,27 % | 15,14 % | 45,04 % | 3,56 % | 1,70 % | 3,80 % |
Иран төркөмө | 5,22 % | 0,08 % | 0,03 % | 1,19 % | 0,72 % | 64,58 % | 0,05 % | 0,53 % |
Әрмән төркөмө | 2,02 % | 0,17 % | 0,00 % | 0,58 % | 0,57 % | 2,28 % | 0,04 % | 5,79 % |
Ҙур ҡалалары
[үҙгәртергә | сығанаҡты үҙгәртеү]Төньяҡ Кавказ федераль округының иң ҙур ҡалаһы булып Махачкала, тағы бер нисә ҡала (Ставрополь, Владикавказ, Грозный, Нальчик, Хәсәүйорт) шулай уҡ округтың административ үҙәк — Пятигорскиҙан ҙурыраҡ, Төньяҡ Кавказ федераль округының өс үҙәгенең береһе булып тора[30]Округтың иң ҙур торама пункты булмаған Пятигорск ҡалаһы — СКФО-лағы иң ҙур логистик үҙәк КавМинВоды[31]
- 40 меңдән ашыу кеше йәшәгән тораҡ пункттар
|
|
|
|
Төньяҡ Кавказ федераль округында Рәсәй Федерацияһы Президентының тулы хоҡуҡлы вәкилдәре
[үҙгәртергә | сығанаҡты үҙгәртеү]- Хлопонин Александр Геннадиевич (19 ғинуар 2010 / 21 май 2012 — 12 май 2014)[34][35][36]
- Меликов Сергей Алимович (12 май 2014 — 28 июль 2016)[37][38]
- Белавенцев Олег Евгеньевич (28 июль 2016 — 26 июнь 2018)[39][40]
- Матовников Александр Анатольевич (26 июнь 2018 — 22 ғинуар 2020)[41]
- Чайка Юрий Яковлевич (22 ғинуар 2020)[42]
Шулай уҡ ҡарағыҙ
[үҙгәртергә | сығанаҡты үҙгәртеү]- Төньяҡ Кавказ иҡтисад районы
Иҫкәрмәләр
[үҙгәртергә | сығанаҡты үҙгәртеү]- ↑ 1,0 1,1 1,2 1,3 1,4 1,5 1,6 1,7 1,8 Оценка численности постоянного населения на 1 января 2016 года и в среднем за 2015 год . Дата обращения: 27 март 2016. Архивировано 27 март 2016 года.
- ↑ О полномочном представителе Президента Российской Федерации в федеральном округе . pravo.gov.ru. Дата обращения: 4 ноябрь 2019. Архивировано 2 февраль 2017 года.
- ↑ Вопросы обеспечения деятельности аппаратов полномочных представителей Президента Российской Федерации в федеральных округах . pravo.gov.ru. Дата обращения: 4 ноябрь 2019. Архивировано 2 февраль 2017 года.
- ↑ Казанцев совершил бросок на юг. 2000-06-24 . Коммерсантъ. Дата обращения: 4 ноябрь 2019. Архивировано 4 ноябрь 2019 года.
- ↑ Указом Президента образован новый федеральный округ . Президент России. Дата обращения: 4 ноябрь 2019. Архивировано 4 ноябрь 2019 года.
- ↑ Указ Президента РФ от 19.01.2010 № 82 «О внесении изменений в перечень федеральных округов, утвержденный Указом Президента Российской Федерации от 13 мая 2000 г. № 849, и в Указ Президента Российской Федерации от 12 мая 2008 г. № 724 „Вопросы системы и структуры федеральных органов исполнительной власти“» 2010 йыл 11 февраль архивланған. // Российская газета. — 2010. — № 10, 21.01.2010. // на kremlin.ru 2015 йыл 10 июнь архивланған.
- ↑ Александр Хлопонин поработает в диетической столовой. 09.04.10 . Известия. Дата обращения: 10 апрель 2010. Архивировано 24 август 2011 года.
- ↑ Валовой региональный продукт по субъектам Российской Федерации в 1998—2016 гг. (.xlsx). Федеральная служба государственной статистики (2 март 2018). — Официальная статистика. Дата обращения: 6 март 2018. Архивировано 24 август 2019 года.
- ↑ Өҙөмтә хатаһы:
<ref>
тамғаһы дөрөҫ түгел;автоссылка1
төшөрмәләре өсөн текст юҡ - ↑ 10,0 10,1 Численность постоянного населения Республики Дагестан по состоянию на 1 января 2016 года . Дата обращения: 8 апрель 2016. Архивировано 8 апрель 2016 года.
- ↑ 11,00 11,01 11,02 11,03 11,04 11,05 11,06 11,07 11,08 11,09 11,10 11,11 11,12 11,13 Численность населения Российской Федерации по муниципальным образованиям на 1 января 2015 года . Дата обращения: 6 август 2015. Архивировано 6 август 2015 года.
- ↑ 12,0 12,1 Оценка численности постоянного населения Карачаево-Черкесской Республики на 1 января 2016 года . Дата обращения: 8 апрель 2016. Архивировано 8 апрель 2016 года.
- ↑ 13,0 13,1 Оценка численности постоянного населения Республики Северная Осетия-Алания на 1 января 2016 года . Дата обращения: 4 апрель 2016. Архивировано 4 апрель 2016 года.
- ↑ 14,0 14,1 Численность населения Чеченской Республики в разрезе городских округов и муниципальных районов на 1 января 2016 года . Дата обращения: 4 апрель 2016. Архивировано 4 апрель 2016 года.
