Владимир Аронович Хавкин

Владимир Аронович Хавкин
	Владимир Аронович Хавкин
	ингл. Waldemar Haffkine; рус. Владимир Аронович Хавкин
Зат	ир-ат
Гражданлыҡ	Рәсәй империяһы; Франция
Дини исем	מרדכי זאב
Тыуған көнө	15 март 1856
Тыуған урыны	Бердянск[d], Бердянский уезд[d], Таврида губернаһы[d], Рәсәй империяһы
Вафат булған көнө	25 октябрь 1930 (74 йәш)
Вафат булған урыны	Лозанна[d], Швейцария
Яҙма әҫәрҙәр теле	инглизсә
Һөнәр төрө	врач-иммунолог, табип, ботаник, бактериолог, микробиолог
Эшмәкәрлек төрө	микробиология, биохимия, Бактериология, протозоология[d] һәм тропическая медицина[d]
Эш урыны	Лозаннский университет[d]; Институт Пастера[d]
Уҡыу йорто	Одесский национальный университет имени И. И. Мечникова[d]
Ғилми етәксе	Мечников Илья Ильич
Кемдә уҡыған	Мориц Шифф[d] һәм Мечников Илья Ильич
Әүҙемлек урыны	Париж һәм Британ Һиндостаны
Баҫма эштең авторҙашы	Popular Science[d]
Маҡтаулы исемдәре һәм башҡа бүләктәре	премия Кэмерона в области терапии[d]
Авторҙың Викимилектәге ҡалыбы	Waldemar Haffkine
	Владимир Аронович Хавкин Викимилектә

Владимир (Вальдемар, Маркус-Вольф) Хавкин Аронович (ингл. Waldemar Haffkine, һуңғы йылдарҙа икенсе исем сифатында Мордехай-Вольф (Mordecai-Wolff ҡуллана); 3 март (15) 1860, Одесса, Рәсәй империяһы — 26 октябрь 1930, Лозанна, Швейцария) — рәсәй һәм француз бактериологы, иммунолог һәм эпидемиолог. Чума һәм холераға ҡаршы тәүге вакциналар төҙөүсе.

Биографияһы

Маркус-Вольф исеме аҫтында (идиш מרדכיואלף, Мордхе-Вольф) Одессала дәүләт йәһүд мәктәбе уҡытыусыһы Арон Хавкин һәм уның ҡатыны Розалия Дювид-Айзиковна Ландсберг (шул уҡ мәктәптә йәһүд теле уҡытыусыһы Дувид-Исаак Абрамович Ландсбергтың ҡыҙы) ғаиләһендә тыуған. дини мәктәптә уҡый, 1879 йылда Бердянск гимназияһын тамамлай.

Бала сағынан уҡ Хавкин иҫ киткес һәләте, хеҙмәт һөйөүсәнлеге, ҡыҙыҡһыныуҙарының аныҡ йүнәлеше менән айырылып тора. 1884 йылда Одессала Новороссийск университетын (хәҙерге И. И. Мечников исемендәге Одесса милли университетын) тамамлаған. Унда уның уҡытыусыһы Илья Мечников була, уның йоғонтоһонда Хавкин иң ябай төҙөлөшлөләр зоологияһы менән ҡыҙыҡһына. Студент йылдарында революционер-халыҡ түңәрәгенә инә, шул сәбәпле ике тапҡыр университеттан ҡыуыла һәм ҡулға алына. Әммә уларҙың терроризмға өндәүенән һуң сәйәси эшмәкәрлеген ҡалдыра. 1881 йылда Одессалағы Одесса погромы ваҡытында Хавкин йәһүдтәрҙең үҙ-үҙен яҡлау ойошмаһы ағзаһы була һәм яралана.

Йәһүд булараҡ, Хавкиндың Рәсәйҙә ғилми тикшеренеүҙәр алып барыу мөмкинлеге булмай. Университет етәкселеге, талантлы студентҡа ғилми карьераға юл асырға тырышып, Хавкинға православиеға күсергә тәҡдим итә. Әммә Хавкин тәҡдимдән баш тарта. 1881 йылда Мечников Швейцарияға күсеп килә. 1888 йылда Хавкин Мечников артынан эйәреп, Лозанна университетының приват-доцент вазифаһын биләй. 1889 йылда Мечников тәҡдиме буйынса Парижда Пастер институты хеҙмәткәре була. Хавкин эшенең төп йүнәлеше булып кеше организмын йоғошло ауырыуҙарҙан һаҡлау тора. 1892 йылда Владимир Гавкин холераға ҡаршы тәүге һөҙөмтәле вакцина булдыра, был уның кеше өсөн хәүефһеҙ булыуын иҫбатлай.

