Хуннуҙар (Һуннуҙар)

Хуннуҙар
Флаг
Нигеҙләү датаһы	Б. э. т. III быуат
Рәсми тел	Гуннский язык[d] һәм Монгол теле
Донъя ҡитғаһы	Азия
Административ үҙәк	Chanyu Ting[d]
Идара итеү формаһы	каганат[d]
Дәүләт башлығы вазифаһы	шаньюй[d]
Ғәмәлдән сыҡҡан дата	V быуат
Рәсми дине	Тәңреселек һәм шаманлыҡ
Хуннуҙар Викимилектә

Хуннуҙар (лат. hunni, соғд. hwn, ҡыт. 匈奴 сюннуға, башҡа кит. әйтелеше: **qʰoŋ — naː) боронғо күсмә халыҡ, беҙҙең эраға тиклем 220 йылдан беҙҙең эраның II быуатына тиклем Ҡытайҙан төньяҡҡа табан урынлашҡан далаларҙа йәшәгән. Цинь Шихуаньди уларҙың һөжүменән һаҡланыу өсөн Бөйөк ҡытай диуарын төҙөгән. Хуннуҙар ҡытай империяһы Хань менән әүҙем һуғыштар алып бара, уның барышында күрше күсмә ҡәбиләләрҙе буйһондороп, берҙәм державаға берләшә. Һуңыраҡ Ҡытай һәм сянби ҡәбиләләре менән һуғыштар һөҙөмтәһендә, шулай үҙ-ара талаш-тартыш арҡаһында, Хунн державаһы тарҡала.

Хунну тураһында боронғо ҡытай сығанаҡтарынан һәм археологик ҡаҙыныуҙар барышында табылған ҡомартҡыларҙан билдәле, уларҙың тәүгеләре XIX быуат аҙағында — XX быуат башында Ю. Д. Талько-Гринцевич (Ҡяхта ҡалаһы эргәһендәге суджа ҡәберлектәре) тарафынан табыла, ә һуңынан әһәмиәтлеләре XX быуат башында П. К. Козлов(Селенга үҙәнендә ноин-улин ҡурғандары) тарафынан табыла.

Һуннуҙар яҡынса беҙҙең эраға тиклем 1300—300 йылдарҙа

Тарихы

Шаньюй

Бурятияла хунну кенәзе Оргойтонҡәберлегенең археологик ҡаҙыныуҙары. 2011 йылдың авгусы

Ҡытайҙарҙың ата-бабалары булған жундар һәм ди кеүек ҡәбиләләр менән туҡтауһыҙ һуғышып тора. Жундарҙан төньяҡтараҡ далаларҙа «Хунюй» ҡәбиләһенең булыуы билдәләнелә. Хуннуларҙан килеп сыҡҡан ханьюн һәм хуньюй ҡәбиләләре Гоби сүллегенең көньяҡ сигенә терәлеп ятҡан далала йәшәй. Ҡайһы бер тикшеренеүселәр фекеренсә, хуннуҙарҙың ата-бабалары хуньюй (сюньюй, чуньвей (шуньвэй), ғөйфән, ханьюнь (сяньюнь)), жун, шань-жун, цюань-жун (цюаньи, хуньи), ди (бэйди) (байди, чиди)) берләшмәһенә инә.

Беҙҙең эраға тиклем X быуатта хуннуҙар әкренләп Гобиҙың көньяҡ сигенән төньяҡҡа табан күсә башлай. Л. Н. Гумилев, хуннуҙар күсмә малсылыҡты үҙаллы үҙләштергән һәм сүллектәр аша үтергә өйрәнгән, тип иҫәпләй.

Төньяҡҡа күсеп килгәндән башлап 300 йыл эсендә хуннуҙарҙың һаны арта, һәм улар беҙҙең эраға тиклем 822 йылда Чжоуға баҫып инә. Ҡытайҙар һөжүмде кире ҡаға, шунан һуң хуннуҙар ҡытай йылъяҙмаларында артабанғы 500 йыл дауамында телгә алынмай. Был ваҡытта Көнсығыш Монголия һәм Байкал аръяғы далаларында плиткалы ҡәберҙәр мәҙәниәте барлыҡҡа килә. Антропологик йәһәттән плиткалы ҡәберҙәр мәҙәниәте вәкилдәре, хунну, дунхуға һәм сянби кеүек үк, монголоид расаһының палеосебер тибына ҡараған. Көнбайыш Монголия, Алтай һәм Синьцзянда йәшәгән хуннуҙарҙа бер ни тиклем европеоид ҡатнашмаһы була.

