Эрвин Шрёдингер

Эрвин Шрёдингер
нем. Erwin Schrödinger
Зат	ир-ат
Гражданлыҡ	Цислейтания[d]  Германия
Тыуған ваҡыттағы исеме	нем. Erwin Rudolf Josef Alexander Schrödinger
Тыуған көнө	12 август 1887({{padleft:1887|4|0}}-{{padleft:8|2|0}}-{{padleft:12|2|0}})[…]
Тыуған урыны	Вена, Австро-Венгрия
Вафат булған көнө	4 ғинуар 1961({{padleft:1961|4|0}}-{{padleft:1|2|0}}-{{padleft:4|2|0}})[…] (73 йәш)
Вафат булған урыны	Вена, Австрия
Үлем төрө	тәбиғи үлем[d]
Үлем сәбәбе	туберкулёз
Ерләнгән урыны	Альпбах[d]
Атаһы	Рудольф Шрёдингер[d]
Хәләл ефете	Annemarie Schrödinger[d]
Балалары	Рут Браунизер[d]
Һөнәр төрө	физик, физик-теоретик, ғилми-педагогик хеҙмәткәр, профессор, автор нехудожественной литературы, математик
Эшмәкәрлек төрө	теоретическая физика[d]
Эш урыны	Вена университеты Штутгартский университет[d] Йена университеты[d] Цюрих университеты[d] Грац университеты[d] Фридрих Вильгельм университеты[d] Вроцлавский университет[d] HU Berlin Оксфорд университеты Гентский университет[d] Dublin Institute for Advanced Studies[d]
Уҡыу йорто	Оксфорд университеты Вена университеты Венская академическая гимназия[d]
Ғилми етәксе	Фридрих Газенорль[d] һәм Франц Экснер[d]
Аспиранттар	Franz Zeilinger[d]
Кемдә уҡыған	Фридрих Газенорль[d]
Йәшәү рәүеше	мистицизм[d]
Сәләмәтлек торошо	туберкулёз
Ҡатнашыусы	пятый сольвеевский конгресс[d]
Архивы хранятся в	ETH Zurich University Archives[d]
Ойошма ағзаһы	Лондон король йәмғиәте[d], ГДР фәндәр академяһы[d], Бавария фәндәр академияһы[d], СССР Фәндәр академияһы[d], Папская академия наук[d], Австрийская академия наук[d], Америка сәнғәт һәм фәндәр академияһы[d], Рәсәй Фәндәр академияһы, Пруссия фәндәр академияһы[d] һәм Италия милли фәндәр академияһы[d]
Маҡтаулы исемдәре һәм башҡа бүләктәре	Маттеуччи миҙалы[d] (1927) медаль имени Макса Планка[d] (1937) премия Эрвина Шрёдингера[d] (1956) премия Хайтингера[d] (1920) Prix Paul Doistau-Émile Blutet de l’Information Scientifique[d] (2005) Америка физика йәмғиәте ағзаһы[d] Научная премия города Вена[d] (1956) Лондон король йәмғиәтенең сит ил ағзаһы[d] (12 май 1949)
Вики-проект	Проект:Математика[d]
Хеҙмәттәре тупланмаһы	Тейт[d]
Авторлыҡ хоҡуҡтары статусы	эштәре авторлыҡ хоҡуҡтары менән яҡланған[d]
Число Эрдёша	4
Эрвин Шрёдингер Викимилектә

Александр Рудольф Йозеф Эрвин Шредингер (1887 йылдың 12 авгусы — 1961 йылдың 4 ғинуары) — Австрия теоретик физигы, квант механикаһына нигеҙ һалыусыларҙың береһе. Физика буйынса Нобель премияһы лауреаты (1933). Австрия Фәндәр академияһы ағзаһы (1956), шулай уҡ донъяның ҡайһы бер фәндәр академияһы ағзаһы, шул иҫәптән СССР Фәндәр академияһының сит ил ағзаһы (1934).

Квант теорияһы өлкәһендә тулҡын механикаһының нигеҙен тәшкил иткән бер нисә фундаменталь һөҙөмтә Шрёдингерҙыҡы тип һанала: ул тулҡын тигеҙләмәләрен (стационар һәм ваҡытҡа бәйле Шрёдингер тигеҙләмәләре) әйтеп бирә, үҙе уйлап сығарған формализм һәм матрица механикаһының шәхесен күрһәтә, тирбәлеүҙәр тулҡын-механик теорияһын эшләй, ҡайһы бер аныҡ мәсьәләләрҙе хәл итеү юлдарын асҡан. Шрёдингер тулҡын функцияһының физик мәғәнәһен үҙенсәлекле аңлатырға тәҡдим итә; артабанғы йылдарҙа бер нисә тапҡыр копенгагендың квант механикаһын аңлатыуын тәнҡитләй («Шрёдингер бесәйе» парадоксы һ. б.). Бынан тыш, ул физиканың төрлө өлкәләрендә: статистик механика һәм термодинамика, дилектрик физика, төҫ теорияһы, электродинамика, дөйөм сағыштырмалыҡ теорияһы һәм космология өлкәһендә күп хеҙмәттәр авторы; бер нисә тапҡыр берҙәм ялан теорияһын төҙөргә маташа. «Тормош нимә ул?» китабында Шрёдингер, физика күҙлегенән ҡарағанда, тормош күренешенә ҡарап, генетика проблемаларына мөрәжәғәт итә. Фәндең фәлсәфәүи аспекттарына, антик һәм көнсығыш фәлсәфәһе төшөнсәләренә, этика һәм дин мәсьәләләренә ҙур иғтибар бүлә.