Медицина әлегә тиклем сиргә ҡаршы көсһөҙ булғанлыҡтан, Британия хөкүмәте Гавкинға, йөҙҙәрсә мең кешенең ғүмерен өҙгән, холера эпидемияһы тоҡанған Һиндостанда, вакцинаһын һынап ҡарарға рөхсәт итә. 1893 йыл башында Хавкин Һиндостанға дәүләт бактериологы булып китә һәм ике йылдан саҡ ҡына ашыуыраҡ ваҡыт эсендә вакцина етештереүҙе яйға һала, шәхсән үҙе 42 000-дән ашыу кешене вакцинациялауҙа ҡатнаша. Һөҙөмтәлә прививка яһатҡандар араһында холера ауырыуы һәм унан үлем осраҡтары ун тапҡырға кәмегән. Һөҙөмтәлә вакцинация үтеүселәр араһында ваба менән сирләү һәм унан үлеү осраҡтары тиҫтәләгән тапҡырға кәмей. Шунан һуң Хавкин вакцинаһы киң ҡулланыла башлаған һәм әлегә тиклем яҡшыртылған килеш файҙаланыла.

1896 йылда һиндостандың ҙурлығы буйынса икенсе урында торған Бомбей ҡалаһын һәм уның тирә-яҡтарын солғап алған чума менән көрәшкә Хавкиндың өлөшө лә шул уҡ хәл иткес була. Властар үтенесе буйынса Гавкин иң ҡыҫҡа ваҡыт эсендә чумаға ҡаршы тәүге һөҙөмтәле вакцина булдыра, тәүҙә хәүефһеҙлеген үҙендә тағы ла иҫбатлай, ә һуңынан бер нисә йыл дауамында халыҡты вакцинациялауҙа туранан-тура ҡатнаша. Хавкиндың Бомбейҙа ойошторған ҙур булмаған чумаға ҡаршы лабораторияһы һуңынан Көньяҡ һәм Көньяҡ-Көнсығыш Азияла бактериология һәм эпидемиология буйынса тикшеренеү үҙәгенә әүерелә һәм 1925 йылдан Хавкин исемендәге институт (ингл.) тип атала.

1897 йылда королева Виктория Хавкинға Британия империяһының иң юғары ордендарының береһе — Һинд империяһы ордены («Һинд империяһының иң күренекле ордены». ингл. «The Most Eminent Order of the Indian Empire») бүләкләй. Уның хөрмәтенә Лондонда ҡабул итеү ҡабул ителә, унда иң билдәле инглиз табиптары ҡатнаша. Билдәле хирург Листер сәләмләү телмәре менән сығыш яһай. Гавкинға Һиндостан һәм, шулай итеп, Бөйөк Британия өсөн ҡылған бөтә изгелектәре өсөн рәхмәт белдерә, Листер билдәләүенсә, донъялағы барлыҡ әшәке нәмәләрҙән иң әшәкеһе — антисемитизм.

1904 йылда Швейцарияға ҡайта. 1915 йылда Бөйөк Британия хәрби контораһында Беренсе донъя һуғышына ебәрелгән британ һалдаттарына прививкалар менән етәкселек итә.

Ижтимағи эшмәкәрлеге

Файл:Владимир Хавкин.jpg

В. А. Хавкин (XIX быуат аҙағында)

Владимир Хавкин алып барған йәшәү рәүеше бик тыйнаҡ, хатта аскет та булған. Юғары эш хаҡы арҡаһында байлыҡҡа әйләнгән аҡсаһын ул хәйриә йәмғиәттәренә һәм мохтаждарға аноним рәүештә ярҙам итеүгә тотона. Уның бөтә ҡиәфәте тыйнаҡлыҡ һәм дворянлыҡ һулышын бирә «Мин уның принциптарына шул тиклем тоғро, ябайыраҡ, нескәрәк һәм үҫешкән йәнле кешене хәтерләмәйем», — тип яҙа уның тураһында доктор Хилл Яфе.

