Мосолман донъяһында фән һәм техника үҫеше хронологияһы

Мосолман донъяһында фән һәм техника үҫеше хронологияһы — мосолман донъяһында фән һәм инженерияның үҫеш хронологияһы, беҙҙең эраның һигеҙенсе быуатынан алып ун туғыҙынсы быуатта Европа фәнен мосолман донъяла индереүгә тиклемге осорҙо үҙ эсенә ала. Йылдың бөтә даталары григориан календарына ярашлы бирелә.

VIII быуат

Астрономдар һәм астрологтар

• Ибраһим ибн Хәбиб ибн Сөләймән ибн Самура ибн Джундаб әл-Фазари (ғәр. إبراهيم بن حبيب بن سليمان بن سمرة بن جندب الفزاري ) (беҙҙең эраның 777 йылында вафат була) — 8-се быуатта йәшәгән мосолман математигы һәм Халиф Әл-Мансурҙың Аббасид һарайында астроном (754 - 754 йылдар). Уны шулай уҡ астроном булған улы Мөхәммәт ибн Ибрахим әл-Фазари менән бутайҙар. Ул төрлө астрономик яҙмалар ҡалдырған ("астролабта", "армилларий сфераларында", "календарҙа").
• Мөхәммәт ибн Ибраһим ибн Хәбиб ибн Сөләймән ибн Самра ибн Джундаб әл-Фазари (ғәр. إبراهيم بن حبيب بن سليمان بن سمرة بن جندب الفزاري ) (796 йәки 806 йылда үлгән) — мосолман философы, математик һәм астроном. Уны атаһы Ибраһим әл-Фазари менән бутарға ярамай, ул да астроном һәм математик булған. Ҡайһы бер сығанаҡтарҙа уны ғәрәп тип атайҙар, башҡа сығанаҡтар буйынса ул фарсы булған. Әл-Фазари ғәрәп һәм фарсы телдәренә бик күп фәнни китаптарҙы тәржемә иткән. Ул ислам донъяһында беренсе астроляб төҙөгән тип иҫәпләнә.Яҡуб ибн Тарики менән уның атаһы Брахмагуптаның (VII быуат) һинд астрономик тексын, Брахмасхутасиддхантаны ғәрәп теленә Аз-Зидж ала Сини аль-Араб, йәки Синдхинд тип тәржемә итергә ярҙам итә. Был тәржемә ярҙамындаиндуист һандары Һиндостандан исламға тапшырылғандыр бәлки тип фаразлана.

Биологтар, нейробиологтар һәм психологтар

• (654-728) Ибн Сирин Мөхәммәт Ибн Сирин (ғәрәп: محمد بن بيرين) (Басрала тыуған) — мосолман, 8-се быуатта йәшәгән мистик һәм төштәрҙе аңлатыусы. Ул Анәс ибн Маликтың замандашы була. Ҡайһылыр ваҡыт Сейримдың Әхмәт улы менән бер үк кеше тип иҫәпләһәләр ҙә, Мария Мавруди был дөрөҫлөккә тип килмәй тип иҫбат итә.

Математика

• 780-850: Әл-Хәрәзми — ҡыҫҡаса әл-джабр, йәки алгебра тип аталған «сиселеш һәм сағыштырып иҫәпләү» системаһын эшләй.

IX быуат

Аполлоний Пергский IX быуатта ғәрәп теленә тәржемә иткән "Бөйөк геометр"

Химия

• 801 – 873: Әл-Кинди үҙенең «Китаб кимия әл-отор ва әл-тас'идат» китабында шарапты дистилляциялап рауза һыуы алыу тураһында яҙа (парфюмерия һәм дистилляция химияһы буйынса китап) һәм парфюмерия буйынса 107 рецепт бирә.
•   Әл-Рази нафта (нафта йәки май) һәм уның дистилляттары тураһында үҙенең «Китаб Сирр әл-Асрар» (Серҙәр китабы) китабында яҙа. Бағдад дауаханаһын төҙөү өсөн майҙансыҡ һайлағанда ҡаланың төрлө мөйөштәрендә яңы ит киҫәктәрен элеп ҡуя. Ит иң оҙаҡ серегән урында ул дауахана төҙөү урынын һайлаған. Ҡурҡыу йәки өмөтһөҙлөк шифалы процесҡа йоғонто яһамаһын өсөн пациенттарға уларҙың ысын хәле тураһында хәбәр итергә ярамай, тигән фекерҙә булған. Һелте, каустик сода, һабын һәм глицерин тураһында яҙған. Техниканың процестарын һәм ысулдарын ул үҙенең «Китаб әл-Арар» («Серҙәр китабы») китабында тасуирлай.