Биографияһы

Сығышы һәм белеме (1887—1910)

Академик гимназия бинаһында иҫтәлекле таҡтаташ

Эрвин Шрёдингер бай һәм мәҙәниәтле Вена ғаиләһендә берҙән-бер бала була. Уның атаһы Рудольф Шрёдингер, клеёнка һәм линолеум етештереү фабрикаһының уңышлы хужаһы, фән менән ҡыҙыҡһына һәм оҙаҡ ваҡыт Вена ботаника-зоология йәмғиәте вице-президенты вазифаһын биләй. Эрвиндың әсәһе Георгина Эмилия Бренда химик Александр Бауэрҙың ҡыҙы була, Рудольф Шрёдингер уҡыу ваҡытында Император-Король Вена юғары техник училищеһына (нем. k. k. Technischen Hochschule) уның лекцияларына йөрөй. Ғаилә мөхите һәм юғары белемле ата-әсәләр менән аралашыу йәш Эрвиндың төрлө мәнфәғәттәрен формалаштырыуға булышлыҡ итә. Ун бер йәшенә тиклем өйҙә белем ала, ә 1898 йылда абруйлы Академия гимназияһына (нем. Öffentliches Academisches Gymnasium) уҡырға инә, унда башлыса гуманитар фәндәр өйрәнелә. Шрёдингер өсөн уҡыу еңел була, һәр класта ул иң яҡшы уҡыусы була. Күп ваҡытын сит телдәрҙе уҡыуға, өйрәнеүгә арнай. Әсәһе яғынан өләсәһе инглиз булған, шуға күрә ул телде бала саҡтан уҡ үҙләштергән. Театрға йөрөргә ярата; бигерәк тә Франц Грильпарцерҙың Бургтеатрҙа ҡуйылған пьесалары уға бик оҡшай.

Фридрих Хасенёрль ғалим булараҡ Шрёдингерҙың формалашыуына ҙур йоғонто яһай

Мәктәптә йомғаҡлау имтихандарын иҫ киткес тапшырып, Эрвин 1906 йылдың көҙөндә Вена университетына уҡырға инә, унда математика һәм физика курстарын һайлай. Франц Экснер ғалим булараҡ Шрёдингерҙың формалашыуына ҙур йоғонто яһай, ул физика буйынса лекциялар уҡый һәм фәндең методологик һәм философия һорауҙарына айырым әһәмиәт бирә. Эрвин, Теоретик физика кафедраһында Людвиг Больцмандың вариҫы Фридрих Хазенёрль менән танышҡандан һуң, физиканың теоретик проблемалары менән ҡыҙыҡһына башлай. Нәҡ Хазенёрлдән буласаҡ ғалим классик физикала уларҙы хәл итергә тырышҡанда килеп тыуған актуаль фәнни проблемалар һәм ҡыйынлыҡтар тураһында белеп ҡала. Университетта уҡыған сағында Шрёдингер физиканың математик ысулдарын камил үҙләштерә, әммә уның диссертация эше эксперименталь була. Һауа дымлылығының бер нисә изоляциялаусы материалдарҙың (быяла, эбонит, гәрәбә) электр үҙенсәлектәренә йоғонтоһон өйрәнеүгә арналған һәм Эгон Швейдлер етәкселегендә Экснер лабораторияһында башҡарыла. 1910 йылдың 20 майында, диссертация яҡлағандан һәм телдән һөйләү имтихандарын уңышлы тапшырғандан һуң, Шрёдингер философия докторы дәрәжәһенә лайыҡ була.

Фәнни карьераһының башы (1911—1921)

1911 йылдың октябрендә, Австрия армияһында бер йыл хеҙмәт иткәндән һуң, Шрёдингер Вена университетының Икенсе физик институтына Экснерҙың ярҙамсыһы булып ҡайта. Ул физик практикумынан уҡыта, шулай уҡ Экснер лабораторияһында үткәрелгән эксперименталь тикшеренеүҙәрҙә ҡатнаша. 1913 йылда Шрёдингер приват-доцент исеменә дәғүә итә, ә тейешле процедуралар үткәндән һуң (ғилми мәҡәләне тапшырыу, «һынау лекцияһын» уҡыу һ.б.), 1914 йыл башында министрлыҡ уны ошо дәрәжәлә раҫлай (хабилитация). Беренсе донъя һуғышы Шрёдингерҙың әүҙем уҡытыусылыҡ карьераһын бер нисә йылға кисектереп тора. Йәш физик армияға саҡырыла һәм артиллерияла Австрия көньяҡ-көнбайыш фронтының сағыштырмаса тыныс райондарында: Райблда (Raibl) , Комаромда, һуңынан Просеккола (Prosecco) һәм Триеста районында хеҙмәт итә. 1917 йылда Вайнер-Нойштадт офицерҙар мәктәбендә метеорология уҡытыусыһы итеп тәғәйенләнә. Бындай хеҙмәт режимы уға махсус әҙәбиәт уҡырға һәм фәнни проблемалар өҫтөндә эшләргә етерлек ваҡыт ҡалдыра.

