Тормош

Википедия — ирекле энциклопедия мәғлүмәте


Йәшәү (лат. vita) — биология һәм философияның төп төшөнсәһе — материяның тыуғандан алып вафат булғанға тиклем үҙендә мотлаҡ рәүештә терелек үҙенсәлектәрен сағылдырған әүҙем йәшәү формаһы[1][2][3]; организмда барған матдәләр алмашыныуын һәм уның күҙәнәктәргә бүленеүен йәки үрсеүен ғәмәлгә ашырыу мөмкинлеген биргән физик һәи химик процестарҙың йыйылмаһы. Тере күҙәнәк, тирә-йүндәге мөхиткә яраҡлашып, организмдарҙың күп төрлөлөгөн формалаштыра (күҙәнәктән ситтә йәшәү булмай, вирустар вирион тип аталған генетик материалды күҙәнәккә күсереп ултыртҡас ҡына тере материя сифатына эйә була). Тере материяның төп атрибуты — репликация өсөн файҙаланылған генетик мәғлүмәт.

«Йәшәү» төшөнсәһен уның йәшәү булмаған тороштан айырып күрһәтеүсе сифаттарын һанап үтеү ярҙамында ғына бер ни тиклем аныҡ билдәләү мөмкин. Әлеге мәлгә йәшәү төшөнсәһенә ҡағылышлы берҙәм генә фекер юҡ, әммә дөйөм алғанда ғалимдар йәшәүҙең биологик сағылышын түбәндәгесә һүрәтләй: ойоша белеү (юғары тәртиптәге ), метаболизм (тирә-йүндәге мөхиттән энергия алыу һәм уны үҙенең яйға һалынғанлығын тәртиптә тотоу һәм көсйтеү), үҫешеү (үҫеүгә һәләте), ҡулайлашыу (үҙ мөхитенә ҡулайлашыуы), ҡуҙғытҡыстарға реакцияһы (тирә-йүндәге мөхиткә әүҙем иғтибар итеү), үрсеү (тере йән үрсей) һәм үҙгәреп тороуы. Һәр тере организмға кәрәкле булған генетик мәғлүмәт унда тарҡала, хромосомдарҙа тотола, һәр индивидиумдан уның киләсәк быуынына тапшырыла[4][5]. Шулай уҡ йәшәү организмдың торошон сағылдыра, тип әйтергә мөмкин.

Шулай уҡ «йәшәү» һүҙе айырым алынған организмдың уның донъяға килеүенән алып вафатына тиклемге осорҙо үҙ эсенә ала.[6].

Билдәләмәләре[үҙгәртергә | сығанаҡты үҙгәртеү]

«Йәшәү» төшөнсәһенең йөҙҙән ашыу билдәләмәһе бар, күптәре бер-береһенә ҡапма-ҡаршы килә. Йәшәүҙе «система», «матдә», «ҡатмарлылыҡ (мәғлүмәттең)», «(үҙ-)үҙен барлыҡҡа килтереүе», «үҙгәреп тороуы», «дауамлығы» кеүек һәм башҡа һүҙҙәр ярҙамында аңлатырға була.

Урыҫ сығышлы Израиль генетигы Эдуард Трифонов йәшәүҙең 123 билдәләмәһен тикшерә. Ул билдәләмәләрҙең лингвистик структураһына анализ яһай һәм уларҙы категорияларға бүлә. Трифонов, минималь билдәләмә булдырып, уларҙың төп асылы төрлөлөгөндә булыуын асыҡлай. Бөтә билдәләмәләрҙең дә түбәндәге бер уртаҡлығы бар, тигән фекергә килә: Йәшәү — «үҙгәрештәр индереп үрсеү» ул ингл. Life is self-reproduction with variations [7][8].

Фридрих Энгельс түбәндәге билдәләмәне бирә: «Йәшәү — аҡһымдан торған тәндең йәшәү ысулы ул, уның төп билдәһе булып даими рәүештә уны уратып алған тәбиғәттән матдәләр алып тороу, шуныһы иғтибарға лайыҡ: матдәләр алмашыныуы туҡталыу менән йәшәү ҙә тамамлана, сөнки аҡһым тарҡала башлай»[9].

Йәшәүҙе энергияны сарыф итеп, әүҙем рәүештә молекуляр структураны һаҡлау һәм үҙенән-үҙен үрсетеү, тип атарға була[9].

