Эстәлеккә күсергә

Атропатен

Википедия — ирекле энциклопедия мәғлүмәте
Атропатен
Нигеҙләү датаһы б. э. т. 323
Рәсми тел Atropatenian[d]
Административ үҙәк Ганзак[d] һәм Әрдәбил[1]
Хәҙерге административ берәмек сиктәрендә урынлашҡан Восточный Азербайджан[d]
Идара итеү формаһы монархия
Тәртип буйынса һуңыраҡ килеүсе Иран Әзербайжаны
Ғәмәлдән сыҡҡан дата 226
Урынлашыу картаһы
Рәсми дине Зороастризм
Карта
 Атропатен Викимилектә

АршакидоАтропатен (йәки Атропатен Мидияһы, Кесе Мидия; бор. фарсы Āturpatkān, пехл. Āturpātākān, классик фарсы. Āδarbāδāgān/Āδarbāyagān, грек. ᾿Ατροπατήνη, визант. грек. Άδραβιγνων, сүриә теле. Aδorbāyγān, әрм. Ատրպատական, ғәр. آذربایجان‎) — тарихи өлкә һәм хәҙерге Ирандың төньяҡ-көнбайышындағы боронғо дәүләт. Территорияһы яҡынса Иран Әзербайжаны һәм Әзербайжан Республикаһының көньяҡ-көнсығыш райондарына (Кура һәм Аракстан көньяҡтараҡ)[2][3][4] тап килә. Баш ҡалаһы — Газак.

Исеме

[үҙгәртергә | сығанаҡты үҙгәртеү]

Ātur-patkān атамаһы һүҙмә-һүҙ «Атурпат биләмәһе» һүҙбәйләнешен аңлата һәм батшалыҡҡа нигеҙ һалған кешенең исеме — Атропат (Атурпат, Āturpāt, Atərəpāta авестаса — һүҙмә-һүҙ «уттан һаҡлаусы»), топонимдарҙы формалаштырғанда ҡулланылған иранса *-kān суффиксын ҡушып яһалған исем. «Атурпат» исеме Сәсәниҙәр дәүеренә тиклем һаҡланыуы билдәле, мәҫәлән, беҙҙең эраның IV быуатында вәзир һәм шаһ Шапур Икенсенең юғары ҡанбабаһы Атурпат-и-Махраспандан исемен йөрөткән[5].

Ислам дәүерендә был атама хәҙерге «آذربایجان» — «Әзербайжан» («Адарбадган аша») һүҙенә әүерелгән, интервокал трансформация үҙгәрешендә һүҙҙең беренсе өлөшө (*t > δ) ғәрәп телдәренең фонетик йоғонтоһо аҫтында *āδar- > *āzar- булып китә.

Иран исеменән Атропатена — фәнгә билдәле иң боронғо атамаһы Әзербайжан, грек сығанаҡтарынан беҙҙең көндәргә килеп еткән. Һуңынан ул видоизменяться, фарс формаһы ҡабул ителгән «Адербадаган», әрмәндәр — «Атрпатакан», ғәр. бар — «Әдербайжанында» һәм «Әзербайжан», «тигәнде аңлата илдең ут», тигән киң таралыуы менән бәйле булһа, бында огнепоклонство[6].

Территорияһы

[үҙгәртергә | сығанаҡты үҙгәртеү]

Атропатендың төп территорияһы Урмия күленән көнсығышҡа табан урынлашҡан таулы өлкә — хәҙерге остандарҙың көньяғы Көнбайыш һәм Көнсығыш Әзербайжан һәм Әрдәбил, Курдистан останының төньяғы, Зенджан останы һәм Талыш тауҙары зонаһы. Беҙҙең эраға тиклем III быуатта Атропатендың территорияһы төньяҡҡа табан[7] Фасис һәм Колхиданың Понтий төбәгенә тиклем киңәйә[8][9], әммә уның территорияһы Аракс йылғаһы бассейны менән сикләнә.

Беҙҙең эраға тиклем II быуаттың беренсе яртыһында, әрмән батшаһы Арташес I менән һуғышып, Атропатен төньяҡтағы ҙур ғына территорияһын юғалта, бына улар: Каспий яр буйҙары, Фавнитида һәм Васпуракандың (көнсығышҡа табан ятҡан Ван күле) көньяҡ-көнсығышы. Шул ваҡыттан алып был ерҙәр Бөйөк Әрмәнстан[10] составына инә.

