Эстәлеккә күсергә

Һинд океанында ер тетрәүе (2004)

Википедия — ирекле энциклопедия мәғлүмәте
2004 йылда Һинд океанында ер тетрәүе
Һинд океанында ер тетрәүе (2004) (Һинд океаны)
Точка
Һинд океанында ер тетрәүе (2004), Һинд океаны
Ваҡыты

07:58:53 26 декабря 2004(по местному времени)
00:58:53 26 декабрь 2004 йыл (UTC)

Магнитуда

9,1—9,3 магнитуда мәле шкалаһы Mw

Гипоцентр тәрәнлеге

30 км

Ээпицентр

3°18′58″ с. ш. 95°51′14″ в. д.HGЯO

Зыян күргән илдәр (региондар)

Индонезия Индонезия
Шри-Ланка Шри-Ланка
Һиндостан Һиндостан
Таиланд Таиланд
Мальдив Республикаһы Мальдив Республикаһы
Мадагаскар Мадагаскар
Сомали Сомали
Малайзия Малайзия
Мьянма Мьянма
Танзания Танзания
Көньяҡ Африка Республикаһы КАР
Кения Кения
Сейшель Утрауҙары Сейшель Утрауҙары
Йемен Йемен
Бангладеш Бангладеш
Оман Оман
Маврикий Маврикий
Австралия Австралия

Цунами

була

Зыян күреүселәр

230 меңгә яҡын кеше һәләк була

 Һинд океанында ер тетрәүе (2004) Викимилектә
Шаблон: просмотр • обсуждение • править

Һинд океанында һыу аҫты ер тетрәүе 2004 йылдың 26 декабрендә 00:58:53 UTC (урындағы ваҡыт буйынса 07:58:53) сәғәттә, йәкшәмбе көндө, хәҙерге тарихта иң үлемесле цунами арҡаһында барлыҡҡа килә. Төрлө баһалар буйынса, ер тетрәү магнитудаһы 9,1-ҙән 9,3-кә тиклем тәшкил итә. Күҙәтеүҙәр тарихында был ер тетрәү иң көслө ер тетрәүҙәр өслөгөнә (тройка) инә.

Ер тетрәү эпиүҙәге Һинд океанында, Суматра (Индонезия) утрауының төньяҡ-көнбайыш ярына яҡын ятҡан Симёлуэ утрауынан төньяҡҡараҡ урынлашҡан. Цунами Индонезия, Шри-Ланка, һиндостандың көньяғы, Таиланд башҡа илдәрҙең ярҙарына барып етә. Тулҡындарҙың бейеклеге 15 метрҙан ашыу була. Цунами ҙур емерелеүҙәргә килтерә һәм кешеләр бик күп һәләк була. Ер тетрәү эҙемтәләре хатта эпиүҙәктән 6900 км алыҫлыҡта ятҡан тойолдо Порт-Элизабетта, Көньяҡ Африка Республикаһында ла тойолдо.

Төрлө баһалар буйынса, 225 меңдән 300 меңгә тиклем кеше һәләк булған. Һәләк булыусыларҙың теүәл һаны билдәһеҙ, сөнки һыу ағымы бик күп кешене океанға алып киткән.

Был ер тетрәү магнитудаһының төрлө баһалары бар. АҠШ геологгия хеҙмәте (USGS) магнитуда шкалаһын 9,1 Mw тип баһалайref>M 9.1 - 2004 Sumatra - Andaman Islands Earthquake (ингл.). USGS. Дата обращения: 25 июнь 2020. Архивировано 26 сентябрь 2019 года.</ref>. Айырым тикшеренеүселәр уйлауынса, оҙайлы ваҡытҡа иҫәпләнгән тирбәлеүҙәрҙе иҫәпкә алғанда, баһа 9,3 М тиклем күтәрелеүе мөмкинw[1].