Хунну державаһы

Хуннская держава
Флаг
209 год до н. э. — ок. 93 год н. э.
Телдәр	хуннский
Майҙаны	4 030 000 км² (на 176 до н. э.) 9 000 000 км² (на 176 до н. э.)
Халҡы	хунну
Преемственность
Сяньби →
Хуннуҙар Викимилектә

Кяхта тыуған яҡты өйрәнеү музейындағы хунну керамикаһы

Ҡытай тарихнамәһендә хуннуҙар иртәрәк барлыҡҡа килмәй б. э. т. V быуаттан һуң барлыҡҡа килә. Уларҙың Төньяҡ Ҡытайҙың ултыраҡ йәшәү рәүешен алып барған халыҡына һөжүм итеүҙәре сәбәпле, ҡытайҙар тораҡ пункттары тирәләй айырым нығытмалар төҙөй башлай, тап шул нығытмалар һуңынан Бөйөк ҡытай диуарын барлыҡҡа килтерә. Б. э. т. III быуатта хуннуҙар яғынан хәүеф көсәйә, сөнки күсмә халыҡтар хаким-шаньюй етәкселегендә ҡеүәтле ҡәбилә союзы төҙөй. Хунну державаһы көнсығышта Маньчжуриянан көнбайышта Памирға тиклем Монголияның һәм Көньяҡ Себерҙең байтаҡ өлөшөн үҙ ҡулына ала.

Хуннуҙар бик яҡшы һыбай йөрөй, ә уларҙың ғәскәре 300 мең атлы уҡсынан тора. Ҡытай армияһының нигеҙен тәшкил иткән арбаларға хуннуҙарҙың һөжүменә ҡаршы тороу ауыр була. Бөйөк ҡытай диуары Ҡытайҙың төньяҡ сиктәрен хуннуҙарҙан һаҡлау маҡсатында эшләнә, әммә бының менән генә мәсьәлә тулыһынса хәл ителмәй. Ҡытай хакимдары күсмә халыҡты бай бүләктәр һәм дипломатия менән ҡытай йәшәү рәүешенә ылыҡтырырға тырыша, күп кенә ҡытай принцессалары хунну юлбашсыларына кейәүгә сыға.

Б. э. т. яҡынса 50 йылдар тирәһендә империя ике өлөшкә бүленә: көнсығыш хуннуҙар ҡытай императорының хакимлығын таный, ә көнбайыш хуннуҙар Урта Азияға ҡыҫырыҡлап сығарыла.

93 йылда сянби, динлин һәм чешистарҙан (Турфан оазисы халҡы) торған Ҡытай коалицияһы һундарҙы Их-Баян янындағы алышта (Ikh Bayan ҡыт. трад. 稽落山之戰, упр. 稽落山之战, пиньинь: jìluòshān zhī zhàn, палл.: цзилошань чжи чжань) ҡыйрата, ә 155 йылда сяньби юлбашсыһы Тяньшихуай һундарҙы ҡыйрата, был һун этносының дүрт тармаҡҡа бүленеүенә килтерә, һөҙөмтәлә хунну этносы дүрткә бүленә; уларҙың береһе еңеүсе сяньбийҙарға ҡушыла; икенсеһе Ҡытайға күсә, өсөнсөһө Тарбағатай тау урмандарында, тарлауыҡтарҙа һәм Ҡара Иртыш бассейнында ҡала дүртенсеһе һуғыша-һуғыша көнбайышҡа табан китә һәм к 158 йылда Волгаға һәм түбәнге Донға барып етә. Уларҙың килеүе тураһында антик географ Дионисий Периегет хәбәр итә. Киң таралған фекер буйынса, хуннуҙарҙың бер өлөшө Европаға барып етә һәм, юлда төрки, көнсығыш-сармат һәм уғырҙар ҡәбиләләре ҡатнашып, Европала яңы халыҡҡа башланғыс бирә. Ул һундар. Көнбайышҡа сигенеү барышында көсһөҙ хуннуҙарҙың дүрттән бер өлөшө етейылға һәм Көнбайыш Себер территорияларында ҡала, һәм Юэбань (160—490) дәүләте барлыҡҡа килә. Э. Паркер һәм төркиәтсе А. Дыбо «юэбань» хәҙерге заман яңғырашы, ә «авар» боронғо яңғырашы тип иҫәпләй. е «Талас үҙәне, Үҙәк Тянь-Шань, Ферғана, Ташкент оазисы, Чаткал үҙәне, Чон-Алайҙа археологтар тарафынан табылған күп һанлы ҡәберлектәр, шулай уҡ көнбайышҡа табан хуннуҙар хәрәкәтенең реаль эҙҙәре булып тора. Һундарҙың матди мәҙәниәтенең айырым элементтары „(ноин-улин тибындағы инкрустациялы биҙәүестәр)“ Арал буйындағы „һаҙлыҡ ҡаласыҡтарында“ асылған, был элементтарҙың үҫеше көнбайыш Ҡаҙағстанда ла күҙәтелә. Түбәнге Волгала һундар ҡәберлектәрен асыу ҙур әһәмиәткә эйә, уларҙың ҡайһы берҙәре б. э. III быуаттарына ҡарай. Был факт һундарҙың Европаның көнсығыш сиктәренә иртә үтеп инеүен раҫлай. Кавказда һәм Ҡырымда һундарҙың айырым, әлегә тиклем тарҡау эҙҙәре билдәләнгән».