- ↑ 15,0 15,1 15,2 Грузия и большинство государств мира не признают независимость Абхазии и Южной Осетии, считая российскую границу с этими странами частями российско-грузинской границы.
- ↑ Граница с Грузией и Азербайджаном не везде совпадает с Главным Кавказским хребтом
- ↑ 17,0 17,1 Демографический ежегодник России . Федеральная служба государственной статистики (Росстат). — см. приложение к сборнику. Дата обращения: 28 июнь 2022. Архивировано 17 февраль 2022 года.
- ↑ 18,0 18,1 Ожидаемая продолжительность жизни при рождении . Единая межведомственная информационно-статистическая система (ЕМИСС). Дата обращения: 28 июнь 2022. Архивировано 20 февраль 2022 года.
- ↑ Итоги Всероссийская перепись населения 2010 года. 5. Численность населения России, федеральных округов, субъектов Российской Федерации, районов, городских населённых пунктов, сельских населённых пунктов – районных центров и сельских населённых пунктов с населением 3 тысячи человек и более . Дата обращения: 14 ноябрь 2013. Архивировано 14 ноябрь 2013 года.
- ↑ 20,0 20,1 20,2 Численность постоянного населения на 1 января (человек) 1990-2010 года
- ↑ Оценка численности постоянного населения на 1 января 2014 года . Дата обращения: 13 апрель 2014. Архивировано 13 апрель 2014 года.
- ↑ 22,0 22,1 22,2 22,3 22,4 22,5 22,6 22,7 22,8 4.6. Рождаемость, смертность и естественный прирост населения по субъектам Российской Федерации
- ↑ 23,0 23,1 4.22. Рождаемость, смертность и естественный прирост населения по субъектам Российской Федерации
- ↑ Коэффициенты рождаемости, смертности, естественного прироста, браков, разводов за январь-декабрь 2011 года
- ↑ Коэффициенты рождаемости, смертности, естественного прироста, браков, разводов за январь-декабрь 2012 года
- ↑ Коэффициенты рождаемости, смертности, естественного прироста, браков, разводов за январь-декабрь 2013 года
- ↑ Коэффициенты рождаемости, смертности, естественного прироста, браков, разводов за январь-декабрь 2014 года
- ↑ Итоги Всероссийской переписи населения 2010 года в отношении демографических и социально-экономических характеристик отдельных национальностей . Дата обращения: 29 ноябрь 2019. Архивировано 16 март 2020 года.
- ↑ https://view.officeapps.live.com/op/view.aspx?src=https%3A%2F%2Frosstat.gov.ru%2Fstorage%2Fmediabank%2FTom5_tab1_VPN-2020.xlsx&wdOrigin=BROWSELINK
- ↑ наряду с Владивостоком и Нижним Новгородом
- ↑ Особенности региона КМВ . Дата обращения: 20 ғинуар 2010. Архивировано из оригинала 17 декабрь 2013 года. — сайт администрации Кавказских Минеральных Вод
- ↑ Дәрбәнт > Данные не обнаружены. Возможно, страница переименовывалась. Проверьте справочник
- ↑ Буйнаҡ > Данные не обнаружены. Возможно, страница переименовывалась. Проверьте справочник
- ↑ Указ Президента Российской Федерации от 19.01.2010 г. № 83 . Президент России. Дата обращения: 4 ноябрь 2019. Архивировано 21 ноябрь 2015 года.
- ↑ Указ Президента Российской Федерации от 21.05.2012 г. № 643 . Президент России. Дата обращения: 4 ноябрь 2019. Архивировано 12 август 2019 года.
- ↑ Указ Президента Российской Федерации от 12.05.2014 г. № 325 . Президент России. Дата обращения: 4 ноябрь 2019. Архивировано 12 август 2019 года.
- ↑ Указ Президента Российской Федерации от 12.05.2014 г. № 326 . Президент России. Дата обращения: 4 ноябрь 2019. Архивировано 12 август 2019 года.
- ↑ Указ Президента Российской Федерации от 28.07.2016 г. № 372 . Президент России. Дата обращения: 4 ноябрь 2019. Архивировано 12 август 2019 года.
- ↑ Указ Президента Российской Федерации от 28.07.2016 г. № 374 . Президент России. Дата обращения: 4 ноябрь 2019. Архивировано 12 август 2019 года.
- ↑ Указ Президента Российской Федерации от 26.06.2018 г. № 365 . Президент России. Дата обращения: 4 ноябрь 2019. Архивировано 12 август 2019 года.
- ↑ Указ Президента Российской Федерации от 26.06.2018 г. № 370 . Президент России. Дата обращения: 4 ноябрь 2019. Архивировано 12 август 2019 года.
- ↑ Юрий Чайка назначен полномочным представителем Президента в Северо-Кавказском федеральном округе . Президент России. Дата обращения: 27 ғинуар 2020. Архивировано 27 ғинуар 2020 года.
Һылтанмалар
[үҙгәртергә | сығанаҡты үҙгәртеү]Төньяҡ Кавказ федераль округы Викимилектә | |
Төньяҡ Кавказ федераль округы Викияңылыҡтарҙа |
- Официальные сайты полномочного представителя Президента РФ в СКФО
- «Он придёт и молча поправит всё» — аналитическая статья — Lenta.ru (20.01.2010)
- Новицкий И. Я. Управление этнополитикой Северного Кавказа. — Краснодар, 2011. — 270 с.
Ҡалып:Федеральные округа России Ҡалып:Северо-Кавказский федеральный округ