Рәсәй ғалимы М. В. Волькенштейн йәшәү төшөнсәһенә яңы билдәләмә бирә: «Ерҙә йәшәгән тере тәндәр биополимерҙарҙан — аҡһымдарҙан һәм нуклеин кислоталарынан төҙөп ҡуйылған асыҡ, үҙ-үҙен тәртипкә килтереүсе һәм үҙ-үҙен үрсетеүсе системаларҙан ғибәрәт» [10].

Танатологияға нишеҙ һалыусыларҙың береһе М. Бишаның фекерҙәренә ярашлы, йәшәү — үлемгә ҡаршылыҡ күрһәткән күренештәрҙең йыйылмаһы.

Термодинамиканың икенсе башланғысы күҙлегенән ҡараһаҡ, йәшәү — ғәләмдәге «тере булмаған» ҡалған объекттары йүнәлеше буйынса ҡапма-ҡаршы булған процесс, система һәм үҫеш векторы һәм үҙенең үҙгәрешен кәметеүгә йүнәлтелгән(ҡара: Тепловая смерть).

Академик Э. М. Ғәлимов Ҙур Рәсәй энциклопедияһы өсөн мәҡәләһендә йәшәүҙе «үҫеүсе һәм билдәле бер шарттарҙа углерод берләшмәләренең химик тарихына хас тәртипкә һалыуҙы мираҫ итеп алыусы организмдарҙы күҙгә күренер хәлгә килтерелгән күренеш» булараҡ билдәләй. Бөтә тере организмдар өсөн мөхиттән айырым тороу, үрсем булдырыу һәләтенә эйә булыу, тыуым һәм үлем, матдәләр аламашыныуы һәм әйләнә тирәләге мөхиттән энергия алыу, үҙгәртеүҙәргә һәм яраҡлашыуға ҡулайлашыу, сигналдарҙы ҡабул итеү һәм уларға яуап биреү һәләттәре ҡулланып йәшәү хас»[11].

В. Н. Пармон түбәндәге билдәләмәне бирә: «Йәшәү — мутацияларға һәләтле һәм тәбиғи һайланыш иҫәбенә ярайһы уҡ оҙайлы эволюция кисереп көн итеүсе автокатализаторҙарҙың фаза-айырым йәшәү формаһы ул» [12].

Константин Северинов йәшәү тураһында бик матур итеп әйткән: йәшәү — «аҙаҡ килеп, дөрөҫ ҡарарҙар ҡабул итеү буйынса һорау ул»[13].

Озангер һәм Моровицу (инг.)баш. буйынса: «Тормош — ҡатмарлылыҡты арттырыу юлы буйлап ҡояш нурланышы энергияһы ярҙамында хәрәкәт иткән материяның һыуҙа биоэлементтарҙы түңәрәк буйынса әйләндергән сифаты».

Тормоштоң барлыҡҡа килеүе[үҙгәртергә | сығанаҡты үҙгәртеү]

Ерҙә тормоштоң барлыҡҡа килеүенә ҡағылышлы төрлө дәүерҙә түбәндәге гипотезалар килтерелгән:

Үҙенән-үҙе тыуыу һәм стационар хәле гипотезалары тик тарихи йәки философик ихтыяж өсөн генә, сөнки фәнни тикшеренеүҙәр һөҙөмтәләре уларҙы кире ҡаға.

Ҙур Рәсәй энциклопедияһына ярашлы, биохимик эволюция гипотезаһы (абиогенез) һәм панспермия теориялары (һуңғы теория тормоштоң барлыҡҡа килеү проблемаларын бөтөнләй тикшермәһә лә) Ерҙә тормоштоң барлыҡҡа килеүе буйынса хәҙерге замандың төп теориялары булып тора[14].

Тере система[үҙгәртергә | сығанаҡты үҙгәртеү]

Тере система — үҙенән-үҙе ойошҡан, тирә-йүндәге мөхит менән әүҙем ҡатнашҡан, үҙенән-үҙе үрсегән һәм тере йән эйәләренә хас үҙенсәлекле сифаттарға эйә булған элементтарҙан торған берлек.