1900 йылдан алып 2004 йылға тиклем 1960 йылда Бөйөк Чили ер тетрәүе (9,5 магнитуда), 1964 йылда Айси-бәй ҡултығындағы Бөйөк Аляска ер тетрәүе (9,2), 1952 йылда Камчатканың көньяҡ яры янында Төньяҡ-Курил цунамиһы арҡаһында ер тетрәү (9,0) теркәлгән[2]. Был ер тетрәүҙәрҙең һәр ҡайһыһы шулай уҡ цунамиға (Тымыҡ океанда) килтерә, әммә һәләк булыусылар байтаҡҡа аҙыраҡ булды (иң күбе — бер нисә мең кеше).

Төп ер тетрәү гипоүҙәге 3,316° төньяҡ киңлеге, 95,854° көнсығыш оҙонлоғо (3° 19′ төньяҡ киңлеге, 95° 51,24′ көнсығыш оҙонлоғо) координаталары нөктәһендә, Суматранан көнбайышҡа табан 160 км алыҫлыҡта, диңгеҙ кимәленән 30 км тәрәнлектә (тәүҙә диңгеҙ кимәленән 10 км алыҫлыҡта) урынлашҡан. Ул ер тетрәү бүлкәтенең Тымыҡ океан уты ҡулсаһының көнбайыш осо, бында донъялағы бөтә ҙур ер тетрәүҙәрҙең 81%-н тәшкил итә[3].

Ер тетрәү географик мәғәнәлә ифрат ҙур булды. Тоҡомдоң яҡынса 1200 км (ҡайһы бер баһалар буйынса — 1600 км) субдукция зонаһы буйлап 15 м алыҫлыҡта күсеүе күҙәтелә, һөҙөмтәлә Һиндостан плитаһы Бирма плитаһы аҫтына күсә. Күсеш бер тапҡыр ғына булмай, ә бер нисә минут эсендә ике фазаға бүленә. Сейсмик мәғлүмәттәр буйынса, тәүге фаза диңгеҙ төбө аҫтында 30 саҡрым тәрәнлектә урынлашҡан яҡынса 400-гә 100 км ҙурлыҡтағы геологик ярыҡ барлыҡҡа килтергән. Ярыҡ яҡынса 2 2 км/с саҡрым тиҙлек менән, Асэ йылғаһы ярынан төньяҡ-көнбайышҡа табан 100 секунд дауамында формалашҡан. Һуңынан яҡынса 100 секундлыҡ пауза барлыҡҡа килә, шунан һуң ярыҡ төньяҡҡа Андаман һәм Никобар утрауҙары яғына формалашыуын дауам итә[4].

Һинд плитаһы — Һинд океаны һәм Бенгал ҡултығы аҫтында түшәлеп ятҡан ҙур Һинд-Австралия плитаһының бер өлөшө, ул йылына уртаса 6 сантиметр тиҙлек менән төньяҡ-көнсығышҡа хәрәкәт итә. Һинд плитаһы Зонд улағын барлыҡҡа килтереп, ҙур Евразия плитаһының бер өлөшө иҫәпләнгән Бирман плитаһы менән тоташа. Ошо урында Һинд плитаһы Никобар утрауҙары, Андаман утрауҙары һәм Суматра утрауының төньяҡ өлөшө урынлашҡан Бирман плитаһы аҫтына шыуыша. Һинд плитаһы әкренләп Бирман плитаһы аҫтына шыуа һәм шыуа барған һайын, арта барған температура һәм юғары баҫым Һинд плитаһының яҡынайған сиген магмаға әйләндерә (һөҙөмтәлә вулкандар (Вулкан дуғаһы) аша өҫкә ташлана) урғыла. Плиталарҙың бер нисә быуатҡа йәбешеүе арҡаһында был процесс туҡтатыла, әммә көсәйтелгән баҫым тағы ла ҙур ер тетрәүенә һәм цунамиға сәбәпсе булып тора.

Тектоник плиталар ҡапыл алға киткәндә, диңгеҙ төбө лә бер нисә метрға күтәрелә, һөҙөмтәлә емергес цунами тулҡындары барлыҡҡа килә. Цунамиҙың бындай нөктә үҙәге юҡ. Цунами ярыҡтан яҡынса 1200 км оҙонлоҡҡа радиаль тарала.