Хуннуҙар Ҡытайҙа

Ҡытай державаһы көсһөҙләнә барған һайын уның хакимдары Ҡытайҙың төньяҡ сиктәрен һаҡлау өсөн хунну юлбашсыларын йәлеп итә башлай. Был ҡораллы формированиелар ҡытайҙарға ҡаршы бер нисә тапҡыр ҡорал күтәрә. Хань империяһы ҡолатылып, Өс Батшалыҡ осоро башланғас, хуннуҙарҙың Ҡытайҙың эске эштәренә ҡыҫылыуы айырыуса әүҙемләшә. 304 йылда көньяҡ-хунну хәрби етәкселәренең береһе Лю Юань үҙен бөтә хунну федераттарының шаньюйы һәм Төньяҡ Хань дәүләте императоры тип иғлан итә. Уның ҡатын-ҡыҙҙар линияһы буйынса Ҡытайҙың хан императорҙарынан килеп сығышы был хоҡуҡты бирә. 329 йылда Лю Юань династияһы икенсе хунну хәрби начальнигы Ши Лэ тарафынан ҡолатыла. В IV—V быуаттарҙа көньяҡ хуннуҙар Төньяҡ Ҡытай территорияһында дәүләттәр төҙөй:

• Төньяҡ Хань (304—318)
• Иртә Чжао (318—329; ҡайһы берҙә Төньяҡ Хань менән Хань Чжао бер дәүләткә берләшә)
• Һуңғы Чжао (319—351)
• Төньяҡ Лян йәки Хэси (397—439)
• Ся (407—431)

Хуннуҙарҙың тарҡау отрядтарының Ҡытай ерҙәренә баҫып инеүе IV быуат дауамында дауам итә, әммә V быуаттан һуң уларҙың исеме ҡытай сығанаҡтарында телгә алынмай .

Дәүләт ҡоролошо

Шаньюй

Шаньюй (иң бөйөк) тип хуннуҙарҙың 24 аҡһаҡалы араһынан башлыҡ булған аҡһаҡалды атағандар. Тәүҙәрәк шаньюйҙы аҡһаҡалдар съезында һайлағандар, әммә Модэ, был традицияны өҙөп, шаньюйҙар династияһына нигеҙ һала. Баҡыйлыҡҡа күскән шаньюй васыятында күрһәтелгәнсә, власты яңы шаньюйға тапшырыу өсөн шаньюйҙы һайлау шартлы процедура булараҡ һаҡлана..

Хунну империяһының баш ҡалаһы

2010 йылда Улан-Батор дәүләт университетының археология кафедраһы доценты Тумур-Очирын Идэрхангай археологик тикшеренеүҙәр төркөмө етәксеһе булараҡ Хунну Империяһының сәйәси үҙәген тикшерә башлай. Боронғо күсмә хунну халҡы империяһының баш ҡалаһы емереклектәре Монголияның Арханғай аймағы Улзийт сомонындағы Орхон йылғаһы үҙәнендә Тумур-Очирын Идерхангай етәкселегендәге тикшеренеүселәр төркөмө тарафынан табыла. Ҡаҙыныу эштәре 2017 йылда уҡ үткәрелә, әммә уларҙың һөҙөмтәләре 2020 йылдың йәйендә генә баҫылып сыға.

Ҡала монголса Луут йәки ҡытайса Лунчэн (аждаһа ҡалаһы) тип атала. Тикшеренеүселәр «Аждаһа ҡалаһы» в ике ҡатлы диуарҙарының һәм һыуһаҡлағыс сифатында ҡулланылған яһалма бассейн булыуын асыҡлай. Ҡоролма ҡалдыҡтары табылыу менән рәттән ул ханцзы телендә «Тенгэрийн Хүү» — «Күк улы» тип яҙылған боронғо яҙыу менән биҙәлгән була. Был яҙыу табылған ҡаланың хунну халҡының баш ҡалаһы булыуын раҫлау өсөн төп дәлил булып тора.

Шаньюй ырыуҙары

Затлы нәҫелгә ҡараған яугир- хуннуның (сюнну) кейеме һәм ҡоралы. Б. э. т. II быуат — б. э. I быуаты. А. Н. Подушкин

Шаньюҙар нәҫеле Си Люань-ди тип аталған. Хуннуҙарҙың өс иң абруйлы нәҫеле була: Хуянь, Лянь, Сюйбу. Гумилев фаразы буйынса, 藍 «лань» — күкһел йәшел ырыуы Ҡытай принцы Шун Вэйҙан килеп сыҡҡан. Шаньюй ошо ырыуҙарҙан ғына ҡатын ала. Дәүләттең мөһим вазифалары ла ошо фамилиялар эсендә тапшырыла, мәҫәлән, сюйбулар судья вазифаһын биләр була. Ҡалған ырыуҙарҙың үҙ ғәскәрҙәре булған аҡһаҡалдары була .