15 йыл дауамында Хавкин Парижда йәшәй, үҙен иудаизм әмерҙәрен үтәүгә бағышлай. Иудаизмға юлы тураһында Хавкин бик аҙ һөйләне. Был ваҡытта Хавкин үҙенең билдәле «Ортодоксаль иудаизм апологияһы» тигән мәҡәләһен яҙа, унда йәһүд халҡы тарихында иудаизмдың әһәмиәтен анализлап, йәһүд халҡын һаҡлап ҡалыуҙың берҙән-бер дини ысулы тигән һығымтаға килә. Был мәҡәләлә түбәндәге иҫкәрмә бар: «Һәр ваҡыт, ни генә эшләһәм дә, халҡым күтәргән яуаплылыҡ йөгө даими иңемдә тороуын аңланым. Был уй ғүмерем буйына минең юл күрһәтеүсе йондоҙом булды».

Ул замандарҙа сионистар хәрәкәте ҙур уңыштарға өлгәшә — Бальфур декларацияһы иғлан ителә. Әммә Хавкин дөйөм энтузиазм менән уртаҡлашмай: Һиндостанда ул Бөйөк Британияның колониаль сәйәсәтен яҡшы өйрәнә. Израиль ерендә йәһүд дәүләтен тергеҙеү идеяһын хуплап, ул, йәһүдтәр, улар дини принциптарға нигеҙләнгән осраҡта ғына буласаҡ, тип раҫлай. Ул йәһүдтәрҙе көткән күңелһеҙлек тураһында асыҡтан-асыҡ һөйләй, һәм ваҡыт уҙыу менән уның күңелһеҙ фараздары аҡлана.

Дуҫтары Хавкин Эрец-Исраэль ҡалаһында һәм диаспорала йәһүдтәрҙең хоҡуҡтары тураһында эш яҙған һәм уны Женева тыныслыҡ конференцияһында ҡатнашыусылар иғтибарына тәҡдим иткән. 1920 йылда ул Бөтә донъя йәһүдтәр союзының үҙәк комитеты, 1860 йылда нигеҙ һалынған һәм филантропик, аң-белем таратыу маҡсаттарын күҙ уңында тотҡан тәүге халыҡ-ара йәһүд ойошмаһы ағзаһы булып китә. Был вазифала Хавкин ассимилятор тенденцияларына ҡаршы көрәшә, Көнсығыш Европа илдәрендә йәһүдтәрҙең гражданлыҡ хоҡуҡтарын яҡлай. Альянс һәм башҡа филантропик ойошма — Йәһүд колонизация йәмғиәте исеменән Гавкин Рәсәй, Польша һәм Литва буйлап сәйәхәт итә. Унда ул был илдәрҙең йәһүдтәренә яҡынлаша һәм популярлыҡ яулай бара. Еврейҙар араһында йәмәғәтселек һаулығы торошона айырыуса иғтибар биреп, ул йәһүдтәр араһындағы үҙгәрештәрҙе лә, атап әйткәндә, йәһүдтәр көнкүрешендәге үҙгәрештәрҙе лә һиҙә.

1928 йылдан Хавкин Швейцарияла, Лозаннала даими йәшәй. 1930 йылда Британия хөкүмәте тарафынан йәһүдтәрҙең Ерец Исраэльға инеүен ҡырҡа сикләгән «Аҡ китап» уны бөтөнләй хайран ҡалдыра. Ваҡиғаларҙың бындай боролошо тураһында ул үҙе күптән алдан әйтә.

Владимир Хавкиндың васыяты

1929 йылдың апрелендә Хавкин Берлинда була. Ул 1884 йылда немец йәһүдтәре тарафынан Эрец-Исраэль ҡалаһында (Сүриәне лә индереп) йәһүд колониялаштырыуҙы дәртләндереү маҡсатында ойошторолған «Эзра» йәмғиәте бюроһына инә һәм, үҙе үлгәндән һуң, Көнсығыш Европаның мохтажлыҡ кисереүселәренә матди ярҙам фондына әйләнергә тейеш, тип хәбәр итә. Хавкин «Эзра» етәкселәренә фонд менән идара итеүҙе тәҡдим итә һәм был мәсьәләне ентекләп йәмғиәт рәйесе доктор Джемс Симон һәм баш секретарь, тарихсы Мордехай Вишницер менән тикшерә. Осрашыуҙа фондтың уставы һәм эш формаһы билдәләнә.