Математика

• 826 901: Ағалы-ҡустылы Бану Муса ваҡытында Бағдад хикмәт йортонда уҡый. Дуҫтарса һандар табырға мөмкинлек биргән теореманы уйлап таба. Һуңыраҡ әл-Бағдади (980 йылда тыуған) теореманың яҡшыртылған вариантын эшләй.

Төрлөһө

• 810 йыл тирәһе: Бағдадта Бейт әл-Хикма (Хикмәт йорто) нигеҙләнә. Унда грек һәм һинд математик-астрономик әҫәрҙәре ғәрәп теленә тәржемә ителә.
• 810 — 887:  Ғәббәс ибн Фирнас . Планетарий, яһалма кристалдар. Уның вафатынан һуң ете быуат үткәс яҙылған бер репортажға ярашлы, Ибн Фирнас яһалма ҡанатта һынау осошо ваҡытында яралана.

X быуат

Был быуатҡа тиклем ғәрәп донъяһында өс иҫәпләү системаһы ҡулланыла. Бармаҡ иҫәпләү арифметикаһы, бизнес берләшмәһе тарафынан тулыһынса һүҙҙәр менән яҙылған һандар; сексажсималь системаһы, Вавилондарҙан барлыҡҡа килгән ҡалдыҡ, ғәрәп алфавиты хәрефтәре менән билдәләнгән һандар һәм ғәрәп математиктары тарафынан астрономик эштәрҙә ҡулланылған һандар; һәм төрлө символдар менән ҡулланылған һинд һандар системаһы. Уның арифметикаһы тәүҙә туҙанлы таҡта ҡулланыуҙы талап итә, сөнки "был ысулдар иҫәпләүҙә һандарҙы әйләндереүҙе һәм иҫәпләү барышында ҡайһы берҙәрен бйыуҙы талап итә".

Химия

• 957: Әбул Хасан Али Әл-Масуди, алкаль һыуҙың зәй (витриол) һыу менән көкөрт кислотаһы барлыҡҡа килеүе тураһында яҙа.

Математика

• 920: әл-Уклидиси. Һинд һандар системаһы өсөн арифметик ысулдар үҙгәртелә, был ҡәләм һәм ҡағыҙ ҡулланыу мөмкинлеген бирә. Әлегә тиклем, һинд һандары менән иҫәпләүҙәр яһау элек билдәләнгән туҙанлы таҡта ҡулланыуҙы талап иткән.
• 940: Абу'л-Вафа әл-Бужани тыуған. Арифметиканың бармаҡ иҫәпләү системаһын ҡулланып бер нисә трактат яҙа, шулай уҡ һинд һандар системаһы буйынса белгес була. Һиндостан системаһы тураһында ул былай тип яҙа: "[Был] бизнес даирәләрендә һәм Көнсығыш хәлифәлеге халҡы араһында оҙаҡ ваҡыт ҡулланылыш тапмаған". Һинд һандар системаһын ҡулланып, abu'l Wafa тамырҙарҙы сығара алған.
• 980: әл-Бағдади Табит ибн Ҡурраның дуҫтарса һандар тураһындағы теоремаһының бер вариантын өйрәнә. Әл-Бағдади шулай уҡ был осорҙа төбәктә ҡулланылған өс иҫәпләү һәм арифметика системаһы тураһында яҙа һәм сағыштыра.

XI быуат

Математика

• 1048 - 1131: Омар Хайям. Фарсы математигы һәм шағиры. Күб тигеҙләмәләренең геометрик сиселештәре менән тулы классификацияһын биргән сисеп бирә. Унарлы система (һинд һандар системаһы) ярҙамында сығарылған тамырҙарҙы таба.

XII быуат

Картография

• 1100 1165: Мөхәммәт әл-Иҙриси, ака Иҙрис әс-Сахалли, Андалусиянан һәм Сицилиянан әжәл-Шәриф әл-Иҙриси. Боронғо донъяның иң камил карталарын төҙөүе менән билдәле.