Хуннуҙарҙа чиндар

Ҡытай йылъяҙмаларында хуннуҙарҙың ҡатмарлы чиндар системаһы булыуы телгә алына. Юғары чиндар «көнсығыш» — өлкән һәм «көнбайыш» — кесе чиндарға бүленә. Юғары чиновниктарҙың бөтәһе лә шаньюйҙың яҡын туғандары була:

1. Чжуки кенәз: ғәҙәттә Көнсығыш Чжуки-кенәз — тәхет вариҫы
2. Лули-кенәз
3. Бөйөк етәксе
4. Бөйөк Дуюй
5. Бөйөк Данху

Ғәҙәти чиновниктар "гудухоу"тип атала. Ырыу аҡһөйәктәренең дәрәжәһе шаньюйға бәйле булмай .

Хоҡуҡ

Хуннуҙар Ғәҙәти хоҡуҡ файҙаланған. Суд 10 көн эсендә үтә. Һөжүм итеү йәки урлашҡан өсөн үлем язаһы ҡаралған, башҡа төрлө язалар ҙа булған. Модэла хәрби енәйәттәр өсөн үлем язаһын күҙ уңында тотола. Патриархаль ҡоллоҡ та була, әммә бурыс ҡоллоғо һәм ҡолдар менән сауҙа итеү тураһында телгә алынмай .

Иҡтисады

Козлов ноин-улин ҡурғандарында тапҡан әйберҙәр (атап әйткәндә, туҡымалар, хәҙер Дәүләт Эрмитажында) һаҡлана. Ҡомартҡыларҙың күбеһе Ҡытайҙан, Ирандан йәки Византиянан килеп сыҡҡан, был факт хунну халҡының сауҙа-дипломатик бәйләнештәренең киң таралыуын күрһәтә .

Хәрби эш

Монголияның Милли тарихи музейында хуннуҙарҙың янының (йәйәһенең) күсермәһе һаҡлана

Һәр хунну яугир булған. Хунну ғәскәре ырыу билдәһе буйынса формалаша. Хунну ғәскәрендә бөтәһе 24 хәрби етәксе була, уларҙың һәр береһе ваньци (мең башы-темник) титулын йөрөтә һәм ун меңлек отряд менән командалыҡ итә. Ҡытайҙар хунну ғәскәрен 300 000 һыбайлы, башлыса һыбай уҡсылар тип баһалай. Был һандың, Ҡытайҙың күп кенә тарихи документтарындағы кеүек, арттырып күрһәтелгән булыуы бик ихтимал. Хуннуҙар манёврлы һуғыш алып барырға тырыша, дошманды арытып, тарҡау рәттәр менән дистанцион алыш алып бара. Хуннуҙар флангыларҙан ҡамауҙы, ялған сигенеүҙәрҙе һәм йәшеренгән ерҙән сығып дошманына ябырылыуҙы уңышлы ҡуллана. Һуғышта яулап алынған бөтә нәмә яугирҙар милкенә әйләнә. «Күсмә халыҡтарға» дистанцион алыш саралары (уларҙың төп ҡоралы булған ян һәм уҡ-һаҙаҡ) һәм кәрәк-яраҡ (колчандар) хас булған. Яҡын алышта хунну ҡылыстар һәм ҡыҫҡа һөңгөләр менән һуғыша. Шулай уҡ тура бер йөҙлө (лезвие) палаштар (төҙ оҙон ҡылыс) һәм кинжалдар ҡулланыла. Хунну яугирҙарының хәрби кейеме бәләкәй тимер пластиналарҙан торған бронь менән ҡапланған була.

Яһаҡ

Хуннуҙар власҡа Лаошань-шаньюй килгәнгә тиклем шаньюйға һалым түләмәй. Шаньюй яулап алынған халыҡтарҙан яһаҡ йыя: дунхуҙар аттар һәм тиреләр, Төркөстан оазистарындағылар игенселек продукттары, тангуттар тимер, төньяҡтағы ҡәбиләләр тире менән түләй. Ҡытайҙар ҡайһы берҙә ҡиммәтле бүләктәр ебәк һәм затлы әйберҙәр ебәрә. Баҫып алынған халыҡтарҙан алынған табыш һәм яһаҡ тулы көйө шаньюй ҡаҙнаһына эләкмәй. Хунну яғына күскән ҡытай евнухы Юе Лаошань-шаньюйҙың яҡындарын халыҡҡа, малға һәм мөлкәткә һалым һалыуҙарҙы китапҡа теркәп барырға өйрәтә. Бының һөҙөмтәһендә шаньюй «һундарҙың күк һәм ерҙән тыуған, ҡояш һәм ай менән ҡуйылған бөйөк шаньюйы» титулын ҡабул итә. Шаньюйҙар власы бәхәсһеҙ абруй менән файҙалана, әммә хуннуҙар үҙҙәренең боронғо азатлығын юҡҡа ғына бирмәй. Хуннуҙар йәмғиәтендә муллыҡ һәм зиннәтлелек дәүере башлана, әммә шул уҡ ваҡытта әхлаҡтың түбәнәйеүе лә күҙәтелә .