Фәндә шундай фекер бар: тере кешеләрҙән торған система, мәҫәлән, иҡтисади йәки социаль система, уны тере организмға оҡшаш иткән ҡайһы бер сифаттарға эйә. Ул күҙәнәктәре, матдәләр алмашыныуы һәм нервылар системаһы булған тере зат кеүек. Төрлө йәмәғәт институттары унда организмдың йәшәү эшмәкәрлеген дауам иттереү өсөн үҙҙәренең махсус бурыстарын үтәгән органдар ролен башҡара. Мәҫәлән, армия иммун системаһы кеүек, ситтән баҫып инмәһендәр өсөн организмды һаҡлай, ә хөкүмәт, мейе кеүек үк, ҡарарҙан ҡабул итә һәм идара итә. Был фекер тәүге тапҡыр антик йәмғиәттә грек философы Аристотелем тарафынан әйтелә.

Фән үҙенең үҫешендә организмдарға механикаға оҡшаш ҡараштарҙан баш тартҡан. Тере системаларҙы өйрәнгәндә ғалимдар даими рәүештә үҙгәреп торған тышҡы мөхиткә яраҡлашҡан мәлдә системаға ярҙамға килә торған күп яҡлы процестар менән ҡыҙыҡһына. «Ҡатмарлылыҡ теориялары» өлкәһендә берләшкән күп һандағы идеялар һәм ысулдар организмдарҙың үҙенән-үҙе ойошторолоусы яраҡлаштырыу системалары булыуын таныуға килтерә. Бындай системаларҙағы процестар үҙәкләштерелмәй, билдәһеҙ йүнәлештә бара һәм даими рәүештә үҙгәреш кисерә. Бындай системаларҙың ҡатмарлы яраҡлашыу тәртибе айырым автономиялы компоненттар араһында үҙ-ара аралашыу процесында барлыҡҡа килә. Идара итеү айырым блокҡа буйһондоролған моделдәрҙең күпселек реаль системалар өсөн етерлек дәрәжәлә тап килмәүе таныла.

Тере системаларҙың дөйөм сифаттары[үҙгәртергә | сығанаҡты үҙгәртеү]

Эволюция һөҙөмтәһендә үҫә торған бөтә тере системалар өсөн хас һәм дөйөм сифаттар — химик ойошторуҙың берлеге, ҡатмарлылығы, иерархик ҡоролош, арта барыу (ҡиммәттәрҙе быуындан быуынға тапшырыу һәм үҙгәрештәр кисереү), генетик кодтың булыуы, үҫеш, метаболизм (матдәләр алмашыныуы) һәм тирә-йүндәге мөхит менән үҙ-ара йоғонтоһо[15].

Матдәләр алмашыныуы[үҙгәртергә | сығанаҡты үҙгәртеү]

Матдәләр алмашыныуы (метаболизм) — тере организмда йәшәүгә ярҙам итеү өсөн килеп тыуған химик реакцияларҙың йыйылмаһы ул. Был процестар организмдарға үҫергә һәм үрсергә, үҙҙәренең структураларын һаҡларға һәм һәм тирә-йүндәге мөхит йоғонтоһона яуап бирергә ярҙам итә.

Метаболизмды ғәҙәттә ике стадияға бүләләр: катаболизм һәм анаболизм. Катаболизм барышында ҡатмарлы органик матдәләр ғәҙәттә энергия бүлеп сығарып, ябай мәтдәгә әүерелә. Анаболизм процестарында ябай матдәләр ҡатмарлы матдәләргә әүерелә, һәм был процесс барышында энергия сарыф ителә.

Үрсеү[үҙгәртергә | сығанаҡты үҙгәртеү]

Бөтә тере организмдарға ла үҙенә оҡшашты тыуҙырыу сифаты хас, һөҙөмтәлә тормоштоң өҙлөкһөҙлөгө һәм күсәгилешлеге тәьмин ителә. Үрсеүҙең төрлө ысулдары ике төп типҡа бүленә: енесһеҙ һәм енесле. күҙәнәктән үрсегән организмдар өсөн үрсеүҙең бөтә формалары нигеҙендә күҙәнәктәрҙең бүленеше ята.

Тормошто ойоштороу кимәлдәре[үҙгәртергә | сығанаҡты үҙгәртеү]

Йышыраҡ тормоштоң һигеҙ төп структур кимәлен айырып күрһәтәләр:

  1. молекуляр,
  2. күҙәнәктән,
  3. туҡыу,
  4. орган,
  5. организм,
  6. популяцион-төрлөлөк,
  7. биогеоценоз,
  8. биосфера.

Был кимәлдәрҙең һәр береһе түбәнге кимәлдәге подсистеманан килеп сыҡҡан система һәм юғарыраҡ кимәлдәге системаның подсистемаһы[16].