Рухи васыятын Хавкин үҙенең һуңғы хатында белдерә:

«… Мин банкка ҡиммәтле ҡағыҙҙар формаһында аҡса һалдым. Был средстволарҙан проценттарҙы иудаизмды өйрәнеүгә ярҙам фондына күсерергә кәрәк. Ярҙам Польшала, Галицияла, Румынияла, Литвала, Венгрияла һәм Көнсығыш Европаның башҡа илдәрендә йешивтарға һәм башланғыс дини мәктәптәргә (талмуд-торға) субсидиялар формаһында күрһәтелергә тейеш.
…Был матди ярҙам бер нисек тә ешиваларға дәрестәрҙең тәртибен йәки йөкмәткеһен үҙгәртеү өсөн баҫым яһау сараһы булып хеҙмәт итә алмауын һыҙыҡ өҫтөнә алыуҙы үҙемдең бурысым, тип иҫәпләйем. Мәҫәлән, мин үҙем тәбиғи фәндәр өлкәһенә физика, химия, биология, геология, космография кеүек предметтар ешиваларҙың төп уҡыу программаһына файҙалы өҫтәмә бар, тип иҫәпләйем. Ешива стеналарынан сыҡҡан студенттар, был дисциплиналар менән танышыу арҡаһында, донъяуи фән ҡаҙаныштары менән һуҡыр ҡалмаясаҡ һәм ешивала алған белемдең ҙур әһәмиәтен шул тиклем еңел генә инҡар итмәйәсәк. Әгәр ҙә ешива студенттарын ниндәйҙер һөнәргә өйрәтһәләр, яҡшы һәм файҙалы булыр ине тип уйлау ҙа урынлы булыр ине, мәҫәлән, сәғәт оҫтаһы йәки ювелир эше, йәки башҡа ғәмәли эш. Киләсәктә үҙ хеҙмәте менән туҡланыу, теләктән һәм фәҡирлектән ҡасыу сараһы булыр ине. Әммә был идеяны ғәҙел итеп үҫтереү ни тиклем аҡыллы булһа ла, ҡайһы бер ешива лидерҙарының уны зыянлы тип иҫәпләүен беләм. Шуға күрә был мәсьәләлә уларҙың тулы азатлығын, шулай уҡ матди ярҙамды үҙ ихтыярын үҙгәртеү сараһы итеп файҙалана алмауын тағы бер тапҡыр ҡабатлайым.
Субсидия алған йешиваларға эш һәм кәңәш менән туранан-тура етәкселәрҙең ризалығы менән һәм дөйөм ятаҡтарҙа режим, кейем формаһы, гигиена һәм башҡа мәсьәләләрҙә ярҙам итергә кәрәк.
…Йәһүд общиналарының һәр ваҡыт (бигерәк тә хәҙер) йәшәүенең хәл иткес гарантияһы булып уларҙың Тәүрат тураһында ҙур белемдәренә нигеҙләнгән рухи лидерҙарҙы тәҡдим итеүе тора. Дини мәктәптәр һәм колледждар — һәм улар ғына рухи лидерҙар, уҡытыусылар һәм раввиндар әҙерләй, уларҙың Көнсығыш Европала миллионлаған йәһүдтәр өсөн абруйы, бөлгөнлөккә төшөүгә һәм сыуалыштарға ҡарамаҫтан, ҡаҡшамаҫ булып ҡала — был традицион тәрбиә үҙәктәре, улар күп быуын йәһүд халҡының интеллектуаль һәм әхлаҡи тормошон туҡландыра. Уларҙың ихтыяждары һәм михнәттәре унда булған һәр кемгә билдәле: бындай шарттарҙа уларға эшен дауам итергә тура килә — шуға күрә ошо ихтыярҙы төҙөүҙе үҙемдең бурысым тип иҫәпләйем. Мин һалған башланғысты тулыландырып һәм камиллаштырып, башҡаларҙың да минең артымдан барыуын теләү генә ҡала».

Владимир Хавкин Лозаннала 1930 йылдың 28 октябрендә вафат була. Уның вафатынан һуң банк Эзраға ешива ярҙам фондының үҙ иҫәбендә 1 568 852 швейцар франкы (яҡынса 300 000 АҠШ доллары) булыуы тураһында хәбәр итә. Хавкин шулай уҡ Иерусалим иврит университетында (Гиват Рам кампусы) һаҡланған ғәйәт ҙур архив ҡалдырған.