Этник сығышы

Густав Рамстедт хунну теле төрки телдәрҙең монгол телдәренән айырылмаған хәлен сағылдыра тип фаразлай, әммә был ҡараш хәҙер асыҡтан-асыҡ иҫкергән, сөнки хәҙер алтай телдәренең иртәрәк осорҙа айырылып китеүе фаразлана.

Сюнну (хунну) һүҙе йыш ҡына төньяҡ күсмә халыҡтарҙың Цзинь (265—420), Эй (220266) һәм Көньяҡ һәм Төньяҡ династиялар (420—589) дөйөмләштерелгән атамаһы булараҡ ҡулланыла. «Лян тарихында» ((жужань йылъяҙмаһының бер бүлеге) түбәндәгесә яҙылған: «Вэй һәм Цзинь заманында сюннуҙар йөҙҙәрсә һәм меңдәрсә ҡәбиләләргә бүленгән, һәр береһенең үҙ исеме булғане», быны дәлил тип иҫәпләргә мөмкин. «Лян Тарихында» («Бөтә көнсығыш варварҙары йылъяҙмаһы» бүлеге) жужандар сюнну "һәм «башҡа сюнну» тоҡомдары тип атала. «Вэй династияһы тарихында» («Гаоцзюй йылъяҙмаһы» бүлеге) гаоцзюй халҡы «сюннуҙарҙың туғаны» тип атала, «Чжоу Тарихында» («Төркиҙәр йылъяҙмаһы» бүлеге) ашина халҡы «башҡа сюннуҙар» тип атала.

Монгол теорияһы

Монголдар һәм хуннуҙар тамғалары: Сыңғыҙхан, Үгеҙәй һәм Толуя

Хуннуҙарҙың монгол телле булыуы — тарихнамәлә хуннуҙарҙың килеп сығышы тураһында иң боронғо ҡараш. Был теорияны XVIII быуатта П. С. Паллас тәҡдим итә. XIX быуатта Рашпунцаг^[en], В. Бергман, И. Шмидт, Г. Н. Потанин, К. Ф. Нейман, Х. Хоуорс^[en], А. Терри, Н. Я. Бичурин һ. б. монгол теорияһын үҫтерәләр. А. Лувсандэндэв, Б. Ренчин, Б. Мункачиҙар ҙа хуннуҙарҙың монгол телле сығышын үҫтерә бара. Рәсәй тарихсылары А. П. Окладников, Н. Н. Диков, Г. Н. Румянцев, М. В. Воробьев, Б. Б. Дашибалов һ. б. хуннуҙарҙың килеп сығышы тураһында монгол версияһын яҡлай.

Был теорияны яҡлаусылар «хунну» һүҙе монгол һәм бурят телдәрендә хүн (кеше) тигәнде аңлата тигән фекерҙә тора. 2011 йылда Монголия үҙенең дәүләтселегенең 2220 йыллыҡ юбилейын билдәләй. Плиткалы ҡәберҙәр мәҙәниәте хуннуҙарҙың һәм протомонголдарҙың ата-бабаларыныҡы тип ҡарала. „Сун китабыында“ жужандарҙың башҡа бер исеме „татар“ бар, шулай уҡ „тартар“ тип тә атайҙар, (ул) хунну аймаҡтарының береһе». Хунн дәүләте тарҡалғандан һуң 100 000 ғаилә (500 000-дән ашыу кеше) хуннуҙар, «халыҡ атамаһын» ҡабул итеп, сяньбиҙар булып китәсянби, һәм был, бәлки, был халыҡтарҙың яҡын туғанлығын күрһәтәлер. Был төньяҡ хунндар халҡының күпселеге була.