Халҡы

[үҙгәртергә | сығанаҡты үҙгәртеү]
Атропатенда етештерелгән керамик изделиелар (Әзербайжан тарихы музейы).

Тәүҙә Атропатендың халҡы иран һәм иранға тиклемге автохтон (күрәһең, көнсығыштакавказ һәм көнбайышта хуррит-урарту) ҡәбиләләр халҡынан тора, артабан улар тулыһынса иранлаша[11][12]. Страбон беҙҙең эра башында Атропатенда йәшәгән ҡәбиләләрҙе һанап сыға: «кадусий, амард, тапир, киртийҙар ҡараған тау ҡәбиләләләре һәм башҡа берәҙәк һәм юлбаҫар халыҡтар», бигерәк тә кадусийҙарҙың күп булыуын билдәләй[13]. Юғары аталғандарҙан амард (мардам) һәм киртийҙар тип иран телле күсмә ҡәбиләләр атала. Күрәһең, киртий исеменән көрттәрҙең атамаһы килеп сыҡҡандыр[14][15]. Кадусий шулай уҡ, һис шикһеҙ, иран ҡәбиләһе, ғәҙәттә, улар талыштарҙың ата-бабаһы тип иҫәпләнә[16]. Страбон дәүерендә Атропатенда дөйөм халыҡ теле (койнэ теле) — урта мидий теле[17] барлыҡҡа килгән була. Урта быуатта гүнешлиләр (әзәри) аралашҡан мидий теле — иран теле төркөмөнөң юҡҡа сыҡҡан һинд-европа теленең вариҫы. Урта быуат башынд Атропатен/Әзербайжан халҡы иран телендә лә, шулай уҡ стандарт фарсы телендә[18] лә аралаша. X быуатта билдәле фарсы тарихсыһы Масуди был турала яҙып ҡалдырған.

Төньяҡ-көнсығыш өлкәләрҙә әрмән телендә һөйләшәләр[18].

Төркиҙәр тик XI быуатта[19][18] ғына күренә башлай, XIII быуатта монголдар баҫып алғандан һуң, уларҙың һаны арта, һәм Сәфәүиҙәр дәүерендә (XVI—XVIII быуаттар) урындағы иран халҡы тулыһынса төрки телендә (йәғни хәҙерге әзербайжан телендә) һөйләшеүгә күсә, әммә әлегә тиклем айырым төбәктәрҙә әзер һәм иран теле бергә ҡушылған тать һәм талыш телдәрендә һөйләшеүселәр бар[20][21][22][23].

Баш ҡалаһы

[үҙгәртергә | сығанаҡты үҙгәртеү]
Тахти-Сөләймән. Газак ҡәлғәнең емереклектәре

Атропатендың йәйге баш ҡалаһы — Ганзак, урта быуат ҡалаһы Шиз — Көнбайыш Әзербайжандың бер провинцияһы булған хәҙерге Текаб. Төп ғибәҙәтхана Адур-Гушнасп төньяҡ-көнсығышҡа табан 25 километрҙа урынлашҡан, хәҙер уның емереклектәрен Техте-Сөләймән тип атайҙар. Ҡайһы бер сығанаҡтарҙа баш ҡала булған Ганзакты туранан-тура Техте-Сөләймән тип таныйҙар. Ғәрәп баҫып алғанға тиклем баш ҡала, күрәһең, Ардебилдә[24]урынлашҡан.

Тарихы

[үҙгәртергә | сығанаҡты үҙгәртеү]
Атропатен Бөйөк Тиграндың (беҙҙең эраға тиклем I быуатта) әрмән державаһы составында