Артабанғы башҡа ер тетрәүҙәр

[үҙгәртергә | сығанаҡты үҙгәртеү]
2004 йылдың 26 декабренән 2005 йылдың 10 ғинуарына тиклем афтершоктар картаһы

Яңы Зеландияның Окленд утрауҙарынан көнбайышҡа һәм Австралияның Маккуори утрауынан төньяҡҡа табан урынлашҡан кеше йәшәмәгән районда 8,1 М көс менән ер тетрәгәндән һуң өс көн үтеүгә Һинд океанында ер тетрәгән. Ике ҙур ер тетрәү ваҡытының тап килеүе бик ғәҙәти түгел, ләкин был ер тетрәү эпиүҙәктәренең урынлашыуы алыҫ һәм геологик плиталарҙың төрлө тоташыу сиге менән ассоциациялана. АҠШ геологик хеҙмәт (USGS) улар араһындағы сәбәп-эҙемтә бәйләнештәрен күрмәй һәм тап килеү осраҡлы тип һанай[5].

Ер тетрәүҙән барлыҡҡа килгән тирбәлеүҙәр аҙна дауамында теркәлеп барған, улар Ерҙең төҙөлөшө тураһында мөһим ғилми мәғлүмәттәр биргән[6]. Ер тетрәгәндән һуң тәүге бер нисә тәүлектә бик күп афтершоктар була. 05:00 UTC — 29 декабргә 68 афтершок теркәлгән, шуларҙың 13-ө — 6-нан да кәм булмаған магнитудала. Магнитудаһы 7,1 булған иң көслө афтершок ер тетрәүҙән һуң яҡынса өс сәғәт үткәс булған[7] (Никобар утрауҙары янында)[8].

2005 йылдың 28 мартында Суматраның төньяҡ ярында 8,6 магнитудалы ер тетрәү була. Уның эпиүҙәге декабрь ер тетрәүе эпиүҙәгенән көньяҡ-көнсығышҡа табан 160 саҡрым алыҫлыҡта урынлашҡан, күҙалланған сәбәп — декабрҙәге ер тетрәү һөҙөмтәһендә барлыҡҡа килгән ярыҡ зонаһындағы көсөргәнеште ҡабаттан бүлеү. 28 мартта ер тетрәүе арҡаһында 1000-гә яҡын кеше һәләк була һәм декабрь ер тетрәүе юлдашы булған цунамиға ҡарағанда ярайһы уҡ көсһөҙөрәк локаль цунами тыуҙырҙы[9].

Ер тетрәүенең ҡеүәте

[үҙгәртергә | сығанаҡты үҙгәртеү]

Ер өҫтөндәге ер тетрәү арҡаһында ер өҫтөнә атылып сыҡҡан тулы энергия яҡынса 2 эксаджоуль (2,0·1018 джоуль менән баһалана[7]. Был энергия Ер шарында йәшәгән һәр кешегә 150 литр һыу ҡайнатыу өсөн етә, йәғни кешелек 2 йылда шул тиклем үк энергия ҡуллана. Был энергия ер өҫтөнөң 20-30 сантиметр сиктәрендә тирбәлеү мөмкинлеге, Ҡояш менән Ай яғынан яһалған йоғонтоға эквивалент ташҡын көстәре булыуы фаразлана. Ер тетрәүҙең һуғып йығыу тулҡыны бөтә планета аша үтте, Американың Оклахома штатында 3 миллиметрлыҡ вертикаль тирбәлеүҙәр теркәлде[10].

Массаларҙың күсеүе һәм бушаған энергияның күплеге Ерҙең әйләнеү тиҙлегенең үҙгәреүенә килтерә. Аныҡ цифра әлегә билдәләнмәгән, әммә теоретик моделдәр, Ер йәйенкелегенең кәмеүе һөҙөмтәһендә, ер тетрәү тәүлек оҙонлоғон яҡынса 2,68 микросекундҡа (2,68 мкс), йәғни яҡынса миллиардтан бер өлөшкә кәметеү мөмкинлеген бирә[11] Ер тетрәү Ерҙең үҙ күсәре тирәләй көнсығыш оҙонлоғона 145° 2,5 см йүнәлешендә бер минутлыҡ[12][13] йәки, хатта 5 йәки 6 сантиметрға "борғоланыуы"на килтерҙе[14]. Ләкин Айҙың көсө артыуы тәьҫирендә тәүлек оҙонлоғо йыл һайын уртаса 15 мкс-ҡа арта, тимәк, әйләнеү тиҙлегенең теләһә ниндәй артыуы тиҙ арала юҡҡа сыға. Бынан тыш, Ерҙең үҙ күсәрендә тәбиғи һелкенеүе 15 метрға тиклем тәшкил итеүе ихтимал.