Тере системаларҙың тәртипкә һалынған булыуы һәм ҡатмарлылығы[үҙгәртергә | сығанаҡты үҙгәртеү]

Тормош материяның башҡа формаларынан химик компоненттарҙың күп төрлөлөгө һәм ҡатмарлылығы менән һәм тереклектә барған үҙгәрештәр динамикаһына ҡарата сифат яғынан өҫтөн тора. Тере системаларға арауыҡта һәм ваҡытта структура һәм функциональ тәртипкә һалынғанлыҡ кимәленең байтаҡҡа юғары кимәле хас.

Тере системалар, асыҡ системалар булараҡ, тирә-йүндәге мөхит менән энергияһы, матдәһе һәм мәғлүмәте менән алмаша. Әммә тере булмаған системаларҙан айырмалы рәүештә уларҙа энегетик төрлөлөктө тигеҙләү һәм структураларын мөмкин булған формалар яғына табан үҙгәртеүҙәр булмай, киреһенсә даими рәүештә «тигеҙләнеүгә ҡаршы» эш алып барыла. Тере системалар йәнәһе термодинамиканың икенсе законына буйһонмай тигән хата раҫлауҙар бына шуға нигеҙләнә лә инде. Әммә тере системаларҙа энтропияның түбәнәйеүе тирә-йүндәге мөхиттә энтропияның күтәрелеүе (негэнтропия) иҫәбенә генә мөмкин, шулай итеп, тотош алғанда энтропияның күтәрелеү процесы дауам итә, һәм ул термодинамикның икенсе законы талаптарына тулыһынса яуап бирә.

Организм[үҙгәртергә | сығанаҡты үҙгәртеү]

Организм — уны тере булмаған материянан айырып торған сифаттар йыйылмаһына эйә булған тере тән. Организм — йәшәүҙең төп берәмеге, уның сифаттарын реаль рәүештә йөрөтөүсе, сөнки организмдың күҙәнәктәрендә йәшәү процестары бара. Айырым зат булараҡ организм, йәшәүҙең популяция-төр кимәленең структур берәмеге булғанға күрә, төрҙөң һәм популяцияның составына инә.

Организмдар — биологияла өйрәнелегән төп фәндәрҙең береһе. Тикшереү уңайлығы өсөн бөтә организмдар ҙа төрлө төркәмдәргә һәм категорияларға бүленә, тап улар классификацияһының улар биологикю системаһын тәшкил итә. Улар дөйөм рәүештә йәҙрәле һәм йәҙрәһеҙҙәргә бүленә. Организмда булған күҙәнәктәр һаны буйынса уларҙы бер күҙәнәклеләр һәм күп күҙәнәклеләр системанан тыш категорияларға бүләләр. Улар араһында бер күҙәнәклеләрҙең колониялары айырым бер урын алып тора.

Бөтөн күп күҙәнәкле организмды формалаштырыу — структураларҙы (күҙәнәктәрҙең, туҡымаларҙы, органдарҙы) һәм функцияларҙы дифференциацияциалауҙан һәм уларҙы онтогенезда ла, шулай уҡ филогенезда ла интеграциялау процесы ул. Күп кенә организмдар төр эсендәге төркөмдәргә (мәҫәлән, кешеләрҙә ғаилә йәки эшселәр коллективына) берләшкән.

Тере заттарҙың төрлөлөгө[үҙгәртергә | сығанаҡты үҙгәртеү]

Ҡалып:Биологик классификация

Тере заттар донъяһында бер нисә миллионлаған төр иҫәпләнә. Органзимдарҙың төрлөлөгөн биологикя систематикаһы өйрәнә, уның төп бурысы — органик донъя системаһын ҡороу. Тере тәбиғәт хәҙерге ваҡытта һигеҙ батшалыҡҡа бүленә: вирустар, протисар, архейҙар, хромистар, бактериялар, бәшмәктәр, үҫемлектәр һәм хайуандар.

Тере тәбиғәт экосистемларға берләшә, улар биосфераны хасил итә.

Тәртип[үҙгәртергә | сығанаҡты үҙгәртеү]

Тәртип — эске һәм тышҡы факторҙар йоғонтоһо аҫтында хайуандарҙың үҙ хәрәкәтен үҙгәртеү һәләте, хайуан төрөнә ҡараған ойошмаға хас һыҙат. Тәртип, хайуандарға тирә-яҡтағы мөхиттең кире факторҙарынан ҡасырға мөмкинлек биреп, ҙур ҡулайлаштырыу әһәмиәтенә эйә. Күп күҙәнәкле организмдарҙа тәртип нервы системаһының контролендә тотола.