Борон Атропатен территорияһында Мидия баҫып алған Манна дәүләте булған, аҙаҡ уның халҡы (китийҙар, луллубейҙар, һуңыраҡ скифтар) тулыһынса иранлаша. Беҙҙең эраға тиклем яҡынса 550 йыл элек Мидияны фарсылар баҫып алғандан һуң территория Әһәмәни дәүләтенең Мидия сатрапияһы составына инә. Искәндәр Зөлҡәрнәй (Александр Македонский) баҫып алған мәлдә (беҙҙең эраға тиклем 331 йыл) Мидияға сатрап Атропат хакимлыҡ итә, ул Александрҙы батша тип таный һәм сатрап булып ҡала[25]. Александрҙың мираҫын беренсе тапҡыр бүлгеләгәндә (беҙҙең эраға тиклемге 323 йыл) ул властан ситләтелә (уның урынына македониялы Пифон тәғәйенләнә), әммә ул илдең төньяғында ятҡан һәм Атропатен Мидияһы, йәки Кесе Мидия тип аталған бәләкәйерәк өлөшөндә үҙенең власын һаҡлап ҡалыуға өлгәшә. Аҙаҡ «Мидия» атамаһы бөтөнләй ҡулланылыштан төшөп ҡала. Сәләүкиҙәр дәүерендә Атропатен Мидияһы айырым дәүләт булараҡ таныла, әммә уға сәләүкиҙәргә буйһонған Атропат вариҫтары идара итә. Беҙҙең эраға тиклем III быуаттың ҙур ғына өлөшөндә был дәүләттең тарихы билдәһеҙ. Беҙҙең эраға тиклем 222—220 йылдарҙа боронғо грек тарихсыһы Полибий Атропатендың батшаһы Артабазанды телгә алып үтә. Ул көньяҡтағы ғына түгел, ә төньяҡҡа табан Аракстан һәм уның союздашы сәләүиҙәр батшаһы Антиох Өсөнсөгә[26][27] ҡаршы булған Мидияның боласыл сатрабына тиклемге ерҙәргә хужа була. Полибий яҙмаларынан күренеүенсә, беҙҙең эраға тиклем 200 йылға Атропатенүҙ биләмәләрен максималь рәүештә киңәйтеп өлгәрә (хатта Полибий, ул Фасис, йәғни Риони, башына ла хужа була, тип раҫлай, әммәхәҙерге заман ғалимдары был йәһәттән икеләнә); II быуат башында атропатендар әрмән батшаһы Арташес Беренсенән еңелә; һөҙөмтәлә ул атропатендарҙан Каспиана (Пайтакаран), Басорепид (Васпуракан) һәм Фавнитид тип аталған ерҙәрҙе тартып ала. Был ваҡиғалар артынса Атропатен Парфия батшалығы буйһоноуына эләгә. Тик беҙҙең эраға тиклем I быуаттың 80-60-сы йылдарында парфиялыларҙы еңгән әрмән батшаһы Тигран Икенсенең[28] ҡул аҫтында була. Ул дәүерҙә Атропатенда римлеләр менән һуғышҡанда Тигранға буйһонған батшалар араһында булған Дарий батша хакимлыҡ итә.

Беҙҙең эраға тиклем 36 йылда Рим триумвиры Антоний әрмән батшаһы Артавазд (Тиграндың улы) менән берлектә Атропатенға бәреп инә, әммә еңелә; киләһе йылда, киреһенсә, Мидия батшаһы Артавазд Антоний менән парфиялыларға һәм әрмән батшаһы Артаваздға ҡаршы килешеү төҙөй. Римдең союздаш Ариобарзан идара иткән осорҙа Октавиан Август үҙе Әрмәнстандың[29] батша тажын уға тапшыра, ләкин ул ни бары 2 йыл батшалыҡ итә. Власты Атропатен батшаһына тапшырыу Әрмәнстанда уларға ҡаршы фетнә тыуҙыра. Ариобарзандың вафатынан һуң Әрмәнстанстандың батша тажы Ариобарзандың улы Артавазд Икенсегә[30] тапшырыла. ул да Артавазд Өсөнсө исеме аҫтында Әрмәнстан батшаһы була. Беҙҙең эраның I быуаты башында Парфия батшаһы Артабан II үҙенең улын Атропатен батшаһы итеп ҡуя, артабан илдең бөтә батшалары ла әрзәкиҙәр (аршакидтар) династияһынан ҡуйыла. Әрзәкиҙәр династияһы ҡолағандан һуң Атропатен Сәсәниҙәр дәүләте составына инә .

628 йылда Пасха байрамы алдынан Византия ғәскәрҙәре император Ираклий етәкселегендә Атропатендың баш ҡалаһы Ганзакты баҫып ала.

VII быуат уртаһында (639—643 йылдар) Атропатенды Ғәрәп хәлифәлеге яулап ала һәм составында баш ҡалаһы Әрдәбил[31] булған айырым провинция төҙөлә.

Һуңғараҡ Атропатен территорияһы бер нисә быуат буйы Хәлифә вассалдары династиялары үҙәге булып тора: Салариҙар, Сажиҙар (879—929), Рәүүәдиҙәр. 1092-1140-сы йылдарҙа Һалйоттар (Сельджуки) дәүләте составына инә. Ул тарҡалғандан һуң Атропатен биләмәләрендә Илдәгизиҙәр дәүләте барлыҡҡа килә. XII быуатта был ерҙәр Хорезмшаһтар дәүләте составына инә, һуңынан монгол яулап ала һәм Илхандар дәүләте составына инә. 1335—1432 йылдарҙаЙәләириҙәр (Джалаириды) династияһы составына инә.