Ғаилә ағзалары

Атаһы яғынан бүләсәре — Одесса медицина институты уҡытыусыһы Янина Александровна Хавкина (1956 йылда вафат була), табип Мейер Ильич Хавкин (1934 йылда Смоленскиҙа тиф ауырыуы эпидемияһы ваҡытында вафат була, пациенттан йоҡтора) һәм инженер-конструктор Рафаил Семенович Дуэль (1975 йылда Ригала вафат була). М. И. Хавкиндың ейәне, Анатолий Ильич Хавкин (1958 йылда тыуған), табип-педиатр, Н. И. Пирогов исемендәге Рәсәй медицина университеты профессоры (Рәсәй, Мәскәү). Рудольф Дуэль, Александр Викторович Дуэль (1988 йылда тыуған) бүләһе, финансист, 2019 йылда «Доктор Владимир Хавкин. Иң билдәһеҙ кеше» күргәҙмәһен асыу тантанаһы була, ул Рәсәйҙә, Украинала, шулай уҡ Бойондороҡһоҙ Дәүләттәр Берләшмәһе илдәрендә һәм донъяла ғалимдың исемен популярлаштырыуға арналған.

Әсәһе яғынан ике туған ағаһы — журналистар А. А. Барский һәм С. А. Барский.

Хәтер

2016 йылда Бердянскиҙа Фрунзе урамы Владимир Хавкин урамы тип үҙгәртелә.^[8].
Бердянск һәм Одессала Владимир Хавкин исеме менән урамдар аталған^[9]^[10].
Мумбаила уның исемен Үҙәк иммунология институты йөрөтә.^[11]^[12].
Краснодар крайы Абы районы Холмский станицаһында ОРЮР-ҙың Көньяҡ Рәсәй бүлеге йәш разведчик-скауттарының 160-сы айырым йыйылма отряды доктор В. А. Хавкиндың исеме менән аталды^[13]^[14].
Владимир Хавкин фонды, доктор Хавкиндың туғаны, ғалим исемен Рәсәйҙә, Украинала һәм башҡа илдәрҙә популярлаштырыу проектын башлап ебәрҙе. Әлеге ваҡытта доктор Хавкиндың тормошо һәм яҙмышы тураһында «МАХАТМА» романы баҫылып сыға. Давид Маркиш яҙған.

Иҫкәрмәләр

↑ Record #49216279, Record #7406149416772089730004 // VIAF (билдәһеҙ) — [Dublin, Ohio]: OCLC, 2003.
↑ ^2,0 ^2,1 Bibliothèque nationale de France идентификатор BNF (фр.): платформа открытых данных — 2011.
↑ http://blogs.rediff.com/wordscape/2011/01/04/haffkine-institute/
↑ https://www.nli.org.il/he/newspapers/bustenai/1932/08/17/01/article/16?dliv=none&e=-------he-20--1--img-txIN%7CtxTI--------------1
↑ ^5,0 ^5,1 ^5,2 ^5,3 Чешская национальная авторитетная база данных
↑ Waldemar Mordecai Wolff Haffkine // Who Named It? (ингл.)
↑ Deutsche Nationalbibliothek Record #133956873 // Общий нормативный контроль (GND) (нем.) — 2012—2016.
↑ У Бердянську перейменовано 70 вулиць та присвоєні назви скверам та балкам 2016 йыл 8 август архивланған.
↑ Одесса улица Владимира Хавкина на карте (урыҫ). kartagoroda.com.ua. Дата обращения: 20 октябрь 2017.
↑ Бердянск улица Владимира Хавкина на карте (урыҫ). kartagoroda.com.ua. Дата обращения: 20 октябрь 2017.
↑ Владимир Аронович Хавкин биография бактериолога, иммунолога и эпидемиолога, создателя первых вакцин против чумы и холеры (билдәһеҙ). to-name.ru. Дата обращения: 20 октябрь 2017.
↑ Институт Хавкина - Wikimapia (урыҫ). wikimapia.org. Дата обращения: 20 октябрь 2017.
↑ orurz (урыҫ). orurz.org. Дата обращения: 20 октябрь 2017.
↑ 160 отдельный сводный отряд доктора В.А. Хавкина | Центральный сайт скаутов-разведчиков России (урыҫ). www.scouts.ru. Дата обращения: 20 октябрь 2017.