Суматранан көньяҡ-көнбайышҡа табан бәләкәй утрауҙарҙың ҡайһы берҙәре көньяҡ-көнбайышҡа 20 метр алыҫлыҡта хәрәкәт итә. Суматраның Бирман плитаһында (Зонд плитаһының көньяҡ райондары) урынлашҡан төньяҡ осо ла көньяҡ-көнбайышҡа табан шулай уҡ 36 метрға күсеүе ихтимал. Күсеш вертикаль дә, эргә яҡтан да булған; хәҙер ҡайһы бер яр буйы райондары диңгеҙ кимәленән түбәнерәк урынлашҡан. Үҙгәрештәр глобаль позиционирование системаһы (GPS) һәм һәм юлдаш фотографиялары ярҙамында эшләнгән үлсәүҙәр геофизик хәлдең ни тиклем үҙгәреүен күрһәтә.

Цунами характеристикаһы

[үҙгәртергә | сығанаҡты үҙгәртеү]
Цунамиҙың Һинд океанында таралыуы

Ер тетрәгәндә диңгеҙ төбөнөң бер нисә метрға ҡапыл вертикаль һелкенеүе ҙур һыу массаларының күсеүенә килтерҙе, был Һинд океаны ярҙарына еткән цунамиҙа сағыла. Барлыҡҡа килгән урынынан ныҡ алыҫлашҡаны цунами күберәк зыян килтерә, уны «телецунами» тип атайҙар, һәм улар, горизонталь күсеүҙән (Earthquakes and tsunamis, Lorca et al.) түгел, диңгеҙ төбөнөң вертикаль күсеүенән килеп сыға.

Был цунами, һай урындар менән сағыштырғанда, үҙен океандың тәрән һыулы өлөшөндә бөтөнләй икенсе төрлө тота. Тәрән өлөшөндә цунами тулҡындары, күҙгә ташланһа ла, ҡурҡыныс янамаған бәләкәй тау кеүек күренә, шул уҡ ваҡытта ул ҙур тиҙлек менән (сәғәтенә 500—1000 саҡрым) күсә; һай урында цунами диңгеҙ ярҙары буйында сәғәтенә тиҫтәләгән саҡрымға тиклем әкренәйә, әммә шул уҡ ваҡытта ҙур емергес тулҡындар барлыҡҡа килтерә.

Радиолокация спутниктары океандың тәрән һыулы өлөшөндә цунами тулҡындарының бейеклеген теркәгән; ер тетрәүҙән һуң ике сәғәт үткәс тулҡындарҙың максималь бейеклеге 60 сантиметр булған.

Был — ошондай ҡатмарлылыҡты тарихта тәүге үлсәү[15][16].

2004 йылда Суматра-Андаман ер тетрәүе өсөн тулҡынлы цунами ҡыры

Цунами йәмғиәтенең вице-президенты Тед Мёрти һүҙҙәренсә, тулҡындарҙың дөйөм энергияһы тротил эквивалентындағы биш мегатонна (20 петаджоул) менән сағыштырырлыҡ булған. Был Икенсе бөтә донъя һуғышы ваҡытында шартлаған бөтә хәрби снарядтарҙың энергияһына ҡарағанда ике тапҡырҙан ашыуға күберәк (Хиросима менән Нагасакиға ташланған ике атом бомбаһын да индереп), ләкин ер тетрәү арҡаһында барлыҡҡа килгән энергияға ҡарағанда бер ни тиклем әҙерәк[17]. Ә ҡайһы берҙәрендә (атап әйткәндә, Банда-Ачех йылғаһы яры буйында)[18], 4 саҡрымға еткән.