Үҫемлектәр һәм бактериялар ҙа тышҡы факторҙар (таксис) йоғонтоһонда әүҙем, хатта тәртипкә һалынғанса хәрәкәт итеү һәләтенә эйә. Миҫал итеп бактерияларҙың, күк-йәшел ылымыҡтарҙың фото- һәм хемотаксистарын атап үтергә була.

Юғары үҫемлектәр ҙә хәрәкәт итеү һәләтенән мәхрүм түгел. Үҫемлектәрҙең никтинастиялары яҡшы билдәле — көн менән төн алмашынғанда сәскә таждарының асылыуы һәм ябылыуы, япраҡтарҙың фототропизмалары, хайуандарға һунар иткәндә үҫемлектәрҙең хәрәкәте, тамырҙарҙың гидро- һәм хемотропизмдары.

Үҫемлектәрҙең хәрәкәт итеү механизмдары тик физиологик характерҙа ғына булғанға күрә, уларҙа тәртиптең дә, психиканың да булыуы тураһында әйтеп булмай. Үҫемлектәрҙең хәрәкәт психологияһын кәүҙәләнештең психикаға тиклемге кимәленә ҡайтарып ҡалдыралар.

Психиканан айырмалы рәүештә тәртип туранан-тура күҙәтеү өсөн бирелә һәм фәндәрҙең киң спектры темаһы булып тора: психология, этология, зоопсихология һәм сағыштырмаса психологиянан тәртип экологияһына тиклем.

Биология[үҙгәртергә | сығанаҡты үҙгәртеү]

Биология — тормош (тере тәбиғәт) тураһындағы фән, тәбиғәт фәндәренең береһе, уның өйрәнеү объекттары булып тере заттар һәм уларҙың тирә-яҡтағы мөхит менән үҙ-ара йоғонто яһауы тора. Биология тормоштоң бөтә аспекттарын, атап әйткәндә, структураһын, йәшәүен, үҫеүен, килеп сығышын, эволюцияһын һәм тере организмдарҙың Ергә таралыуын өйрәнә. Тере заттарҙы кластарға айыра һәм үҙенсәлектәрен билдәләй, төрҙәренең килеп сығышын, үҙ-ара һәм тирә-яҡтағы мөхит менән килешеп эш итеүен тикшерә.

XIX быуатта ғалимдар тарафынан тере организмдарҙың бөтә тереклек өсөн дөйөм булған сифаттарға эйә булыуы асыҡланғандан һуң биология тәбиғәт фәндәренән айырым фән булараҡ бүленеп сыға. «Биология» термины бер нисә автор тарафынан ҡулланылышҡа индерелә: 1800 йылда Фридрих Бурдах, 1802 йыла Готфрид Рейнхольд Тревиранус [17] һәм Жан Батист Ламарк.

Хәҙерге заман биологияһы нигеҙендә биш фундаменталь принцип ята: күҙәнәктәр теорияһы, эволюция, генетика, гомеостаз һәм энергия [18][19]. Беҙҙең заманда биология — бөтә донъяла урта һәм юғары уҡыу йорттарындағы стандарт фән. Йыл һайын биология, медицина һәм биомедицина буйынса миллионлаған мәҡәлә һәм китаптар баҫылып сыға. [20].

Биологияла ойоштороуҙың түбәндәге кимәлдәрен айырып күрһәтәләр:

Биология фәндәренең күбеһе тар даирәгә махсуслашҡан дисциплиналар булып тора. Ғәҙәттә улар тикшерелгән организмдар буйынса төркөмдәргә ойоша: ботаника үҫемлектәрҙе, зоология — хайуандарҙы, микробиология — бер күҙәнәкле организмдарҙы. Артабан биология эсендәге өлкәләр тикшеренеү масштабтары, йәки ҡулланылған ысулдар буйынса бүленә: биохимия тормоштоң химик нигеҙҙәрен, молекуляр биология — биологик молекулалар араһындағы ҡатмарлы бәйләнештәрҙе, күҙәнәк биологияһы һәм цитология — күп күҙәнәкле организмдарҙың төп төҙөлөш блоктарын, күҙәнәктәрҙе, гистология һәм анатомия — туҡымаларҙың һәм организмдарҙың төҙөлөшөн, айырым органдарҙан һәм туҡымаларҙан тороуын, физиология — органдарҙың физик һәм химик функцияларын, этология — тере заттарҙың тәртибен, экология — төрлө организмдар һәм улар йәшәгән мөхиттең үҙ-ара бөйәлнешен өйрәнә.