Әҙәбиәт

- Поповский М. А. Судьба доктора Хавкина. — М.: Издательство восточной литературы, 1963. — 132 с. (обл.)
- Лукаш Ольга. З Історії розвитку українсько-індійських зв’язків // Індія: давнина і сучасність: збірник наукових праць. Вип. І. — 2-ге вид., доповн. та уточ. / відп. наук. ред. О.І. Лукаш; НАН України, ДУ «Інститут всесвітньої історії НАН України», Всеукраїнська асоціація індологів. — К., 2016. — С.75 — 86.
- Резник В. И. Великая душа Владимира Хавкина // Мелитопольский краеведческий журнал, 2013, № 1, с. 3-11
- Маркиш Давид. МАХАТМА. Вольные фантазии из жизни самого неизвестного человека. Роман. — М., Фонд Владимира Хавкина, Дуэль Александр и БукиВеди, 2019, ISBN 978-5-4465-2323-8
- Наим Амонбеков. «Прививки Хавкина подают надежды, но он в России непопулярен»: Создателя первых вакцин против чумы и холеры на Родине не ценили // Родина. 20 сентября 2020.

Hanhart Joël: Haffkine, une esquisse<span typeof="mw:DisplaySpace" id="mw7Q"> </span>: et analytique Haffkine Mordekhaï biographie Waldemar intellectuelle de, [De médecine Thèse] (2 vol.), 2013, Université de Lausanne.
Гангарт Йоел. HAFFKINE WALDEMAR MORDEKHAÏ (1860—1930). INTELLECTUELLE BIOGRAPHIE, Paris, Honoré Champion, 2016, p 692. (ISBN 9782745330741).
Гангарт Йоел. Un illustre inconnu, Paris, Lichma, 2017, (ISBN 978-2-912553-84-3).

Һылтанмалар

Хавкин Владимир — Ҡыҫҡа йәһүд энциклопедияһынан (рус.)
Книга МАХАТМА. Давид Маркиш
Учёный и его исповедь
Самый неизвестный человек
статья в БСЭ

[_9ae768608bfb8d24-1] Record #49216279, Record #7406149416772089730004 // VIAF (билдәһеҙ) — [Dublin, Ohio]: OCLC, 2003.

[_76c36c52c0b38119-2] 2,0 ^2,1 Bibliothèque nationale de France идентификатор BNF (фр.): платформа открытых данных — 2011.

[_5332181281516a45-3] ttp://blogs.rediff.com/wordscape/2011/01/04/haffkine-institute/

[_d61996f40c4de549-4] ttps://www.nli.org.il/he/newspapers/bustenai/1932/08/17/01/article/16?dliv=none&e=-------he-20--1--img-txIN%7CtxTI--------------1

[_9ffb54662f753e14-5] 5,0 ^5,1 ^5,2 ^5,3 Чешская национальная авторитетная база данных

[_a5cc3ee92ab35879-6] Waldemar Mordecai Wolff Haffkine // Who Named It? (ингл.)

[_f00a04fd8575c0b9-7] Deutsche Nationalbibliothek Record #133956873 // Общий нормативный контроль (GND) (нем.) — 2012—2016.

[8] У Бердянську перейменовано 70 вулиць та присвоєні назви скверам та балкам 2016 йыл 8 август архивланған.

[9] Одесса улица Владимира Хавкина на карте (урыҫ). kartagoroda.com.ua. Дата обращения: 20 октябрь 2017.

[10] Бердянск улица Владимира Хавкина на карте (урыҫ). kartagoroda.com.ua. Дата обращения: 20 октябрь 2017.

[11] Владимир Аронович Хавкин биография бактериолога, иммунолога и эпидемиолога, создателя первых вакцин против чумы и холеры (билдәһеҙ). to-name.ru. Дата обращения: 20 октябрь 2017.

[12] Институт Хавкина - Wikimapia (урыҫ). wikimapia.org. Дата обращения: 20 октябрь 2017.

[13] rurz (урыҫ). orurz.org. Дата обращения: 20 октябрь 2017.

[14] 160 отдельный сводный отряд доктора В.А. Хавкина | Центральный сайт скаутов-разведчиков России (урыҫ). www.scouts.ru. Дата обращения: 20 октябрь 2017.

[1]

[2]

[3]

[4]

[5]

[6]

[7]

[8]

[9]

[10]

[11]

[12]

[13]

[14]