Франц Экснер, Шрёдингерҙың етәксеһе

Йәш Шрёдингер

1918 йылдың ноябрендә Шрёдингер Венаға ҡайта, һәм шул ваҡыт тирәһендә Черновцы ҡалаһының университетында ғәҙәттән тыш теоретик физика профессоры вазифаһын биләү тәҡдиме менән сығыш яһай. Әммә Австро-Венгрия империяһы тарҡалғандан һуң был ҡала икенсе илдә булып сыға, шуға күрә был мөмкинлекте ҡулдан ысҡындыралар. Илдең ауыр иҡтисади хәле, эш хаҡының түбән булыуы һәм ғаилә предприятиеһының банкротлығы уны яңы эш эҙләргә мәжбүр итә, шул иҫәптән сит илдәрҙә лә. 1919 йылдың көҙөндә, Йена университетының Физика институтын етәкләгән Макс Вин Шредингерҙы теоретик физика кафедраһы доценты вазифаһына тәҡдим итә. Австрий ир-аты был тәҡдимде ҡыуанып ҡабул итә һәм 1920 йылдың апрелендә Йенаға күсә (был уның туйынан һуң була). Йенала Шрёдингер дүрт айға ғына ҡала: тиҙҙән Штутгартҡа урындағы юғары техник мәктәбенең (хәҙер Штутгарт университеты) ғәҙәттән тыш профессор булып күсә. Инфляция күтәрелеү шарттарында эш хаҡының һиҙелерлек артыуы мөһим фактор булып тора. Әммә тиҙҙән тағы ла яҡшыраҡ шарттар һәм теоретик физика профессоры вазифаһын башҡа учреждениелар — Бреслау, Киль, Гамбург һәм Вена университеттары тәҡдим итә башлай. Шрёдингер беренсеһен һайлай һәм Штутгарттан семестрҙан һуң ғына китә. Бреслауҙа ғалим йәйге семестрҙа лекциялар уҡый, уны тамамлағандан һуң, Цюрих университетының абруйлы теоретик физика кафедраһын етәкләп, яңынан эш урынын алмаштыра.

Цюрих — Берлин (1921—1933)

Шрёдингер Цюрихҡа 1921 йылдың йәйендә күсеп килә. Бында тормош матди яҡтан тотороҡлораҡ була, яҡындағы тауҙар альпинизм һәм саңғыла шыуырға яратҡан ғалимға ял итеү өсөн уңайлы мөмкинлектәр бирә, һәм күрше Цюрих политехникумында эшләгән билдәле коллегалары Питер Дебай, Поул Шеррер һәм Герман Вейл менән аралашыу фәнни ижад өсөн кәрәкле мөхит булдыра. Цюрихта үткәргән ваҡыты 1921—1922 йылдарҙа ҡаты ауырыу ҡайғыға һала; Шрёдингерға үпкә туберкулезы диагнозы ҡуйыла, шуға күрә уға туғыҙ ай Швейцария Альптарындағы Ароза курорт ҡаласығында үткәрергә тура килә. Ижади яҡтан Цюрих йылдары Шрёдингер өсөн иң емешлеһе булып сыға, ул үҙенең тулҡын механикаһы буйынса классик әҫәрҙәрен бында яҙа. Билдәле булыуынса, уға математик ауырлыҡтарҙы еңергә Вейль ҙур ярҙам күрһәтә.

Шрёдингерҙың новаторлыҡ эштәре менән дан алыуы уны Берлин университетының теоретик физика профессоры вазифаһына төп кандидаттарының береһе итә, ул Макс Планктың отставкаға китеүе арҡаһында буш булған була. Арнольд Зоммерфельд баш тартҡас һәм һөйөклө Цюрихты ташлап китергәме-юҡмы тигән шиктәр бөтөрөлгәс, Шрёдингер был тәҡдимде ҡабул итә һәм 1927 йылдың 1 октябрендә яңы бурыстарын башҡара башлай. Берлинда Австрия физигы Макс Планк, Альберт Эйнштейн, Макс фон Лауэның квант механикаһы буйынса үҙенең консерватив ҡараштары менән уртаҡлашҡан һәм копенгаген интерпретацияһын ҡабул итмәгән фекерҙәштәр һәм дуҫтар таба. Университетта Шрёдингер физиканың төрлө тармаҡтары буйынса лекциялар уҡый, семинарҙар үткәрә, физик коллоквийы менән етәкселек итә, ойоштороу эшмәкәрлегендә ҡатнаша, әммә, ғөмүмән, айырым йорт булып тора, быны уҡыусыларҙың булмауы дәлилләй. Үҙ ваҡытында Шрёдингерҙың ассистенты булып эшләгән Виктор Вайскопф билдәләүенсә, һуңғыһы «университетта аутсайдер ролен башҡарған».

Оксфорд — Грац — Гент (1933—1939)