нәҫелдән бирелгән мәғлүмәтте генетика өйрәнә. Организмдың онтогенезда үҫеүе биология үҫешендә өйрәнелә. Тере тәбиғәттең барлыҡҡа килеүе һәм тарихи үҫеше — палеобиология һәм эволюцион биологияла ҡарала.

Оҡшаш фәндәр сиктәрендә түбәндәге фәндәр барлыҡҡа килә: биомедицина, биофизика (физик ысулдар менән тере объекттарҙы өйрәнеү), биометрия һәм башҡалар. Кешенең практик ихтыяждарына бәйле космик биология, социобиология, хеҙмәт физиологияһы, бионика кеүек йүнәлештәр хасил була.

Яһалма тормош[үҙгәртергә | сығанаҡты үҙгәртеү]

Яһалма тормош — тормошто, тере системаларҙы һәм уларҙың эволюцияһын кеше тарафынан булдырылған моделдәр һәм ҡоролмалар ярҙамында өйрәнеү. Фәндең был өлкәһе бөтә тере системаларға ла ҡағылышлы булған механик процестарҙы өйрәнә, уларҙың нисек барлыҡҡа килеүенә ҡарамайынса. Был термин тормош процестарын компьютерҙа моделләштереүҙә йышыраҡ ҡулланыла, ул шулай уҡ пробиркалағы тормошҡа ла (ингл. wet alife), яһалма рәүештә булдырылған аҡһымдарҙы һәм башҡа молекулларҙы өйрәнеүгә лә тап килә

Ғаләмдәге тормош[үҙгәртергә | сығанаҡты үҙгәртеү]

Ғаләмдәге тормош — был терминды ҡулланғанда, тормошто эҙләүгә йүнәлтелген проблемалар һәм бурыстар комплексы тип аңларға кәрәк. Дөйөм алғанда тормош бик киң юҫыҡта аңлатыла — материяның булыуының әүҙем формаһы, ниндәйҙер дәрәжәлә уның физик һәм химик йәшәү формалары менән сағыштырғанда юғары формаһы. Шулай итеп, мәсьәләнең дөйөм ҡуйылышында тормош (йәшәү) Ерҙәгенә оҡшаш булырға тейеш тигән бурыс ҡуйылмай, һәм йәшәүҙең башҡа төрлө формаларының да булыуы ихтимал тигән бихисап теориялар бар. Әммә тереклекте эҙләү стратегияһын төҙөгәндә ҡулланылған астробиологияла ике этап булыуы күҙаллана[21]:

  1. Ерҙә йәшәүҙең барлыҡҡа килеүен өйрәнеү. Төп эш йүнәлештәрен булдырыу. Һөлдә ролендә түбәндәгеләр билдәләнә:[22]:
    • Планетаның геологик тормошо, атап әйткәндә, вулканизм, тектоника һәм магнит яланы тураһындағы мәғлүмәттәре.
    • Климат тарихы һәм уны көйләүсе механизмдарҙы беҙҙең нисек аңлауыбыҙ тураһындағы мәғлүмәттәр.
    • Тормош ҡоролошо, атап әйткәндә ДНК, күҙәнәктәр һәм тере организмдарҙың иҫән ҡалыуы сиктәре тураһындағы төп күҙаллауҙар.
    • Тере организмдарҙың барлыҡҡа килеүе һәм уларҙың эволюцияһы тураһында мәғлүмәттәр.
  2. Төп положениеларҙы астрономик күҙәтеүҙәр һәм теориялар, маҡсатҡа ярашлы эҙләнеүҙәр менән яраҡлаштырыу. Уға түбәндәгеләр инә:
    • Йәшәүгә яраҡлы экзопланеталарҙы эҙләү.
    • Тикшереүгә ҡатмарлы молекуляр берләшмәләрҙе үҙ эсенә алған һәм һуңынан йәшәү барлыҡҡа килтерә алған формалар теорияларын төҙөү.
    • Ҡояш системаһын өйрәнеү һәм тупланған мәғлүмәттәрҙе экстраҡояш системалары тураһындағы мәғлүмәттәр менән сағыштырып ҡарау.