1200 километрлыҡ ярыҡ төньяҡ-көнбайыш йүнәлешендә булғанлыҡтан, цунами тулҡындарының күбеһе көнсығыш-көнбайышҡа ҡарай барып еткән. Бенгал ҡултығының төньяҡ осонда урынлашҡан Бангладеш, диңгеҙ кимәленән ярайһы түбән урынлашыуына ҡарамаҫтан, артыҡ зыян күрмәгән.

Тәбиғи ер тотҡарлығы булған ярҙарға цунами тулҡындары зыян килтермәгән; әммә цунами тулҡындары ҡайһы берҙә ошондай ер кәртәһе тирәләй дифракциялана алыуы мөмкин. Шулай итеп, Һиндостандың көнбайыш ярында урынлашһа ла, Керала штаты цунамиҙан зыян күргән; Шри-Ланканың көнбайыш яры ла цунамиҙан ныҡ зыян күргән. Бынан тыш, тулҡын барлыҡҡа килгән урындан алыҫ урынлашыу хәүефһеҙлек гарантияламай; Алыҫыраҡ урынлашҡан Сомали Бангладешҡа ҡарағанда байтаҡҡа күберәк зыян күргән.

Суматра яры янындағы ауыл емереклектәре

Арауыҡҡа ҡарап, цунамиға яр буйына етеү өсөн 50 минуттан 7 сәғәткә тиклем (Сомали осрағында) ваҡыт кәрәк булған[19][20]. Индонезиялағы Суматра утрауының төньяҡ райондары цунами менән бик тиҙ, ә Шри-Ланка һәм Һиндостандың көнсығыш яры — һуңыраҡ, 90 минуттан 2 сәғәткә тиклем, осрашты. Таиланд, эпиүҙәккә яҡыныраҡ булһа ла, һай Андаман диңгеҙенән аҡрыныраҡ хәрәкәт иткәнлектән, унда цунами ике сәғәткә һуңыраҡ барып етә.

Ер тетрәү урынынан яҡынса 8500 саҡрым алыҫлыҡта урынлашҡан Струисбаиила (Көньяҡ Африка Республикаһы) был хәлдән һуң 16 сәғәттән һуң 1,5 метр бейеклектәге тулҡындар теркәлгән. Тулҡындар Африканың иң көньяҡ нөктәһенә тиклем оҙаҡ барып еткәнен Африканың көньяҡ яры буйындағы континенталь шельф характеры һәм цунамиға бөтә көньяҡ яр буйлап көнсығыштан көнбайышҡа ҡарай йөҙөп барырға кәрәклеге менән аңлатырға мөмкин[21].

Цунами энергияһының күпмелер өлөшө Тымыҡ океанға китә, һөҙөмтәлә Төньяҡ һәм Көньяҡ Американың көнбайыш ярҙары буйлап ҙур булмаған, әммә (үлсәү өсөн) һиҙелерлек (уртаса бейеклеге 20-40 см) цунами барлыҡҡа килә[22]. Мексиканың Манзанилло ҡалаһында тулҡындың бейеклеге 2,6 метр тәшкил итеүе билдәләнде. Бындай ҙур арауыҡтағы цунами Тымыҡ океан һәм урындағы география эффекттарының берләшеүе һөҙөмтәһендә килеп тыуған, тип билдәләй ҡайһы бер эксперттар[23].

Билдәләр һәм иҫкәртеүҙәр

[үҙгәртергә | сығанаҡты үҙгәртеү]
Мале, Мальдив баш ҡалаһы, цунами арҡаһында ныҡ зыян күргән

Ер тетрәү һәм цунами һуғыуы араһында бер нисә сәғәт тотҡарланыу булыуға ҡарамаҫтан, бөтә ҡорбандар өсөн дә был көтөлмәгән хәл булған; Һинд океанында цунами табыу системаһы, һәм, иң мөһиме, яр буйы райондарында йәшәүселәргә дөйөм хәбәр итеү системаһы булмаған. Тап ошо ер тетрәүҙән һуң Берләшкән Милләттәр Ойошмаһы Һинд океанында цунами тураһында иҫкәртеү системаһын (Indian Ocean Tsunami Warning System) булдырыу тураһында ҡарар ҡабул иткән[24], Ул 2006 йылда эшләй башлаған. 2013 йылға был структура Индонезияла нығыраҡ үҫешкән[25].