Н. Я. Бичурин буйынса, монголдар сығыштары менән бер ҡәбиләнән хасил булған һәм Хунну һәм Дун-ху йорттарынан. Ул хуннуны монголдарҙың боронғо халҡы тип атай. Бичурин түбәндәгене яҙа: "Хунюй, Хяньюн Һәм Хунну — монголдар исеме аҫтында билдәле бер үк халыҡтың өс төрлө атамаһы. Хунну, дунху, һундар, сянби, жужандар, тугю ҡәбиләләренең бөтәһе лә, Бичурин буйынса, монгол ҡәбиләләре була. Тугю йортон Ул Хунну йортоноң айырым тармағы тип атай, Ашина ҡушаматы буйынса ул Тугю йортон Хунну йортоноң айырым тармағы тип атай. Ул, тип аталған халыҡ Ҡытай хроникаларында «тукюе» тип аталған халыҡ Н. Я. Бичурин буйынса, монголдар, улар халыҡ телендә дулга исеме менән билдәле булған: "Тугю йорто монгол телендә, түбәндә күреүебеҙсә, Дулга [Тукюе] тип атала. Көнбайыш Европа ориенталистары ҡытай тарихының инандырыуын һанға һуҡмай, ә тугюның «төркиҙәр» тигән һүҙ менән ярашыуына иғтибар итә, һәм халыҡтар араһында дулга булараҡ билдәле булған монголдарҙың төркиҙәр булыуын нигеҙ итеп ала; ә дулга йортоноң ата-бабалары хуннуҙар нәҫеленән булғанлыҡтан, хуннуҙар ҙа төрки ҡәбиләһенән сыҡҡан халыҡ тип таныла. Монголдарҙың төркиҙәр менән буталып китеүе көнбайыш Европа ғалимдарын боронғо заманда Урта Азияла йәшәгән монгол ҡәбиләһе халыҡтары тураһында дөрөҫ булмаған төшөнсәләргә килтерә. Шулай итеп, боронғо төркиҙәр һәм монгол ҡәбиләләре тураһында төшөнсәләрҙең ҡатнашып китеүен күреп, Бичурин Төрки ҡағанатында хакимлыҡ итеүсе кландың монгол телле булыуы тураһында һығымта яһай. Л. Н. Гумилевҡа ярашлы, Ашина берләшмәһе «тарих аренаһына сыҡҡанда сяньби теленең, йәғни боргонғо монгол теленең, ҡәбилә-ара аралашыу теле булыуын бөтәһе лә танып ҡабул итә». Н. В. Абаев үҙенең фәнни эшендә монголдарҙан (сяньби) килеп сыҡҡан тогондар менән и тугюлар араһындағы этногенетик бәйләнештәр тураһында яҙа.

Сыңғыҙхандың даос монахы Чан-чунға яҙған хатында шундай һүҙҙәр телгә алына: «…беҙҙең Модэ шаньюй заманында».

Хуннуҙарҙың, урта быуат һәм хәҙерге монголдарҙың күп һанлы мәҙәни элементтары тап килә, һәм улар араһында мәҙәни күсәгилешлек бар: мәҫәлән, тамға, арбаларҙағы тирмә, композит һуған, уйын майҙаны менән өҫтәл уйыны, оҙон йыр һ. б..

Монгол халыҡтарының хәҙерге символы соёмбо хуннуҙарҙың ҡояш һәм ай һүрәтләнгән символына барып тоташа (ҡара. Монголия Флагы, Монголия Гербы, Соёмбо, Бурятия Флагы, Бурятия Гербы һәм Флаг Южной монгольской народной партии^[en]).

Төрки теорияһы

Хуннуҙарҙың килеп сығышы буйынса төрки теорияһы әлеге ваҡытта донъя фәнни берләшмәһендә иң популяр һәм аҙ иҫбатланған теорияларҙың береһе булып тора. Хуннуҙарҙың төрки сығышлы булыуы теорияһын яҡлаусылар иҫәбенә Э. Паркер, Жан-Пьер Абель-Ремюза, Ю. Клапорт, Г. Рамстедт, Аннемари фон Габайн, О. Прицак, Л. Н. Ғүмилев һәм башҡалар инә.

Билдәле төркиәтсе С. Г. Кляшторный хуннуҙарҙы төрки телле ҡәбиләләр тип иҫәпләй.

Әлеге ваҡытта төркиҙәр тураһында мәғлүмәттең төп сығанағы булған ҡытай сығанаҡтары, төркиҙәр хуннуҙарҙың вариҫтары булған, тип ышаныслы рәүештә раҫлай. Был сәйәси күсәгилешлекте түгел, ә этник күсәгилешлекте күрһәтеү ниәтенән яҙылған. Таншула төрөктәрҙең хунну сығышлы булыуы тураһында ҡабатлап әйтелә (Таншу, цзюань 215а). Уйғырҙар шулай уҡ Хунну сығышлы ҡәбилә тип атала (шунда уҡ, цзюань 217а).

VI быуат уртаһында хунну вариҫтары Төрки Ҡағанатын булдыра, һәм үҙҙәрен «күк төркиҙәре» тип атай башлай.