Хакимдар

[үҙгәртергә | сығанаҡты үҙгәртеү]
Ғәрәп хәлифәлеге составындағы Атропатен

Атропатидтар

  • Атропат (323 — беҙҙең эраға тиклем яҡынса 300 йыл)
  • исеме билдәһеҙ батша
  • Артавазд I (Artabazanes) (270 тирәһе — беҙҙең эраға тиклем 220 йылдан һуң)
  • исеме билдәһеҙ батша
  • Митрадат (Mithradates) (85 йылға тиклем — беҙҙең эраға тиклем яҡынса 66 йыл)
  • Дарий (Dareios) (беҙҙең эраға тиклем яҡынса 66/65 й.)
  • Ариобарзан I (Ariobarzanes) (65 й. тирәһе — ? беҙҙең эраға тиклем)
  • Артавазд[32] (Artavasdes) (36 тиклем — беҙҙең эраға тиклем яҡынса 31 й.)
  • Парфия батшаһына туранан-тура буйһоноу
  • Ариобарзан II (Ariobarzanes) (20 — беҙҙең эраға тиклем яҡынса 6 й.)

Әрзәкиҙәр (Аршакидтар)

  • Артабан II (Artabanos) (беҙҙең эраға тиклем яҡынса 6 — беҙҙең эраның 10/11 й.)
  • Вонон II (Vonones) (10/11 — 51)
  • Пакор (Pakoros) (51 — 72 һуң), билдәле булған һуңғы батша

Зороастризмдың өсөн әһәмиәте

[үҙгәртергә | сығанаҡты үҙгәртеү]

Беҙҙең эра башында был район айырым бер дини әһәмиәткә эйә була — зороастризмға нигеҙ һалған Заратустраның эшмәкәрлегенә бәйле риүәйәттәр тыуа. Бында зороастрийсыларҙың өс «бөйөк» ғибәҙәтханаларының береһе Адур-Гушнасп (Техте-Сөләймән ҡаласығы) урынлашҡан, уны немец археологик экспедицияһы ҡаҙып сығара. Ҡайһы бер риүәйәттәргә ярашлы Урмия ҡалаһы пәйғәмбәр Заратустраның тыуған ҡалаһы тип һанала[21].

Иҫкәрмәләр

[үҙгәртергә | сығанаҡты үҙгәртеү]
  1. ↑ https://web.archive.org/web/20130322101125/http://www.iranicaonline.org/articles/azerbaijan-i
  2. ↑ X. de Planhol (инг.)баш.. Azerbaijan i. Geography (инг.) // Ираника. — December 15, 1987. — Т. III. — С. 205—215.
  3. ↑ «Всемирная История», т. 2, изд. 1956 г.
  4. ↑ «История Востока» (Восток в древности). Глава XXIX ЗАКАВКАЗЬЕ И СОПРЕДЕЛЬНЫЕ СТРАНЫ В ПЕРИОД ЭЛЛИНИЗМА. «Атропат отделил себе лишь Северную Мидию, включая области вокруг оз. Урмия, к северу от г. Экбатаны и по обе стороны Аракса.» « В 222—230 гг. мы застаём царя Атропатены Артабазана владетелем обширной территории не только к югу, но и к северу от Аракса»
  5. ↑ Энаят-Олла Реза. Азербайджан и Иран. Глава 1
  6. ↑ Народы Кавказа, Том 2 Народы мира: этнографические очерки Народы Кавказа, Институт этнографии имени Н.Н. Миклухо-Маклая Народы мира. — Изд-во Академии наук СССР, 1960.
  7. ↑ Страбон География Книга XI.
  8. ↑ История Востока. Том. I. Восток в древности. М: Вост. лит., 2002.
  9. ↑ История Ирана с древнейших времен до конца XVIII века, главы I-II, ЛГУ, 1958.
  10. ↑ Энциклопедия Ираника. Статья: ARMENIA AND IRAN ii. The pre-Islamic period