Өҫтәүенә, цунамиҙы табыуы еңелдән түгел, сөнки тулҡын ярҙан алыҫ булған осорҙа уны сенсорҙар һәм датчиктар селтәре таба алырлыҡ бейеклеккә эйә булмай. Ләкин цунамиҙы ваҡытында иҫкәртеү өсөн етерлек элемтә инфраструктураһын төҙөү ҙә проблема булып тора[26].

Килтерелгән зыян һәм ҡорбандар

[үҙгәртергә | сығанаҡты үҙгәртеү]

Ер тетрәүҙән, цунамиҙан һәм артабан һыу баҫыуҙан һәләк булғандарҙың дөйөм һаны урындарҙағы тәртипһеҙлек һәм ҡапма-ҡаршы хәбәрҙәр арҡаһында ныҡ ҡына тирбәлә. Раҫланған һәләк булыусылар һаны — 184 мең, иң күбе — Индонезияла (131 мең), Шри-Ланкала (35 мең), Һиндостанда (12 мең), Таиландта (5 мең) теркәлгән[27]. Һәләк булғандарҙың дөйөм һаны 235 мең самаһы кеше, тиҫтәләгән мең кеше хәбәрһеҙ юғалған, миллиондан ашыу кеше торлаҡһыҙ ҡалған. Тәүҙә йөҙләгән кеше ғүмере менән иҫәпләнгән юғалтыуҙар тураһында хәбәр ителгәйне, әммә киләһе аҙна эсендә билдәле ҡорбандар һаны ныҡ артты.

Шри-Ланкала цунами донъя тарихындағы иң ҙур тимер юл һәләкәтенең (1700 һәләк булыусы) сәбәпсеһе булды

Шри-Ланканың көньяҡ-көнбайыш ярында 7-9 метр бейеклектәге тулҡындар яр буйында хәрәкәт иткән тулы «Samudra Devi» пассажирҙар поезын юҡ иткән. Һөҙөмтәлә донъя тарихындағы иң ҙур тимер юл һәләкәтендә 1700-гә яҡын кеше һәләк була.

Урындағы халыҡтың күплегенә өҫтәп, цунами төбәктәрендә отпуск уҙғарған 9 меңдән ашыу сит ил (башлыса Европа туристары) һәләк булған йәки хәбәрһеҙ юғалған, айырыуса был Скандинавия илдәре туристарына ҡағылған. Европа илдәренән иң ҡаты һөжүм Швецияға яһалғандыр — 60 һәләк булыусы һәм 1300 хәбәрһеҙ юғалыусы тураһында хәбәр ителгән[28].

Тере ҡалғандар араһында Финляндияның буласаҡ президенты Саули Нийнистё[29] һәм 2015 йылғы Евровидение еңеүсеһе швед Монс Сельмерлёв бар ине[30]. Был көндө улар икеһе лә ғаиләһе менән Кхаулакта (Таиланд) ял иткән булған. Мальдивта цунамиҙан үҙенең ҡыҙын ҡотҡарған саҡта актёр Джет Ли аяғын йәрәхәтләгән[31].

Шри-Ланкала, Индонезияла һәм Мальдив Республикаһында ауыр хәл иғлан ителде. Берләшкән Милләттәр Ойошмаһы ағымдағы ҡотҡарыу операцияһы ҡасан да булһа уҙғарылғандарҙың иң ҡиммәте буласаҡ, тип иғлан итте. Берләшкән Милләттәр Ойошмаһының генераль секретары Кофи Аннан реконструкция биш-ун йыл дауам итәсәк тип белдерҙе. Хөкүмәттәр һәм хөкүмәткә ҡарамаған ойошмалар, финалда һәләк булыусылар исемлеге сирҙәр һөҙөмтәһендә икеләтә артыуы ихтимал, тип хәүефләнде.