Математика

• 1130-сы 1180: Әл-Сәмәүәл. Әл-Каражиҙың алгебра мәктәбенең мөһим ағзаһы. Алгебраның төп билдәләмәһен бирә: "[ул] билдәһеҙлектәрҙә бөтә арифметик инструменттар ҡулланып эш итеү менән шөғөлләнә, шул уҡ ысул менән арифметист билдәледәрҙә эш итә".
• 1135: Шәриф әл-Дин әл-Туси. Әл-Ҡараджиҙың алгебра мәктәбе аша үткән дөйөм үҫеште түгел, ә Әл-Хәйәмдең геометрия алгебраһын ҡулланыуын күҙәтергә кәрәк. Ул куб тигеҙләмәләре тураһында трактат яҙа, унда түбәндәгесә тасуирлана: «[трактат] башҡа алгебраға ҙур өлөш индерә, уның маҡсаты тигеҙләмәләр ярҙамында кәкреләрҙе өйрәнеү, шулай итеп алгебраик геометрияға юл аса». (өҙөмтә килтерелә).

Ун өсөнсө быуат

Химия

• Әл-Джаубари "Һайлап алынған серҙәр китабы" (Kitab kashf al-Asrar) хеҙмәтендә роза һыуын әҙерләүҙе тасуирлай.
• Материалдар; Быяла эшләү: ялған аҫыл таштар һәм алмастар эшләү өсөн ғәрәп ҡулъяҙмаһы. Шулай уҡ әсеүташ, тоҙ һәм тоҙ спирттары (гидрохлор кислотаһы) тасуирлана.
• Сүриәлә ғәрәп ҡулъяҙмаһында көкөрт кислотаһы, аммиак, купорус кеүек төрлө химик материалдар һәм уларҙың үҙенсәлектәре тасуирлана.

Математика

• 1260: әл-Фофари. Табит ибн Курра теоремаһына яңы дәлилдәр бирә, факторлау һәм комбинатор ысулдарына ҡағылышлы мөһим яңы идеялар индерә. Шулай уҡ 17296, 18416 дуҫтарса номерҙарын бирә, уларҙы Ферма, шулай уҡ Табит ибн Курраға бәйләйҙәр.

Астрономия

Хәлилиә Ислам сәнғәте коллекцияһында әл-Мулаххас фи әл-Хәйлә ҡулъяҙмаһы

• Джагхмини әл-Мулаххас-фи әл-Хәйә ("Ябай теоретик астрономия эпитомы") тигән астрономик дәреслек тамамлай, ул күп кенә комментарийҙар тыуҙыра һәм уны белем биреүҙә XVIII быуатҡа тиклем ҡулланыла.

Төрлөһө

• Механик инженерия: Исмәғил әл-Джазари 100 механик ҡоролманы, шуларҙың 80-е төрлө сосудтар менән бәйле, шулай уҡ уларҙы нисек төҙөү буйынса инструкцияларҙы тасуирлай.
• Медицина; Фәнни ысул: Ибн Әл-Нафис (12131288) Дамаск табибы һәм анатомы. Бәләкәй ҡан әйләнеше системаһын (йөрәк һәм үпкәләрҙең вентрикулдарын үҙ эсенә алған цикл) аса һәм тын алыу механизмын һәм уның ҡан менән бәйләнешен һәм үпкәнең һауаһында нисек туҡланыуын тасуирлай. Бәләкәй циркулятор системаһының "конструктивистик" юлынан бара: "ҡан үпкәләрҙә йәшәү дауам итеү өсөн таҙартыла һәм тәнгә эшләргә мөмкинлек бирә". Шул уҡ ваҡытында ҡан бауырҙан сыға, һуңынан уң вентрикулға, һуңынан тән ағзаларына күсә; икенсе ҡараш - ҡан диафрагма аша фильтрлана, унда ул үпкәләрҙән килгән һауа менән ҡушыла. Ибн әл-Нафис был ҡараштарҙы, шул иҫәптән Гален һәм Авиценнаның (ибн Сина) ҡараштарын юҡҡа сығара. Уның ҡулъяҙмаһының бер миҫалы әле лә һаҡлана. Уильям Харви 1628 йылда ибн әл-Нафисҡа һылтанмайынса циркулятор системаһын аңлата. Ибн әл-Нафис сағыштырма анатомияны өйрәнеүҙе үҙенең "Авиценнаның "Аль-Канондың" киҫелеше тураһында аңлатма" китабында маҡтаған. Үлсәү, күҙәтеү һәм эксперимент ярҙамында тикшереүҙең ҡәтғилегенә баҫым яһай. Үҙ заманының ғәҙәти зирәклеген тәнҡитле тикшереүгә дусар итә һәм уны эксперименттар һәм күҙәтеүҙәр менән раҫлай, хаталарҙы кире ҡағыу.

