Ҡырғыҙ теле
| Ҡырғыҙ теле | |
| Телдең үҙатамаһы |
Кыргыз тили, кыргызча һәм кыргызча[1] |
|---|---|
| Классификация | |
| Категория | |
| Әлифба | |
| Тел коды | |
| ГОСТ 7.75–97 |
кыр 305 |
| ISO 639-1 | |
| ISO 639-2 | |
| ISO 639-3 | |
 Был телдә Википедия | |
Ҡырғыҙ теле – ҡырғыҙ халҡының милли теле, Ҡырғыҙстан Республикаһының дәүләт теле. Төрки телдәренең Үрге Алтай (үҙәк-көнсығыш) төркөмөнөң Ҡырғыҙ-ҡыпсаҡ төркөмсәһенә ҡарай. Ҡырғыҙ телендә 5,1 млн самаһы кеше һөйләшә, күпселеге Ҡырғыҙстанда йәшәй. 1928 йылғаса ҡырғыҙ теле ғәрәп әлифбәһендә яҙылған; Ҡытайҙа йәшәгән ҡырғыҙҙар әле лә ғәрәп яҙмаһын ҡуллана. Заманса ҡырғыҙ яҙмаһы кириллица яҙмаһында нигеҙләнгән, 3 өҫтәлмә хәреф (Өө, Үү, Ңң) индерелгән.
Башҡа төрки телдәр араһында ҡырғыҙ теленең урыны
Ҡырғыҙ теле Үрге Алтай телдәре менән оҡшаш, сығышы менән көнсығыш төрки телдәрҙең бере булып тора, хакас, тува, алтай телдәренә яҡынлығы бар. Әммә Урта Азияла таралған телдәрҙең бере булараҡ, хәҙерге ҡырғыҙ теле лексик яҡтан ҡыпсаҡ телдәренә яҡын.
Тәүге яҙма сығанаҡтар
Һуң урта быуат дәүерендә ҡырғыҙ телендә күп фольклор текстар яҙылып ҡалған.
XVII—XVIII быуаттарҙа ҡырғыҙҙар Жуңғар ханлығына ҡушыла һәм үҙ үҙен тамам берҙәм милләт тип күрә башлай. Ошо осорҙа Манас эпосы һалынып бөтә — ул ҡырғыҙ халҡының берҙәм үҙаңы барлыҡҡа килә.
XVIII—XIX быуаттарҙа ҡырғыҙҙар Коканд ханлылығына инә, сығатай телендә яҙа.
XIX быуатының икенсе яртыһында ҡырғыҙҙар Рәсәй империяһының составына инә; Ҡырғыҙ теленә урыҫ теле йоғонто яһай башлай.
Бөгөнгө көндә ҡырғыҙ теленең нормаһы актив рәүештә төҙөлә һәм урыҫ теленең артыҡ йоғонтоһонан таҙара бара.