Цунамиҙан һәм ер тетрәүҙән айырыуса ныҡ зыян күргән илдәр

Зыян күреүселәр һаны буйынса ун ер тетрәү тарихында иң емергестәренең береһе булд[32]. Был тарихтағы иң ҡурҡыныс цунамиҙарҙың береһе булған, бынан алдағы «рекорд» 1703 йылда Ава ҡалаһында (Япония) теркәлгән, унда 100 000 самаһы кеше һәләк булған[33].

Илгә килгән бәлә-ҡазанан зыян күргәндәр

[үҙгәртергә | сығанаҡты үҙгәртеү]

Ер тетрәү һәм цунами Көньяҡ-Көнсығыш Азияның күп илдәренә — Индонезияға (айырыуса Ачех провинцияһы һәм Банда-Ачех ҡалаһы), Шри-Ланкаға, Таиландҡа, Мальдивҡа, Мьянмаға, Малайзияға, шулай уҡ Африканың бер нисә дәүләтенә — Сомалиға, Мадагаскарукка, Кенияға, Көньяҡ Африка Республикаһына зыян килтергән. Башҡа илдәрҙән, айырыуса Австралиянан һәм Европа илдәренән граждандарҙың күбеһе бәлә-ҡаза төбәгендә отпуск уҙғарған.

Мәҙәниәттә

[үҙгәртергә | сығанаҡты үҙгәртеү]
  • «Цунами» (2006 йыл) — Британия-Америка ике сериялы нәфис телефильмы (тере ҡалғандар яҙмышы тураһында)
  • «Невозможное» (The Impossible) — 2004 йылдың 26 декабрендә цунамиҙың Таиландҡа һуғыуы һөҙөмтәһендә килеп сыҡҡан реаль ваҡиғалар буйынса 2012 йылғы инглиз телле нәфис фильм-катастрофа.
  • 2004 йылғы цунами һәм уның эҙемтәләре Фредрик Бакмандың «Өләсәйем баш эйергә һәм ғәфү үтенергә ҡушты» (швед. Min mormor hälsar och säger förlåt. 2013 йылда баҫылып сыҡты, 2018 йылда рус теленә тәржемә ителде.

Шулай уҡ ҡарағыҙ

[үҙгәртергә | сығанаҡты үҙгәртеү]
commons: Һинд океанында ер тетрәүе (2004) Викимилектә
  • Көньяҡ Азияла ер тетрәүҙәр исемлеге
  • Ачех цунами музейы — ер тетрәүҙән һуң цунамиға бағышланған