Берлинда үткән ваҡытты Шрёдингер «уҡытҡан һәм уҡыған иҫ киткес йылдар» тип һүрәтләй..Был юлы 1933 йылда, Германияла власҡа Гитлер килгәс, национал-социалистар килгәс тамамлана. Был йылдың йәйендә инде яңы режим хакимлығы аҫтында ҡалырға теләмәгән оло йәштәге ғалим хәлде тағы ла үҙгәртергә ҡарар итә. Әйтергә кәрәк, нацизмға ҡарата кире ҡарашы булыуға ҡарамаҫтан, ул быны бер ҡасан да асыҡтан-асыҡ күрһәтмәй һәм сәйәсәткә ҡыҫылырға теләмәй, ул ваҡытта Германияла үҙенең политик характерын һаҡлап ҡалыу мөмкин булмай тиерлек. Шрёдингер үҙе, үҙенең китеү сәбәптәрен аңлатып: «Мин сәйәсәт менән мауығыуҙан нәфрәтләнәм», — тип әйтә. Британия физигы Фредерик Линдеман (англ. Frederick Lindemann;һуңыраҡ лорд Черуэлл), ошо ваҡытта ғына Германияға килеүсе Шредингерҙы Оксфорд университетына саҡыра. Көньяҡ Тироль ҡалаһына йәйге ялға китә, ғалим бер ҡасан да Берлинға ҡайтмай һәм 1933 йылдың октябрендә ҡатыны менән бергә Оксфордҡа килә.. Үҙе килгәндән һуң күп тә үтмәй, «атом теорияһының яңы һөҙөмтәле формаларын асҡан өсөн» физика буйынса Нобель премияһы (Пол Дирак менән берлектә) бирелеүен белеп ҡала.. Ошо уңайҙан яҙылған автобиографияһында Шрёдингер үҙенең фекерләү стиленә түбәндәгесә баһа бирә:

Ғилми хеҙмәттәремдә, ғөмүмән, тормоштағы кеүек, мин бер ҡасан да бер ниндәй дөйөм һыҙатҡа ла буйһонманым, оҙайлы етәкселек программаһын үтәмәнем. Коллективта насар эшләһәм дә, шул иҫәптән, ҡыҙғанысҡа ҡаршы, уҡыусылар менән, шуға ҡарамаҫтан, эшем бер ҡасан да бөтөнләй үҙаллы булманы, сөнки минең һорау менән ҡыҙыҡһыныуым һәр ваҡыт башҡаларҙың бер үк һорауҙа күрһәткән ҡыҙыҡһыныуына бәйле булды. Беренсе һүҙҙе һирәк әйтәм, әммә йыш ҡына икенсе һүҙҙе әйтәм, сөнки уның өсөн ғәҙәттә ҡаршылыҡ күрһәтеү йәки төҙәтеү теләге этәргес фактор булып тора…

— Автобиография Э. Шрёдингера // Э. Шрёдингер. Избранные труды по квантовой механике. — М.: Наука, 1976. — С. 345.

Альберт Эйнштейн

Магдален колледжы, Оксфорд

Оксфордта Шредингер Магдалин колледжының (ингл. Magdalen College) ағзаһы булып китә, уҡытыу бурысы булмай һәм башҡа эмигрантттар менән бергә Imperial Chemical Industry компанияһынан финанслау ала. Әммә ул бер ҡасан да Англияның иң боронғо университеттарының береһенең үҙенсәлекле мөхитенә күнегеп өлгөрмәй. Бының сәбәптәренең береһе Оксфордтың булмауы була, ул башлыса традицион гуманитар һәм дини дисциплиналарҙы уҡытыуға йүнәлтелә. Бының сәбәптәренең береһе булып Оксфордта хәҙерге теоретик физика менән ҡыҙыҡһынмау тора, ул башлыса традицион гуманитар һәм дини дисциплиналарҙы уҡытыуға йүнәлтелә. Был ғалимды үҙенең юғары вазифаһы һәм ҙур эш хаҡы менән үҙен насар тойорға мәжбүр итә, ҡайһы берҙә уны ул үҙенә күрә бер төрлө хәйер тип атай. Оксфорд университетында Шрёдингер тойған уңайһыҙлыҡтың тағы бер яғы — йәмәғәт тормошоноң үҙенсәлектәре, уның ҡабул итеүе менән уның азатлығын сикләгән шартлы ҡағиҙәләр һәм формаллектәр менән тулы. Шәхси һәм ғаилә тормошоноң ғәҙәти булмаған характеры хәлде ҡатмарлаштыра, был Оксфордтың клерикаль даирәләрендә ысын ғауға тыуҙыра. Атап әйткәндә, Шрёдингер инглиз теле һәм әҙәбиәте профессоры Клайв Льюис менән киҫкен конфликтҡа инә. Бөтә был проблемалар, шулай уҡ 1936 йыл башында эмигрант ғалимдарын финанслау программаһын тотҡарлау, Шрёдингерҙы карьераһын Оксфордтан ситтә дауам итеү варианттарын ҡарарға мәжбүр итә. Эдинбургта булғандан һуң, 1936 йылдың көҙөндә тыуған иленә ҡайтыу һәм Грац университетының теоретик физика профессоры вазифаһын биләү тәҡдимен ҡабул итә.

