Шарль Эжен Уйфальви де Мезоковезд

Шарль Эжен Уйфальви де Мезоковезд
франц. Charles-Eugène Ujfalvy de Mezőkövesd
Тыуған көнө	18 май 1842({{padleft:1842|4|0}}-{{padleft:5|2|0}}-{{padleft:18|2|0}})
Тыуған урыны	Австрия империяһы, Вена
Вафат булған көнө	31 ғинуар 1904({{padleft:1904|4|0}}-{{padleft:1|2|0}}-{{padleft:31|2|0}}) (61 йәш)
Вафат булған урыны	Италия, Флоренция
Ил	Франция  Венгрия
Эшмәкәрлеге	этнограф
Шарль Эжен Уйфальви де Мезоковезд Викимилектә

Шарль Эжен Уйфальви де Мезоковезд (Károly Újfalvy von Mezőkövesd; 1842—1904) — Франция антропологы һәм этнографы, фин-уғырҙарҙы өйрәнеүсе, шәрҡиәтсе, тел белгесе, сәйәхәтсе. Фәлсәфә докторы (1870).

Биографияһы

1842 йылдың 18 майында Австрия империяһының баш ҡалаһы Венала тыуған. Сығышы менән мадьяр.

Хәрби белем алған. Отставкаға киткәндән һуң, Бонн университетында лекцияар курсын тыңлай, фин-уғыр һәм төрки телдәрҙе өйрәнгән.

Парижда университеттың Йәнле шәрҡиәт телдәре мәктәбендә Урта һәм Көнсығыш Азияның географияһын һәм тарихын уҡытҡан. 1870 йылда фәлсәфә докторы дәрәжәһен алған. Париж, Амстердам, Будапешт фәнни йәмғиәттәренең, Венгрия Фәндәр академияһының ғәмәли ағзаһы булған. 1877 йылда Император Рус География Йәмғиәтенең ағза-корреспонденты итеп һайланған.

1876—1878 йылдарҙа Франция хөкүмәте тарафынан ебәрелгән ғилми экспедиция составында Рәсәйгә, Себергә һәм Урта Азияға сыға, бында киң этнография коллекцияһын йыйған, улар 1878—1879 йылдарҙа Парижда күрһәтелгән. Экспедиция һөҙөмтәләре буйынса 6 томда «Рәсәйгә, Себергә һәм Төркөстанға француз фәнни экспедицияһы» (франц. Expedition scientifique francaise en Russie, en Siberie et dans le Turkestan) тигән материал нәшер ителә. Экспедиция башлығы булараҡ Почёт легионы ордены менән бүләкләнгән.

Рәсәй буйлап сәйәхәте барышында Башҡортостанда була, уның маршруты Троицк, Үрге Урал, Рәхмәт, Ташбулат, Салауат, Әбйәлил, Ҡырҙас, Темәс, 1-се Этҡол, 2-се Этҡол, Ҡашҡар, Ырымбур аша үткән. Башҡорттарҙы төрлө яҡтан, шул иҫәптән антрополог яҡтан, өйрәнгәндән һуң улар фин-уғыр сығышлы тигән һығымтаға килгән. Шулай уҡ Вепс теленең грамматикаһын төҙөй, вепстарҙы антропологик яҡтан тикшергән.

1881—1882 йылдарҙа Һиндостан, Кашмир һәм Кесе Тибетҡа сәйәхәт ҡылған.

Мадьяр шағиры Шандор Петёфиның бер нисә шиғырҙарын француз теленә тәржемә иткән.

Бүләктәре

• Почёт легионы ордены (Франция)

Ғаиләһе

Ҡатыны Мария Уйфальви-Бурдон (1846—1912), иренең ҡайһы бер әҙәби хеҙмәттәрен яҙыуҙа һәм уның сәйәхәттәрендә ҡатнашҡан. 1880 йылда уның «Париждан Сәмәрҡәндкә, Фирғәнәғә, Кулжәгә һәм Көнбайыш Себергә: парижлының юл тәҫьораттары» тигән юл көндәлеге нәшер ителгән.