Иҫкәрмәләр

[үҙгәртергә | сығанаҡты үҙгәртеү]
  1. ↑ Maggie Mckee. Power of tsunami earthquake heavily underestimated (ингл.). New Scientist (9 февраль 2005). Дата обращения: 25 июнь 2020. Архивировано 5 август 2020 года.
  2. ↑ 20 Largest Earthquakes in the World Ҡалып:Архивировано (инг.)
  3. ↑ Where do earthquakes occur? 2018 йыл 27 июнь архивланған. (инг.)
  4. ↑ Reading between the lines. The Guardian (6 ғинуар 2005). Дата обращения: 17 октябрь 2009. Архивировано 23 август 2011 года. (инг.)
  5. ↑ Northern Sumatra M9.0 - December 26, 2004 (ингл.). USGS Earthquake Hazards Program. Дата обращения: 30 май 2019. Архивировано 25 май 2019 года.
  6. ↑ Архивированная копия. Дата обращения: 25 ғинуар 2005. Архивировано 13 март 2005 года.
  7. ↑ 7,0 7,1 FAQ — Everything Else You Want to Know About this Earthquake & Tsunami 2006 йыл 17 ғинуар архивланған.
  8. ↑ Архивированная копия. Дата обращения: 28 август 2017. Архивировано 3 ғинуар 2005 года.
  9. ↑ M 8.6 - northern Sumatra, Indonesia (ингл.). USGS Earthquake Hazards Program. Дата обращения: 30 май 2019. Архивировано 30 май 2019 года.
  10. ↑ Earthquake felt in Oklahoma, too. Muskogee Daily Phoenix (28 декабрь 2004). Дата обращения: 19 июль 2006. Архивировано из оригинала 14 ғинуар 2005 года. 2005 йыл 14 ғинуар архивланған.
  11. ↑ NASA — NASA Details Earthquake Effects on the Earth. Дата обращения: 25 ғинуар 2005. Архивировано 27 ғинуар 2011 года.
  12. ↑ Schechner, Sam. Earthquakes vs. the Earth's Rotation (ингл.). Slate (27 декабрь 2004). Дата обращения: 13 сентябрь 2018. Архивировано 12 июнь 2018 года.
  13. ↑ Quake may have altered Earth's rotation. CNET со ссылкой на Reuters (27 ғинуар 2005). Дата обращения: 13 сентябрь 2018. Архивировано 13 сентябрь 2018 года.
  14. ↑ Italian scientists say Asian quakes cause Earth's axis shifted (ингл.). China View. Xinhua (29 декабрь 2004). Дата обращения: 13 сентябрь 2018. Архивировано 9 август 2016 года.
  15. ↑ NOAA News Online (Story 2365). Дата обращения: 25 ғинуар 2005. Архивировано 3 июнь 2018 года.
  16. ↑ Radar satellites capture tsunami wave height — environment — 06 January 2005 — New Scientist. Дата обращения: 29 сентябрь 2017. Архивировано 24 сентябрь 2008 года.
  17. ↑ canada.com — Canadian news, entertainment, television, newspapers, free email and more 2005 йыл 28 март архивланған.
  18. ↑ There has been an error — New Scientist. Дата обращения: 29 сентябрь 2017. Архивировано 17 апрель 2008 года.
  19. ↑ Tsunami Laboratory, Novosibirsk, Russia 2012 йыл 3 апрель архивланған.
  20. ↑ アーカイブされたコピー. Дата обращения: 24 декабрь 2012. Архивировано 17 июль 2012 года. 2012 йыл 17 июль архивланған.
  21. ↑ Freak waves hit SA as a result of tsunami — World — IOL | Breaking News | South Africa News | World News | Sport | Business | Entertainment | IOL.co.za 2005 йыл 26 ғинуар архивланған.
  22. ↑ WC/ATWC Communications and Networking Architecture 2012 йыл 4 февраль архивланған.
  23. ↑ Архивированная копия. Дата обращения: 25 ғинуар 2005. Архивировано 6 февраль 2005 года.
  24. ↑ Детектор цунами в Индийском океане на сайте geocities.com (Архивировано из первоисточника 27 октября 2009)
  25. ↑ Официальный сайт 2011 йыл 16 апрель архивланған. Distant Early Warning Sistem
  26. ↑ Tsunami warning system is not simply sensors — 04 January 2005 — New Scientist. Дата обращения: 29 сентябрь 2017. Архивировано 17 апрель 2008 года.
  27. ↑ Boxing Day tsunami: How the disaster unfolded 10 years ago — ABC News (Australian Broadcasting Corporation). Дата обращения: 5 сентябрь 2017. Архивировано 5 сентябрь 2017 года.
  28. ↑ BBC NEWS | Asia-Pacific | Nordic tourist death toll climbs. Дата обращения: 25 ғинуар 2005. Архивировано 5 февраль 2006 года.
  29. ↑ Hämäläinen, Antti. Niinistö puhuu nyt tsunamista (Finnish), Ilta-Sanomat (20 сентябрь 2007). 24 апрель 2011 тикшерелгән. 2011 йыл 21 октябрь архивланған.
  30. ↑ – Det var ofattbart hemskt  (швед.), Aftonbladet. 1 апрель 2018 тикшерелгән.
  31. ↑ Kudravcev, S.. Dzhet Li spas doch ot cunami (Russian), Theplace (30 декабрь 2004). 26 ғинуар 2018 тикшерелгән.
  32. ↑ National Earthquake Information Center (NEIC) 2004 йыл 29 декабрь архивланған.
  33. ↑ Crow’s Nest — Tsunamis. Дата обращения: 29 сентябрь 2017. Архивировано 12 май 2015 года.

Һылтанмалар

[үҙгәртергә | сығанаҡты үҙгәртеү]

Ҡалып:Чистить ссылки

«https://ba.wikipedia.org/w/index.php?title=Һинд_океанында_ер_тетрәүе_(2004)&oldid=1266525» битенән алынған