Шрёдингерҙың Австрияла булыуы дауам итмәй: 1938 йылдың мартында илдең аншлюсы була, һөҙөмтәлә ул нацист Германияһы составына инә. Университеттың ректоры кәңәше буйынса ғалим яңы хөкүмәт менән «татыулыҡ хаты» яҙа, ул 30 мартта Tagespost гәзитендә баҫылып сыға һәм эмигрант хеҙмәттәштәренең кире ҡарашын тыуҙыра. Әммә был саралар ҙа ярҙам итмәй: ғалим сәйәси ышанысһыҙлыҡ арҡаһында вазифаһынан бушатыла; 1938 йылдың авгусында рәсми белдереү ҡағыҙы ала. Тиҙҙән илдән сығыу мөмкин түгеллеген аңлап, Шрёдингер ашығыс рәүештә Австриянан сығып Римға (ул ваҡыттағы фашист Италияһы виза талап ителмәгән берҙән-бер ил булған) йүнәлә. Был ваҡытҡа ул Ирландия премьер-министры, күнекмәләр буйынса математик Имон де Валера менән бәйләнеш булдыра, ул Дублинда Принстон юғары ғилми тикшеренеүҙәр институтының аналогын ойошторорға ниәтләй. Де Валера, ул саҡта Женевала Милләттәр Лигаһы Ассамблеяһы президенты вазифаһында була һәм Шредингерға һәм уның ҡатынына Европа буйлап сәйәхәт итеүҙе ойоштора. Дублинда институт ойоштороу эштәре алып барылған ваҡытта ғалим, Франки фондынан (ингл. Fondation Francqui) түләнгән, Бельгияның Гент ҡалаһында ваҡытлыса вазифа биләргә ризалаша. Бында ул Икенсе донъя һуғышы башланған осорға тура килә. Де Валераның ҡыҫылыуы арҡаһында Шрёдингер, аншлюстарҙан һуң, Германия гражданы (һәм шуға күрә дошман дәүләте) Англия аша үтә һәм 1939 йылдың 7 октябрендә Ирландияның баш ҡалаһына килә.

Дублин — Венд (1939—1961)

Дублин юғары ғилми-тикшеренеү институтының теоретик физика кафедраһының хәҙерге бинаһы

Дублин юғары ғилми тикшеренеүҙәр институтын (ингл. Dublin Institute for Advanced Studies) ойоштороусы ҡануниәт Ирландия парламенты тарафынан 1940 йылдың июнендә ҡабул ителә. Был учреждениеның беренсе директоры (chairman) итеп, шулай уҡ институттың ике үҙенсәлекле кафедраларының береһе — Теоретик физика бүлегенең (School of Theoretical Physics) беренсе профессоры булған Шрёдингер тәғәйенләнә.

Институттың һуңыраҡ барлыҡҡа килгән башҡа хеҙмәткәрҙәре, улар араһында билдәле ғалимдар Вальтер Гайтлер, Лайош Яноши һәм Корнелий Ланцош, шулай уҡ бик күп йәш физиктар тикшеренеү эштәренә тулыһынса иғтибарын туплау мөмкинлегенә эйә була. Шрёдингер даими семинар ойоштора, Дублин университетында лекциялар уҡый, институтта йыл һайын йәйге мәктәптәрҙе башлап ебәрә, унда Европаның алдынғы физиктары ҡатнаша. Ирландияла үткәнгән йылдарында уның төп фәнни ҡыҙыҡһыныуҙары булып гравитация теорияһы һәм физика һәм биология киҫелешендә ятҡан һорауҙар була. Тыуған иленә ҡайтырға ҡарар иткәндә,1940 йылдан 1945 йылға тиклем һәм 1949 йылдан 1956 йылға тиклем теоретик физика кафедраһы директоры вазифаһында эшләгән була.

Шрёдингер һуғыш тамамланғандан һуң бер нисә тапҡыр Австрияға йәки Германияға күсергә тәҡдимдәр алһа ла, ул, йәшәү урынын ҡалдырырға теләмәйенсә, был саҡырыуҙарҙан баш тарта. Австрия дәүләт килешеүенә ҡул ҡуйғандан һәм союздаш ғәскәрҙәрҙе илдән сығарғандан һуң ғына тыуған иленә ҡайтырға ризалаша. 1956 йыл башында Австрия президенты ғалимға Вена университетының теоретик физика профессоры вазифаһын биреү тураһындағы указды раҫлай. Шул уҡ йылдың апрелендә Шрёдингер Венаға ҡайта һәм үҙ вазифаһында эшләй башлай, бер нисә билдәле кеше, шул иҫәптән Республика Президенты ҡатнашлығында лекциялар уҡый. Карьераһы башланған ергә ҡайтыуҙы ойошторған Австрия хөкүмәтенә рәхмәтле була. Ике йылдан һуң йыш ҡына ауырыған ғалим, ниһайәт, университетты ташлап, отставкаға китә. Ғүмеренең һуңғы йылдарын башлыса Тиролдең Альпбах ауылында үткәрә. Шрёдингер 1961 йылдың 4 ғинуарында Вена дауаханаһында туберкулездың киҫкенләшеүе һөҙөмтәһендә вафат була һәм Альпбахта ерләнә.