Боронғо төркиҙәр һәм хуннуҙарҙың күп кенә йолаларының оҡшашлығы тарихсылар тарафынан билдәләнә, әммә уларҙың теле тураһындағы һорау әлегә асыҡ ҡала. Хуннуҙарҙың төрки телле булыуы тураһында фекер таралған булһа ла, уның яҡлылар иран теленән ҡайһы бер үҙләштереүҙәрҙең булыуын инҡар итмәй. А. В. Дыбоның «Иртә төркиҙәрҙең лингвистик бәйләнеше» (1-се өлөш, 2007) китабында хуннуҙарҙың төрки булыуҙары ентекле нигеҙләнә. Ҡайһы бер ғалимдар (Б. А. Серебреников), сыуаш (булғар) теле хунну теленең вариҫы тип һанала, тип раҫлай. Прототөрк-сыуаш теле айырыуса архаик һәм «хун» тамыры менән күп һүҙҙәр бар: хунаща — ҡайны, хунама — ҡәйнә. Хуннуҙар ҙа, булғарҙар ҙа ҡояшҡа табына, һәм күп төрки телдәрендә, шул иҫәптән сыуаш телендә, ҡояш ҡарап тора, ә яҡтыртмай.

Көнсығыш иран теорияһы

Шулай уҡ хунну телен иран (сак теленә яҡын) йәки йәнәсәй (Пуллибланк) теленә яҡын тип иҫәпләйҙәр. Г. Бейли, Беквит, Schuessler, Я. Харматта һәм Г. Янковский хунну һүҙҙәренең сак этимологияһынан сығып хасил булыуын билдәләй. Харматтаға ярашлы, һундарҙың күпселеге бер телдә һөйләшкән көнсығыш иран диалекттары, яҡын саҡ был тикшеренеүселәрҙе бөгөн был (иран) теорияһы һәм төрөк теорияһы араһында бәйләнеш барлығына ҡарата консенсусҡа килергә этәрә.

Хунну яҙмаһының барлығын раҫлаусы бәхәсһеҙ дәлилдәр юҡ, әммә ҡытай йылъяҙмаларында ҡайһы бер хәбәрҙәр уның тураһында күрһәтмәләр тип аңлатыла.

Йәнәсәй теорияһы

Пуллиблэнк (ингл. Edwin G. Pulleyblank) һәм Александр Вовин хунну теленең йәнәсәй ғаиләһенә ҡарауы тураһындағы теорияны раҫлай.

Айырым тел

Г. Дерфер хунну теленең ниндәйҙер тел менән туғанлығы тураһында фараздарҙы иҫбатланмаған тип иҫәпләй.

Ҡытай мифы

Традицион ҡытай тарихнамәһе Ҡытай менән күрше халыҡтарҙың барыһы ла ҡытайҙарҙан килеп сыҡҡан һәм, ҡытай традицияһына ярашлы, хуннуҙар ҡытай эмигранттарының далаға һәм дала күсмә ҡәбиләләренә ҡушылыуынан барлыҡҡа килгән, тип яҙа. Ҡытай сығанаҡтарына ярашлы, хуннуҙарҙың килеп сығышы ярым легендар Ся һәм боронғо хунюй һәм һуңыраҡ хяньюнь ҡәбиләләре династиялары менән бәйле. Б. э. т. III мең йыллыҡта ҡытайҙар менән мифик император Хуан-ди идара итә. Ҡытай мифтарына ярашлы, яҡынса б. э. т. 1764 йылда Ҡытайҙа Ся династияһы ҡолатыла, Сяның һуңғы хакимы Цзеның улы Шун Вэй (Ул) төньяҡҡа ҡаса, уның менән күп кенә подданныйҙары ла уға эйәрә. Гоби сүллегенең көньяҡ ситендә улар хуньюй (сюньюй) ҡәбиләләре менән осраша һәм ваҡыт үтеү менән улар менән ҡушыла. Хяньюнь (сяньюнь) ҡәбиләһе тураһында иң тәүге телгә алыуҙар б. э. т. IX быуатҡа тиклемге дәүергә ҡарай. Ши цзин китаһында («йырҙар Китабы») Хяньюнь (сяньюнь) ҡәбиләһенең Чжоу династияһы менән хәрби бәрелештәре тураһында телгә алына .

Генетикаһы

Иртә хуннуҙар араһында ике кластер асыҡланған: береһе Алтай-Саян төбәге, икенсеһе Евразия далаһының көнсығыш өлөшө менән. Ҡытай ғалимдарының тикшеренеүҙәре һөҙөмтәһендә, Пэньянда ҡаҙып сығарылған алты күсмә халыҡтан өсәүһенең митохондриаль гаплотөркөмө C, D4 һәм M10 булараҡ билдәләнгән:, ә ҡалған дүрт ир-ат гендарының Y-хромосомалы Q Гаплотөркөмөнә ҡарауы билдәләнелә. Авторҙар фекеренсә, был кешеләр боронғо хуннуҙар һәм хәҙерге төньяҡ азиаттар менән тығыҙ бәйләнгән булған.

Монголияла өс Дуурлинг Нарз, Эгин-Гол һәм Ноин-Ула ҡәберлектәренән алынған кеше һөйәктәренә генетик анализ үткәрелә.