Ерҙән ситтәге цивилизацияларҙы эҙләүҙе айырым тикшеренеүҙәр өлкәһенә ҡуйыу мотлаҡ. Был өлкәлә өс төп һорау бар:

  • Нимә эҙләргә?
  • Нисек искать?
  • Ҡайҙан эҙләргә?

Тикшеренеүҙәр стратегияһын төҙөгәндә төп роль, ә, бәлки, иң мөһим роль Дрейк тигеҙләмәһенә бирелергә тейеш, Кардашев буйынса цивилизациялавр төрҙәрен өҫтәмә булараҡ ҡулланырға кәрәк[23].

Ерҙән ситтәге тормош[үҙгәртергә | сығанаҡты үҙгәртеү]

Ерҙән ситтәне тормош (сит планеталағы тормош) — Ерҙән ситтә барлыҡҡа килгән һәм йәшәгән йәшәүҙең гипотетик формаһы. Йыһан биологияһы һәм ксенобиологияһында был тема өйрәнелә, шулай уҡ фәнни фантастикала уйлап табылған объекттарҙың береһе.

Марстағы тормош

[[Файл:терраформированиелар процесынан һуң рәссам һүрәтләгән TerraformedMars.jpg|250px|thumb|Марс]]

Хәҙерге ваҡытта фән Марста тереклектең булыу-булмауы тураһында аныҡ ҡына яуап бирә алмай, әммә Ергә яҡын урынлашыуы һәм оҡшашлығы мөмкин булған йәшәү формаларын эҙләргә нигеҙ бирә. Хәҙерге ваҡытта йәки боронораҡ заманда Марста тормоштоң булыу-булдмауы тураһындағы һорауға яуап юҡ[24].

Үлемһеҙлек[үҙгәртергә | сығанаҡты үҙгәртеү]

Джулио Романо (1492—1546). Аллегория Бессмертия. Около 1540

Үлемһеҙлек — билдәһеҙ ваҡытҡа (бик оҙайлы ваҡытҡа) тиклем тамамланмаған физик йәки рухи формала йәшәү.

Физик формала үлемһеҙлек тураһында һөйләгәндә, шартлы биологик үлемһеҙлек ( онтогенездың йомғаҡлау стадияһы булараҡ индивидуаль үлемдең булмауы) бер күҙәнәкле организмдарҙың һәм күп күҙәнәкле тере заттарҙың гипотетик биологик үлемһеҙлеге [25], шул иҫәптән — иң тәүге сиратта — кешенең үлемһеҙлеге [26].

Дини, философик, мистик һәм эзотерик мәғәнәлә рухи формалағы үлемһеҙлек подразумевают вечное существование Ҡалып:D- мәңге йәшәүен («я», рух, монада), индивидуальй ихтыяр ([[Артур Шопенгауэрҙың философик системаһындағы палингенезия) күҙҙә тотола.

Аллаһы Тәғәләнең атрибуты булараҡ үлемһеҙлек — дини-философик фекерләүҙәр өсөн айырым бер тема.

Шулай уҡ ҡара[үҙгәртергә | сығанаҡты үҙгәртеү]

Әҙәбиәт[үҙгәртергә | сығанаҡты үҙгәртеү]

Һылтанмалар[үҙгәртергә | сығанаҡты үҙгәртеү]

Иҫкәрмәләр[үҙгәртергә | сығанаҡты үҙгәртеү]