Шәхси тормошо һәм мауығыуҙары

Альпбахта Шрёдингер ҡәбере

1920 йылдың яҙынан Шрёдингер Зальцбургтан Аннемари Бертель (Annemarie Bertel) менән никахта тора, уның менән 1913 йылдың йәйендә Зеехамда атмосфера электр энергияһы буйынса тәжрибә үткәргәндә таныша. Ир менән ҡатындың ситкә йөрөүөнән ҡарамаҫтан, был никах ғалим ғүмеренең аҙағына тиклем дауам итә. Әйтәйек, Аннемариның һөйәрҙәре араһында иренең хеҙмәттәштәре Поуль Эвальд һәм Герман Вайл да була. Шрёдингер, үҙ сиратында, йәш ҡатындар менән күп һанлы мөнәсәбәттә була, уларҙың икәүһе үҫмер була (уларҙың береһе менән 1925 йылдың ҡышында Арозала ял итә, уның барышында тулҡын механикаһын булдырыу өҫтөндә көсөргәнешле эшләй). Эрвин менән Аннемариның балалары булмаһа ла, Шрёдингерҙың бер нисә законһыҙ балаһы билдәле. Уларҙың береһенең әсәһе Хильде Марх (Hilde March), Артур Мархтың (нем. Arthur March) ҡатыны, ғалимдың австриялы дуҫтарының береһе, Шрёдингерҙың «икенсе ҡатыны» булып китә. 1933 йылда Германиянан китеп барғанда Оксфордта үҙе өсөн генә түгел, Мархтар өсөн дә финанслау тураһында һөйләшеүҙәр алып бара; 1934 йылдың яҙында Хильде Шрёдингерҙың ҡыҙы Рут Далияны (Ruth Georgine March) таба. Киләһе йылда Мархтар Инсбрукка ҡайта. Бындай ирекле йәшәү рәүеше Оксфордтың пуритан халҡын тетрәндерә, был Шредингер кисергән уңайһыҙлыҡ сәбәптәренең береһе була. Дублинда булған сағында уның тағы ике законһыҙ балаһы тыуа. 1940-сы йылдарҙан башлап Аннемари даими рәүештә депрессиянан дауаханаға эләгә.

Биографтар һәм замандаштары бер нисә тапҡыр Шрёдингер мәнфәғәттәренең күп яҡлы булыуын, уның фәлсәфәне һәм тарихты тәрән белеүен билдәләй. Ул алты сит телдә һөйләшә (боронғо грек һәм латин телдәренән тыш, инглиз, француз, испан һәм итальян телдәре), классик әҫәрҙәрҙе төп нөсхәлә уҡый һәм тәржемә итә, шиғырҙар яҙа (1949 йылда йыйынтығы сыға), скульптура менән мауыға.

Фәнни эшмәкәрлеге

Иртә һәм эксперименталь эштәре

Франц Экснер, Шредингерҙың ғилми етәксеһе

Фәнни карьераһы башында Шрёдингер күп теоретик һәм эксперименталь тикшеренеүҙәр менән шөғөлләнә, был уның уҡытыусыһы Франц Экснер мәнфәғәтенә тап килә — электротехника, атмосфера электричествоһы һәм радиоактивлыҡ, диэлектрика үҙенсәлектәрен өйрәнә. Шул уҡ ваҡытта йәш ғалим классик механиканың теоретик проблемаларын, тирбәлеүҙәр теорияһын, броун хәрәкәте теорияһын, математик статистиканы әүҙем өйрәнә. 1912 йылда «Электр энергияһы һәм магнетизм тураһында белешмә»һен (Handbuch der Elektrizität und des Magnetismus) төҙөүселәре үтенесе буйынса «Дилектрика» тигән ҙур мәҡәләһен яҙа, был уның фәнни донъялағы хеҙмәтен таныуын дәлилләй. Шул уҡ йылда Шрёдингер радиоактив матдәләренең бейеклек таралыу ихтималлығына теоретик баһа бирә, был атмосфераның күҙәтелгән радиоактивлығын аңлатыу өсөн кәрәк була, ә 1913 йылдың авгусында Зеехамда Виктор Франц Гесстың атмосфераның үлсәмле ионлашыуын аңлатыу өсөн тарҡалыу продукттарының етерлек концентрацияһы булмауы тураһындағы ҡайһы бер һығымталарын раҫлап, тейешле эксперименталь үлсәүҙәр яһай. Был хеҙмәте өсөн Шрёдингер 1920 йылда Австрия Фәндәр академияһының Хайтингер (Haitinger-Preis) премияһына лайыҡ була. 1914 йылда йәш ғалим үткәргән башҡа эксперименталь тикшеренеүҙәре араһында газ ҡыуыҡсаларында капилляр баҫым формулаһы тикшерелә һәм металл өҫтөнә гамма нурҙары төшкәндә барлыҡҡа килгән йомшаҡ бета-нурланыш үҙенсәлектәре тикшерелә. Һуңғы эштәрен ул дуҫы тәжрибәсе Фриц Кольрауш (нем. Karl Wilhelm Friedrich Kohlrausch) менән башҡара. 1919 йылда Шрёдингер һуңғы физик экспериментын үткәрә (бер-береһенә ҙур мөйөш яһап бүленеп сыҡҡан нурҙарҙың ярашҡанлығын өйрәнеү) һәм артабан теоретик тикшеренеүҙәргә иғтибарын йүнәлтә.

Төҫ тураһындағы тәғлимәт

Экснер лабораторияһында төҫтө өйрәнеүгә, был өлкәлә Томас Юнг, Джеймс Клерк Максвелл һәм Герман Гельмгольцтың әҫәрҙәрен дауам итеүгә һәм үҫтереүгә айырым иғтибарын бүлә. Шрёдингер мәсьәләнең теоретик яғы менән шөғөлләнә, цветометрияға ҙур өлөш индерә. Эштәренең һөҙөмтәләре 1920 йылда Annalen der Physik журналында баҫылған ҙур мәҡәләлә күрһәтелә. Нигеҙ итеп ғалим яҫы төҫлө өсмөйөштө түгел, ә өс үлсәмле төҫ арауығын ала, уның төп векторҙары өс төп төҫ булып тора. Таҙа спектраль төҫтәр фигура өҫтөндә (төҫлө конус) урынлашҡан, шул уҡ ваҡытта уның күләмен ҡатнаш төҫтәр (мәҫәлән, аҡ төҫтәр) биләй. Был төҫ арауығында һәр бер төһтөң үҙ радиус-векторы бар. Юғары цветометрияға табан уларҙың сағыштырма ҡиммәттәрен төрлө төҫтәр буйынса объектив сағыштырыу өсөн ҡайһы бер һан характеристикаларын (мәҫәлән, яҡтылыҡты) ҡәтғи билдәләү киләһе аҙым була. Бының өсөн Шрёдингер, Гельмгольцтың идеяһы буйынса, өс үлсәмле төҫ арауығына риман геометрияһы закондарын индерә, һәм бындай арауыҡтың бирелгән ике нөктәһе араһындағы иң ҡыҫҡа арауыҡ (геодезик һыҙыҡ буйлап) ике төҫ араһындағы айырманың һан ҡиммәте булып хеҙмәт итергә тейеш була. Артабан ул төҫ арауығының үҙенсәлекле метрикаһын тәҡдим итә, был Вебер-Фехнер законына ярашлы төҫтәрҙең сағыулығын иҫәпләргә мөмкинлек бирә.