XIV быуат

Астрономия

• 1393—1449: Улуг Бег хәҙерге Үзбәкстандың Самарканд ҡалаһында обсерватория төҙөргә ҡуша.

Математика

• 13801429: әл-Каши. Уның фекеренсә, "унарлы кәсер үҫешенә алгебраик һандарҙы яҡынайтыу өсөн генә түгел, шулай уҡ пи кеүек ысын һандар өсөн дә өлөш индерә. Унарлы кәсерҙең өлөшө шул тиклем ҙур, хатта күп йылдар дауамында уны уйлап табыусы тип иҫәпләйҙәр. Быны беренсе булып эшләмәһә лә, әл-Каши тамыр иҫәпләү өсөн алгоритм бирә, был Руффини һәм Хорнерҙың күп быуаттар үткәс биргән ысулдарының айырым осрағы булып тора".

XV быуат

Математика

• Ибн әл-Банна һәм әл-Ҡаласади беренсе булып символдарҙы математика өсөн ҡулланған, "һәм, уларҙың ҡасан ҡулланылыуы тураһында аныҡ ҡына белмәһәк тә, беҙ был символдарҙың бынан бер быуат элек ҡулланылыуын беләбеҙ".

Астрономия һәм математика

• Ибн Масуд (Ghayyathuddin Jamshid ibn Mohamed ibn mas dominoud, 1424 йәки 1436 йылдар). Унарлы система тураһында яҙа. Һижрә 809, 810 һәм 811 йылдарҙағы ҡояш тотолоуын иҫәпләп сығара һәм күҙәтә, Самаркандта йәшәгән Улуг Бег тарафынан математика, астрономия һәм физика буйынса уҡырға саҡырыла. Уның хеҙмәттәре: "Арифметика асҡысы"; "Математикалағы асыштар"; "Унарлы иҫәпләү"; "нуль өҫтөнлөгө". "Нуль өҫтөнлөгө" китабының йөкмәткеһендә биш эссе: бөтөн һандар буйынса арифметика; өлөшләтә арифметия буйынса; астрология буйынса; билдәһеҙҙәрҙе табыу буйынса [билдәһеҙ үҙгәреүсәндәр]. Ул шулай уҡ "Синус һәм аккорд тураһында диссертация" яҙа; "түңәрәклек тураһында диссертация", унда ул түңәрәк оҙонлоғо менән радиусыты сағыштырғанда өтөрһән һуң ун алты һанды таба.

XVII быуат

Математика

• Ғәрәп математигы Мохаммед Бакир Язди 9,363,584 һәм 9,437,056 дуҫтарса һандарын асҡан, был һандарҙы бер үк ваҡытта Декарт асҡан.

XVIII быуат

• XVII быуаттағы күк глобусын Диаааа ад-дин Мөхәммәт 1663 йылда Лахорҙа (хәҙерге Пакистанда) эшләгән. Хәҙер ул Шотландияның Милли музейында һаҡлана. Ул меридиан ҡулсаһы һәм горизонт ҡулсаһы менән уратып алынған. 32° киңлек мөйөшө Ер шарының Лахор оҫтаханаһында эшләнгәнен күрһәтә.

Шулай уҡ ҡарағыҙ

• Ғәрәп ауыл хужалығы революцияһы
• Исламдың алтын быуаты
• Урта быуат ислам донъяһында фән
• Ибн Сина Урта быуат медицинаһы һәм фәндәре академияһы
• Урта быуат ислам донъяһындағы уйлап табыуҙар исемлеге

 

Тышҡы һылтанмалар

• Катар Цифралы китапханаһы - быға тиклем цифрлаштырылмаған Британия китапханаһы архив материалдарына инеү мөмкинлеген биргән онлайн-портал
• "Грек фәндәре нисек ғәрәптәргә күсә" (De Lacy O'Leary)
• Сент-Эндрюҙың математика хронологияһы 2010 йыл 9 февраль архивланған.