Яҙмаһы
Ҡырғыҙ теленең хәҙерге заман әлифбаһы — кириллица нигеҙендә:
| Хәреф | ХФА |
|---|---|
| А a | a |
| Б б | b |
| В в | v |
| Г г | g~ɣ |
| Д д | d |
| Е е | e, je |
| Ё ё | jo |
| Ж ж | dʒ |
| З з | z |
| И и | i |
| Й й | j |
| К к | k~q |
| Л л | l |
| М м | m |
| Н н | n |
| Ң ң | ŋ |
| О о | o |
| Ө ө | ø |
| П п | p |
| Р р | r |
| С с | s |
| Т т | t |
| У у | u |
| Ү ү | y |
| Ф ф | f |
| Х х | x |
| Ц ц | ʦ |
| Ч ч | ʧ |
| Ш ш | ʃ |
| Щ щ | ʃ |
| Ъ ъ | |
| Ы ы | ɯ |
| Ь ь | |
| Э э | e |
| Ю ю | ju |
| Я я | ja |
Фонетика
Тартынҡылар
| Лабиаль | Альвеоляр | Тел алды | Тел арты | ||
|---|---|---|---|---|---|
| Назаль | m | n | ŋ | ||
| Плозив | Һаңрау | p | t | k | |
| Яңғырау | b | d | ɡ | ||
| Аффрикаты | Һаңрау | (t͡s) | t͡ʃ | ||
| Яңғырау | d͡ʒ | ||||
| Фрикатив | Һаңрау | (f) | s | ʃ | (x) |
| Яңғырау | (v) | z | |||
| Аппроксиманттар | l | j | |||
| Шартлауыҡ | r | ||||
Һуҙынҡылар
| Алғы | Артҡы | |||
|---|---|---|---|---|
| Иренләшмәгән | Иренләшкән | Иренләшмәгән | Иренләшкән | |
| Өҫкө күтәрелеш | i | y | ɯ | u |
| Урта күтәрелеш | e | ø | o | |
| Аҫҡы күтәрелеш | (a) | ɑ | ||
Ҡырғыҙ телендә оҙон һуҙынҡылар ҡулланыла. Яҙмала улар икешәр хәреф менән бирелә. Оҙон һуҙынҡыны ҡыҫҡартыу ҡайһы саҡ һүҙҙең мәғәнәһен үҙгәртә : уулуу «ыулы (ағыулы)» — улуу «оло» — уулу «улы»; саат «сәғәт» — сат «һат»[2]. Ҡырғыҙ телендәге 8 һуҙынҡынан алтауһы ғына оҙон була ала — а, э, о, у, ө и ү[2].
Лексикаһы
Ҡырғыҙ телендә малсылыҡ теле яҡшы үҫеш алған, шулай уҡ ат спорты лексикаһы үҫешкән. 1984 йылғы ҡырғыҙ телендә ат спорты лексикаһына арналған тикшеренеүҙәр аттарҙың бары тик йәше буйынса ғына ла ундан артыҡ билдәләмәне асыҡлаған[3].
Туғанлыҡ терминдары системаһы — бифуркатив-коллатераль, йәғни атай һәм әсәй яғынан туғандар бер иш аталмай: чоң ата «атай яғынан олатай», таята (тай ата) «әсәй яғынан олатай». Шулай уҡ башҡа айырмалар бар, мәҫәлән, ағай кеше өсөн һеңлеһе — ҡарындаш, апай өсөн һеңлеһе — сиңди.
Шулай уҡ ҡатындарға иренең туғандарына исем менән өндәшеү тыйыла.
Исемдәр
Исемдәрҙә грамматик енес (род) категорияһы юҡ. Күплек һаны 12 фонетик варианты булған суффикстар ярҙамында барлыҡҡа килтерелә (-лар, -лер, -лор, -лөр, -дар, -дер, -дор, -дөр, -тар, -тер, -тор, -төр). Суффикстар сингармонизм законына ярашлы ҡулланыла, ашулай уҡ нигеҙ тамамланған өнгә лә бәйле: дос — достор «дуҫ — дуҫтар»; китеп — китептер «китап — китаптар»; гүл — гүлдөр «гөл — гөлдәр»; шаар — шаарлар «ҡала — ҡалалар».
Исем һан менән килә икән, күплек ялғауы ҡушылмай: эки күн «ике көн», беш үй «биш өй» .
Ҡырғыҙ алфавиты компьютерҙарҙа
Төп шрифттар тулыһынса кириллицанан тора. Мәҫәлән, ОС Windows-та система көйләүҙәрендә урыҫ теле урынына ҡырғыҙ телен күрһәтеп, уң баҫмаҡ ярҙамында Alt [О], [Н], [У] баҫмаҡтарына баҫып Өө, Ңң, Үү хәрефтәрен яҙып була. Икенсе операция системаларында проблема икенсе юлдар менән эшләнә. Мәҫәлән,Linux ОС-ында Өө, Ңң, Үүхәрефтәрен яҙыу өсөн -, +, \ тамғалары ҡулланыла.
Иҫкәрмәләр
Һылтанмалар