Киләһе йылдарҙа Шрёдингер күреү һәләтенең физиологик үҙенсәлектәренә бер нисә эшен бағышлай (атап әйткәндә, төндә күҙәтелгән йондоҙҙар төҫө), шулай уҡ популяр Мюллер-Пулье (Müller—Pouillet Lehrbuch der Physik) дәреслегенең сираттағы сығарылышына күреү үҙләштереүе буйынса ҙур күҙәтеү яҙа. Икенсе мәҡәләһендә ул, күҙҙең һиҙгерлеген ҡояш нурланышының спектраль составы менән төрлө тулҡын оҙонлоғондағы яҡтылыҡ менән бәйләргә тырышып, төҫ күреү эволюцияһын ҡарай. Шул уҡ ваҡытта ул, колбаларға ҡарағанда эволюцияның күпкә иртәрәк стадияларында (бәлки, хатта һыу аҫты йәшәү рәүешен алып барған боронғо йән эйәләрендә лә) төҫһөҙ һиҙҙермәй торған таяҡтар (төнгө күреү өсөн яуаплы селтәрле шекәрә рецепторҙар) барлыҡҡа килгән, тип иҫәпләгән. Уның раҫлауынса, был эволюцион үҙгәрештәрҙе күҙ төҙөлөшөндә күҙәтергә мөмкин. Үҙенең хеҙмәте аша 1920-се йылдар уртаһына Шрёдингер төҫ теорияһы буйынса алдынғы белгестәрҙең береһе булараҡ билдәлелек ала. Әммә ошо ваҡыттан башлап уның иғтибары бөтөнләй башҡа мәсьәләләргә йүнәлтелә, артабанғы йылдарҙа ул бер ҡасан да был тематикаға әйләнеп ҡайтмай.

Шрёдингерға Людвиг Больцман идеялары ҙур йоғонто яһай (һүрәттә)

Хеҙмәттәре

Китаптары

• E. Schrödinger. Abhandlungen zur Wellenmechanik. — Leipzig, 1927.
• E. Schrödinger. Vier Vorlesungen über Wellenmechanik. — Berlin, 1928. Русский перевод: Э. Шрёдингер. Четыре лекции по квантовой механике. — Харьков — Киев, 1936.
• E. Schrödinger. Über Indeterminismus in der Physik. Zwei Vorträge zur Kritik der naturwissenschaftlichen Erkenntnis. — Leipzig, 1932.
• E. Schrödinger. Что такое жизнь?. — Cambridge: University Press, 1944. Русский перевод: Э. Шрёдингер. Что такое жизнь? Физический аспект живой клетки. — 3-е изд. — Ижевск: РХД, 2002.
• E. Schrödinger. Statistical Thermodynamics. — Cambridge: University Press, 1946. Русский перевод: Э. Шрёдингер. Статистическая термодинамика. — Ижевск: РХД, 1999.
• E. Schrödinger. Gedichte. — Bonn, 1949. — томик поэзии Шрёдингера
• E. Schrödinger. Space-Time Structure. — Cambridge: University Press, 1950. Русский перевод: Э. Шрёдингер. Пространственно-временная структура Вселенной. — М.: Наука, 1986.
• E. Schrödinger. Science and Humanism. — Cambridge: University Press, 1952. Русский перевод: Э. Шрёдингер. Наука и гуманизм. — Ижевск: РХД, 2001.
• E. Schrödinger. Nature and the Greeks. — Cambridge: University Press, 1954. Русский перевод: Э. Шрёдингер. Природа и греки. — Ижевск: РХД, 2001.
• E. Schrödinger. Expanding Universes. — Cambridge: University Press, 1956. Русский перевод: Э. Шрёдингер. Пространственно-временная структура Вселенной. — М.: Наука, 1986.
• E. Schrödinger. Mind and Matter. — Cambridge: University Press, 1958. Русский перевод: Э. Шрёдингер. Разум и материя. — Ижевск: РХД, 2000.
• E. Schrödinger. Meine Weltansicht. — Wien, 1961. Русский перевод: Э. Шрёдингер. Мой взгляд на мир. — М.: Либроком, 2009.