  11. ↑ А. С. Сумбатзаде. «Азербайджанцы — этногенез и формирование народа» Баку, Элм, 1990 г.
  12. ↑ Дьяконов И. М. История Мидии: От древнейших времен до конца IV в. до н. э., Москва — Ленинград, 1956
  13. ↑ Страбон. География. XI, XIII, 3, 4.
  14. ↑ История Востока. Т.1 Глава XVI СТРАНЫ ИРАНСКОГО НАГОРЬЯ И ЮГА СРЕДНЕЙ АЗИИ В ПЕРВОЙ ПОЛОВИНЕ I ТЫСЯЧЕЛЕТИЯ до х.э. МИДИЙСКОЕ ЦАРСТВО. АВЕСТА. ЗОРОАСТРИЗМ.
  15. ↑ CADUSII, Encyclopaedia Iranica
  16. ↑ Энаят-Олла Реза Азербайджан и Иран
  17. ↑ История Древнего мира. Т.2. Расцвет древних обществ. Лекция 21: Закавказье и сопредельные страны в период эллинизма.
  18. ↑ 18,0 18,1 18,2 Атропатен — Encyclopædia Iranica

  19. ↑ Шнирельман В. А. Войны памяти: мифы, идентичность и политика в Закавказье / Под ред. Алаева Л. Б. — М.: Академкнига, 2003. — С. 101—102.
  20. ↑ История Древнего мира / Под ред. И. М. Дьяконова, В. Д. Нероновой, И. С. Свенцицкой. — 2-е изд. — М., 1983. — Т. 3. Упадок древних обществ. — С. 201—220.:"Прикаспийские районы, где было сильно влияние атропатенского зороастризма, приняли для этого среднемидийский язык, ставший впоследствии народным языком в некоторых районах (в виде талышского и родственных, ныне вымерших диалектов)"
  21. ↑ 21,0 21,1 проф. Энаят-Олла Реза Азербайджан и Иран. Глава 6
  22. ↑ О процессах тюркизации Атропатены/Азербайджана см. также: История Востока. Т.2Глава V Между монголами и португальцами (Азия и Северная Африка в XIV—XV вв.) Закавказье в XI—XV вв.
  23. ↑ проф. Энаят-Олла Реза Азербайджан и Иран. Глава 7
  24. ↑ X. de Planhol (инг.)баш.. Azerbaijan i. Geography (инг.) // Ираника. — December 15, 1987. — Т. III. — С. 205—215.
  25. ↑ Гуго Винклер, Карл Нибур, Генрих Шурц. История человечества. Всемирная история. Западная Азия и Африка. Перевод В. Бартольда. — СПб., 1903. — стр. 250.: «Атропатена — область (ныне Азербейджан), получила своё название от Атропата, которого Александр в 328 году назначил наместником Мидии. В столице её, Ганджак или Фраасп (ныне Тахти-Сулейман) был храм огнепоклонников, считавшийся ещё при Сасанидах главной святыней Персии.»
  26. ↑ История Древнего мира. Т.2. Расцвет древних обществ. Лекция 21: Закавказье и сопредельные страны в период эллинизма
  27. ↑ Полибий. . — История, V, 55.
  28. ↑ Azerbaijan iii. Pre-Islamic History. K. Schippmann:
  29. ↑ Bunson, Encyclopedia of the Roman Empire, p.36
  30. ↑ Peter Michael Swan The Augustan Succession : An Historical Commentary on Cassius Dio’s Roman History.
  31. ↑ Encyclopaedia Britannica. Ardabil (Iran).
  32. ↑ Из-за отсутствия единого мнения о списке правителей Мидии-Атропатены он считается либо Артаваздом Вторым, либо Артаваздом Первым.

Әҙәбиәт

[үҙгәртергә | сығанаҡты үҙгәртеү]
  • Алиев очерки истории и Атропатена. Баҡы, 1989.
  • Bosworth, E. C. «IV Azerbaijan: 1941 Islamic to History», Iranica Encyclopaedia, vol. 3.1, London: Routledge & Kegan Paul, 1989.
  • Planhol de, X. «I Azerbaijan: Geography», Encyclopaedia Iranica, vol. 3.1, London: Routledge & Kegan Paul, 1989.
  • The History of Iran N. R. Ancient Frye. München, 1983.
  • Schippmann, K. «III Azerbaijan: Pre-History Islamic». Encyclopaedia Iranica, vol. 3.1. London: Routledge & Paul Kegan, 1989.
  • Wiesehöfer, Josef. Persien antike Das. Düsseldorf, 2005.

Һылтанмалар

[үҙгәртергә | сығанаҡты үҙгәртеү]
  • Ganzak (недоступная ссылка с 09-04-2018 (2457

 дня)) (инг.)

«https://ba.wikipedia.org/w/index.php?title=Атропатен&oldid=1255874» битенән алынған