  1. Жизнь // Культурология. XX век. Энциклопедия. 1998.
  2. ТормошНовой философской энциклопедии
  3. Жизнь // Большая советская энциклопедия : [в 30 т.] / гл. ред. А. М. Прохоров. — 3-е изд. — М. : Советская энциклопедия, 1969—1978.
  4. Definition of Life. California Academy of Sciences (2006). Дата обращения: 7 ғинуар 2007. Архивировано 21 август 2011 года. 2007 йыл 8 февраль архивланған.
  5. П. Кемп, К. Армс Введение в биологию. — М.: Мир, 1988. — ISBN 5-03-001286-9. — Тираж 125000 экз. — С. 19-21
  6. Статья «Жизнь» в Толковом словаре Ожегова. Дата обращения: 12 ғинуар 2014. Архивировано из оригинала 31 июль 2013 года. 2013 йыл 31 июль архивланған.
  7. Trifonov E. N. Vocabulary of definitions of life suggests a definition //Journal of Biomolecular Structure and Dynamics. — 2011. — Т. 29. — №. 2. — С. 259—266. Дата обращения: 9 май 2016. Архивировано 7 апрель 2019 года.
  8. Циммер, 2022, с. 280
  9. 9,0 9,1 Жизнь. (Определение)// Биологический энциклопедический словарь. (Гл. ред. М. С. Гиляров; Редкол.: А. А. Баев, Г .Г. Винберг, Г. А. Заварзин и др. — 2-е изд., исправл. — М.: Сов. Энциклопедия, 1989. — 864 с., ил., 30 л. ил.). Дата обращения: 23 декабрь 2010. Архивировано 6 декабрь 2010 года.
  10. Н. В. Чебышев, Гузикова Г.С., Лазарева Ю.Б., Ларина С.Н. Биология: справочник. — ГЭОТАР-Медиа, 2010. — 608 с. — ISBN 978-5-9704-1817-8. Архивная копия от 8 декабрь 2015 на Wayback Machine
  11. Э. Галимов. «Что такое жизнь? Концепция упорядочения». Знание-Сила, № 9, 2008 г., с. 80.
  12. Пармон В. Н. Новое в теории появления жизни, «Химия и жизнь» № 5, 2005. Дата обращения: 2 ноябрь 2009. Архивировано 12 декабрь 2009 года.
  13. Передача биологических сигналов - Константин Северинов (билдәһеҙ). Дата обращения: 30 июнь 2022.
  14. Происхождение жизни // Большая российская энциклопедия : [в 35 т.] / гл. ред. Ю. С. Осипов. — М. : Большая российская энциклопедия, 2004—2017.
  15. Cleveland P. Hickman et al. INTEGRATED PRINCIPLES OF ZOOLOGY, ELEVENTH EDITION. — New York: McGraw-Hill, 2001. — 899 с. — ISBN 0-07-290961-7.
  16. D.Sh. Экология: биология взаимодействия. 1.05. Уровни организации биосистем. Лекторий-библиотека Batrachos.com (29 июль 2011). Дата обращения: 14 ғинуар 2022. Архивировано 4 март 2021 года.
  17. Treviranus, Gottfried Reinhold, Biologie : oder Philosophie der lebenden Natur für Naturforscher und Aerzte, 1802
  18. Avila, Vernon L. Biology: investigating life on earth (билдәһеҙ). — Boston: Jones and Bartlett (инг.)баш., 1995. — С. 11—18. — ISBN 0-86720-942-9.
  19. Campbell, Neil A.; Brad Williamson; Robin J. Heyden. Biology: Exploring Life (билдәһеҙ). — Boston, Massachusetts: Pearson Prentice Hall, 2006. — ISBN 0-13-250882-6.
  20. King, TJ & Roberts, MBV. Biology: A Functional Approach (билдәһеҙ). — Thomas Nelson and Sons (инг.)баш., 1986. — ISBN 978-0174480358.
  21. Edwin A. Bergin Astrobiology: An Astronomer’s Perspective. — 2013. — Ҡалып:Arxiv
  22. Jeffrey Bennett, Seth Shostak. Life in the Universe. — 3-ие. — 2012. — ISBN 0-321-68767-1.
  23. Adam Frank, Woodruff Sullivan Sustainability and the Astrobiological Perspective: Framing Human Futures in a Planetary Context. — 2013. — Ҡалып:Arxiv
  24. Статья «Есть ли жизнь на Марсе» на сайте «Солнечная Система». Дата обращения: 1 октябрь 2012. Архивировано 23 октябрь 2012 года.
  25. В соответствии с крупнейшей базой данных по старению и продолжительности жизни животных AnAge 2015 йыл 17 апрель архивланған., в настоящее время найдено семь видов практически нестареющих (бессмертных) многоклеточных организмов — Sebastes aleutianus, Chrysemys picta, Emydoidea blandingii, Terrapene carolina, Strongylocentrotus franciscanus, Arctica islandica, Pinus longaeva. Есть основания предполагать биологическое бессмертие у некоторых представителей отряда Tricladida (Барнс Р. и др. Беспозвоночные: новый обобщённый подход. — М.: Мир, 1992. — С. 86).
  26. Понятие «бессмертие» следует отличать от понятий, характеризующих возможность живого организма существовать долго в зависимости от скорости метаболизма в нём, или существовать дольше обычных сроков существования для подобных организмов (долгожительство). На практике — особенно в художественном творчестве, а также в переносном (метонимическом) употреблении — эти понятия смешиваются.