Төп фәнни мәҡәләләре

• E. Schrödinger. Studien über Kinetik der Dielektrika, den Schmelzpunkt, Pyround Piezoelektrizität // Sitzungsberichte der Akademie der Wissenschaften der Wien. — 1912. — Vol. 121. — P. 1937—1973.
• E. Schrödinger. Über die Schärfe der mit Röntgenstrahlen erzeugten Interferenzbilder // Physikalische Zeitschrift. — 1914. — Vol. 15. — P. 79—86.
• E. Schrödinger. Grundlinien einer Theorie der Farbenmetrik im Tagessehen (Erste Mitteilung) // Annalen der Physik. — 1920. — Vol. 368 (63). — P. 397—426.
• E. Schrödinger. Grundlinien einer Theorie der Farbenmetrik im Tagessehen (Zweite Mitteilung) // Annalen der Physik. — 1920. — Vol. 368 (63). — P. 427—456.
• E. Schrödinger. Grundlinien einer Theorie der Farbenmetrik im Tagessehen (Dritte Mitteilung) // Annalen der Physik. — 1920. — Vol. 368 (63). — P. 481—520.
• E. Schrödinger. Über eine bemerkenswerte Eigenschaft der Quantenbahnen eines einzelnen Elektrons // Zeitschrift für Physik. — 1922. — Vol. 12. — P. 13—23.
• E. Schrödinger. Quantisierung als Eigenwertproblem (Erste Mitteilung) // Annalen der Physik. — 1926. — Vol. 384 (79). — P. 361—376. Русский перевод: Э. Шрёдингер. Квантование как задача о собственных значениях (первое сообщение) // УФН. — 1977. — Т. 122. — С. 621—632.
• E. Schrödinger. Quantisierung als Eigenwertproblem (Zweite Mitteilung) // Annalen der Physik. — 1926. — Vol. 384 (79). — P. 489—527.
• E. Schrödinger. Über das Verhältnis der Heisenberg-Born-Jordanschen Quantenmechanik zu der meinem // Annalen der Physik. — 1926. — Vol. 384 (79). — P. 734—756.
• E. Schrödinger. Quantisierung als Eigenwertproblem (Dritte Mitteilung) // Annalen der Physik. — 1926. — Vol. 385 (80). — P. 437—490.
• E. Schrödinger. Quantisierung als Eigenwertproblem (Vierte Mitteilung) // Annalen der Physik. — 1926. — Vol. 386 (81). — P. 109—139.
• E. Schrödinger. Über die Kraftfreie Bewegung in der relativistischen Quantenmechanik // Sitzungsberichte der Preussischen Akademie der Wissenschaften. — 1930. — P. 418—428.
• E. Schrödinger. Die gegenwärtige Situation in der Quantenmechanik // Naturwissenschaften. — 1935. — Vol. 23. — P. 807—812, 823—828, 844—849.
• E. Schrödinger. The proper vibrations of the expanding Universe // Physica. — 1939. — Vol. 6. — P. 899—912.
• E. Schrödinger. The final affine field laws // Proceedings of the Royal Irish Academy A. — 1947. — Vol. 51. — P. 163—179.

Урыҫ теленә тәржемәлә ҡайһы бер эштәре

• Э. Шрёдингер. Волновая теория механики атомов и молекул // УФН. — 1927. — Т. 7. — С. 176—201.
• Э. Шрёдингер. Основная идея волновой механики // В. Гейзенберг, П. Дирак, Э. Шрёдингер. Современная квантовая механика. Три нобелевских доклада. — Л.—М.: ГТТИ, 1934. — С. 37—60.
• Э. Шрёдингер. Новые пути в физике: Статьи и речи. — М.: Наука, 1971.
• Э. Шрёдингер. Избранные труды по квантовой механике. — М.: Наука, 1976.
• Э. Шрёдингер. Компоненты энергии гравитационного поля // Эйнштейновский сборник 1980—1981. — М.: Наука, 1985. — С. 204—210.
• Э. Шрёдингер. Пространственно-временная структура Вселенной. — М.: Наука, 1986. — 224 с.
• Э. Шрёдингер. Разум и материя. — Ижевск: НИЦ «Регулярная и хаотическая динамика», 2000. — 96 с. — ISBN 5-93972-025-0.
• Э. Шрёдингер. Лекции по физике. — Ижевск: НИЦ «Регулярная и хаотическая динамика», 2001. — 160 с. — ISBN 5-93972-030-7.
• Э. Шрёдингер. Природа и греки. — Ижевск: НИЦ «Регулярная и хаотическая динамика», 2001. — 80 с. — ISBN 5-93972-096-X.
• Э. Шрёдингер. Наука и гуманизм. — Ижевск: НИЦ «Регулярная и хаотическая динамика», 2001. — 63 с.
• Э. Шрёдингер. Что такое жизнь? Физический аспект живой клетки. — М.—Ижевск: НИЦ «Регулярная и хаотическая динамика», 2002. — 92 с.
• Э. Шрёдингер. Мой взгляд на мир. — М.: Книжный дом «ЛИБРОКОМ», 2008. — 152 с. — ISBN 978-5-397-00430-5.
• Э. Шрёдингер. Что такое жизнь с точки зрения физики?. — М.: РИМИС, 2009. — 176 с. — ISBN 978-5-9650-0057-9.

Һылтанмалар

• Erwin Schrödinger (англ.) (недоступная ссылка). Информация на официальном сайте Нобелевского комитета. Nobelprize.org. Дата обращения: 25 марта 2011. Архивировано 26 апреля 2011 года.
• J. J. O’Connor, E. F. Robertson. Erwin Schrödinger (англ.) (недоступная ссылка). MacTutor History of Mathematics archive. University of St Andrews. Дата обращения: 25 марта 2011. Архивировано 14 мая 2011 года.