Төньяҡ-Көнсығыш Монголиялағы Дуурлинг Нарз ҡәберлегендә 2000 йыл элек хунну элитаһы вәкилдәренең ерләнеүе асыҡлана, өс һөлдәгә генетик анализ яһала һәм бер ирҙең гендары U2e1 митохондриаль Гаплотөркөмө һәм Y-хромосомалы R1a1 Гаплотөркөмөнә ҡарауы асыҡлана, икенсе ир-аттың гендары D4 митохондриаль Гаплотөркөмө һәм Y-хромосомалы C2 гаплотөркөмөнә, ә ҡатын-ҡыҙ гендәре D4 митохондриаль Гаплотөркөмөнә ҡарай.

Keyser-Tracqui et al. (2003) эштәрендә Эгийн-Гол некрополендә (Монголия) ҡаҙып алынған һөйәк ҡалдыҡтары гаплотиптары күрһәтелгән. Некрополдә яҡынса 2 мең йыл элек хунну (сюнну) халҡының дворяндары ерләнгән тип фараз ителә. С (46, 47, 50, 52, 53, 54) секторында ерләнгән алты кеше, Y-STR гаплотиптарының тап килеүенә һәм аутосом микросателлиттарын анализлауға ҡарағанда, бер ырыуға ҡарай.

Petkovski (2006) хеҙмәтендә 50-се ҡәберлектәге гаплотип биаллель полиморфизмға (SNP) өҫтәмә тикшерелә. Асыҡланыуынса, ул С (RPS4Y) парагруппаһына ҡарай. Был 6 боронғо хуннуҙың гендары С3*(хС3с) гаплотөркөмөнә ҡарауы билдәләнә.

Хуннуҙарҙың яҙмаһы

Хунну яҙмаһының барлығын раҫлаусы бәхәсһеҙ дәлилдәр юҡ, әммә ҡытай йылъяҙмаларында ҡайһы бер хәбәрҙәр уның тураһында күрһәтмәләр тип аңлатыла.

Шулай уҡ ҡарағыҙ

• • Гуннское танрикутство
  • Оргойтон — хуннский могильник с княжескими курганами
  • Ильмовая падь — могильник хуннской знати
  • Дырестуйский Култук — хуннский могильник
  • Баян-Ундэр — хуннское городище
  • Кяхтинский краеведческий музей
  • Хун
  • 16 великих тюркских империй

Әҙәбиәт

• • Бернштам А. Н. Очерк истории гуннов. Л., ЛГУ. 1951. 256 с.
  • Гумилёв Л. Н. «История народа хунну»
  • Гумилёв Л. Н. «Хунны в Китае»
  • Дробышев Ю. И. Природопользование и восприятие природы у хунну // Восток. — 2005. — № 1. — С. 44-55.
  • Ивик О., Ключников В. Сюнну, предки гуннов, создатели первой степной империи. — М., Ломоносовъ, 2014.
  • Иностранцев К. А. Хунну и Гунны (разбор теорий о происхождении народа Хунну китайских летописей, о происхождении европейских Гуннов и о взаимных отношениях этих двух народов). Л., 1926. 152+4 с. (Второе дополненное издание.)
  • Ковалёв А. А. Происхождение хунну согласно данным истории и археологии 2016 йыл 4 март архивланған.. // Европа — Азия: Проблемы этнокультурных контактов. К 300-летию Санкт-Петербурга. СПб: 2002. С. 150—194.
  • Коновалов П. Б. Хунну в Забайкалье (погребальные памятники). — Улан-Удэ: Бурятское книжное издательство, 1976. 248 с.
  • Крадин Н. Н. Империя Хунну. Владивосток: Дальнаука, 1996. 164 с. 2-е изд. перераб. и доп. М.: Логос, 2001/2002. 312 с.
  • Материалы по истории кочевых народов в Китае III—V вв. Вып. 1. Сюнну. М., 1989. 288 с.
  • Материалы по истории сюнну (по китайским источникам). [ Выпуск 1.] М., 1968. 178 с.
  • Материалы по истории сюнну (по китайским источникам). Выпуск 2. М., 1973. 168 с.
  • Миняев С. С. Сюнну // Исчезнувшие народы. М., 1988
  • Миняев С. С. Азиатские аспекты «гуннской проблемы» // Археология и этнография Южной Сибири. Барнаул. 1990
  • Полосьмак Н. В., Богданов Е. С., Цэвээндорж Д. Двадцатый ноин-улинский курган. Новосибирск, ИНФОЛИО. 2011. 184 с.
  • Руденко С. И. Культура хуннов и Ноинулинские курганы. М.-Л., 1962. 206 с.
  • Хунну: археология, происхождение культуры, этническая история 2016 йыл 5 март архивланған.. Улан-Удэ, 2011.
  • Гордиенко А. В. К вопросу о распространении культуры хунну на север // Экология древних и традиционных обществ: докл. конф. Тюмень: Вектор Бук, 2007. Вып. 3. С. 180—184.

Һылтанмалар

• Annales китапханаһында Хунну бүлеге