Әҫәрҙәре

• Alfred de Musset, eine Studie von Karl Eugen von Ujfalvy, 1870
• Poésies magyares de Pétoefi Sandor. Traduction par H. Desbordes-Valmore et Ch. E. Ujfalvÿ de Mezö-Kövesd, 1871
• La Langue magyare, son origine, ses rapports avec les langues finnoises ou tchoudes, ses particularités, 1871
• La Hongrie, son histoire, sa langue et sa littérature, 1872
• Les Migrations des peuples et particulièrement celle des Touraniens, 1873
• Poésies magyares, choix et traduction par H. Desbordes-Valmore et Ch. E. de Ujfalvy de Mezö-Kövesd, 1873
• Recherches sur le tableau ethnographique de la Bible et sur les migrations des peuples et particulièrement celle des Touraniens, 1873
• Aperçu général sur les migrations des peuples et influence capitale exercée sur ces migrations par la race de la Haute-Asie, 1874
• Cours complémentaire de géographie et d'histoire de l'Asie centrale et orientale à l'École spéciale des langues orientales vivantes, leçon d'ouverture, 1874
• Mélanges altaïques, 1874
• Le Pays de Thulé, 1874
• Principes de phonétique dans la langue finnoise, 1875
• Eléments de grammaire magyare, 1875
• L'Ethnographie de l'Asie, 1875
• Étude comparée des langues ougro-finnoise, 1875
• Grammaire finnoise d'après les principes d'Eurén : suivie d'un recueil de morceaux choisis, 1876
• Éléments de grammaire magyare, 1876
• Principes de phonétique dans la langue finnoise ; suivi d'un essai de traduction d'un fragment du Kalévala, 1876
• Башкиры, мещеряки и тептяри //Известия Русского географического общества. 1877. Т.13. Вып.2.
• Les Chasses en Asie centrale, 1878
• Voyage au Zarafchane, au Ferghanah et à Kouldja, 1878
• Le Syr-Daria, le Zerafchan et le pays des Sept-Riviéres de la Sibérie, (1879
• Les Bachkirs, les Vêpses et les antiquités finno-ougriennes et altaïques, précédés des résultats anthropologiques d'un voyage en Asie centrale, 1880
• Expédition scientifique française en Russe, en Sibérie et dans le Turkestan, 6 vols., 1878-1880
• L'Art des cuivres anciens au Cachemire et au Petit-Thibet, 1883
• Les Kalmouques, 1883
• Aus dem westlichen Himalaja. Erlebnisse und Forschungen, 1884
• Le Berceau des Aryas d'après des ouvrages récents, 1884
• Quelques observations sur les Tadjiks des montagnes appelés aussi Galtchas, 1887
• Les Aryens au nord et au sud de l'Hindou-Kouch, 1896
• Mémoire sur les Huns blancs (Ephtalites de l'Asie centrale, Hunas de l'Inde), et sur la déformation de leurs crânes, 1898
• Description ethnologique de l’Asie-Centrale, au Cachemire etc., 1900
• Iconographie et anthropologie irano-indiennes, 1900-1902
• Le Type physique d'Alexandre le Grand d'après les auteurs anciens et les documents iconographiques, 1902

Һылтанмалар

• Уйфальви, Шарль-Эжен // Брокгауз һәм Ефрондың энциклопедик һүҙлеге: 86 томда (82 т. һәм 4 өҫтәмә том). — СПб., 1890—1907. (рус.)
• Кучумов И. В. Шарль Эжен Уйфальви де Мезоковезд // Башкирская энциклопедия. — Уфа: ГАУН РБ «Башкирская энциклопедия», 2015—2024. — ISBN 978-5-88185-306-8.
• "По волнам "киргизского моря"
• Французский востоковед Уйфальви изучал жизнь и происхождение башкирского народа
• Уйфальви де Мезо-Ковезд Ш. Э. Страна башкир на урале // Ватандаш. — 2011. — № 9. — С. 44—53. — ISSN 1683-3554.