Эстәлеккә күсергә

Эске яныулы двигатель

Википедия — ирекле энциклопедия мәғлүмәте
Эске яныулы двигатель
Рәсем
Ҡыҫҡаса атамаһы ICE
Асыусы йәки уйлап табыусы Рудольф Дизель[d] һәм Николаус Отто[d]
Асыу датаһы 1924
Тауыш сығара шум двигателя[d]
Ҡапма-ҡаршыһы Двигатель внешнего сгорания[d]
 Эске яныулы двигатель Викимилектә
Поршенле ДВС V-образлы компоновка

Эске яныулы мотор — йылылыҡ двигателенең бер төрө, унда яғыулыҡ ҡатнашмаһы туранан-тура двигателдең эш камераһында (эсендә) яндырыла. Яныу продукттары эшсе есем барлыҡҡа килтерә. Бындай двигатель беренсел, химик булып тора һәм яғыулыҡ яныу энергияһын механик эшкә әйләндерә[1]. Эске яныулы, тәғәйенләнеше, ҡеүәт сығарыу ысулы һәм башҡа параметрҙары менән айырылып торған күп төрлө двигателдәр бар. Ҡеүәтле һәм еңел эске яныулы двигателдәр быға тиклем булмаған транспорт төрҙәрен (автомобиль, мотоцикл, винтлы һәм реактив самолеттар, вертолет, ракета, космос аппараттары, газ турбиналы судно) булдырыу, суднолар электр станцияларының һәм паровоздарҙың һөҙөмтәлелеген һәм экологик яҡтан таҙалығын күтәреү мөмкинлеген бирә. Моторлаштырыу кешеләрҙең тормошон тиҙләтеүгә, тотош автомобиль мәҙәниәтенең (АҠШ) барлыҡҡа килеүенә килтерә; хәрби эштәрҙә ғәҙәттән тыш емергес үлем машиналары (танк, истребителдәр, бомбардировщик, ғәҙәти һәм йәҙрә башлы ракеталар, торпедалы һыу аҫты кәмәһе һәм башҡалар) эшләү мөмкинлеген бирә.

Тышҡы яныулы двигателдәрҙең альтернатив ғаиләһе айырым яғыулыҡҡа һәм эш мөхитенә эйә, был йылылыҡ үткәргес йөҙлөк аша яныу йылылығын сағыштырмаса әкрен күсерергә мөмкинлек бирә — шуға күрә уларҙың ҡеүәте сағыштырмаса күпкә түбәнерәк.

Роторлы эске яныулы двигатель
Газ турбиналы эске яныулы двигатель

Төҙөлөү тарихы

[үҙгәртергә | сығанаҡты үҙгәртеү]
Йондоҙ формаһындағы планировканың поршень двигателе (АҠШ, 1942 йыл)

Йылылыҡ двигателдәре (башлыса пар) барлыҡҡа килгән мәлдән алып ҙур үлсәмдәре һәм ауырлыҡтары менән айырылып тора, сөнки тышҡы яныу ҡулланыу менән бәйле була (ҡаҙандар, конденсаторҙар, парландырғыстар, йылылыҡ алмаштырыусылар, тендерҙар, насостар, һыу резервуарҙары һ.б.) талап ителә, шул уҡ ваҡытта пар машинаһының төп (функциональ) өлөшө (поршень һәм цилиндр) сағыштырмаса ҙур түгел[2]. Шуға күрә уйлап табыусыларҙың уйы һәр ваҡыт яғыулыҡты двигателдең эшсе органы менән берләштереү мөмкинлегенә ҡайтып ҡала, был артабан ҙурлығын һәм ауырлығын һиҙелерлек кәметергә, эшсе есемде ҡабул итеү һәм сығарыу процестарын әүҙемләштерергә мөмкинлек бирә. Транспортта был айырмалар айырыуса мөһим.

Төрлө эске яныулы двигателдәр эшләүгә Джон Барбер (1791 йылда газ турбинаһын уйлап табыу), Роберт-Стрит (шыйыҡ яғыулыҡ двигателе патенты, 1794 йыл), Филипп Лебон (1799 йылда яҡтыртҡыс газды асыу) ҙур өлөш индерә. Беренсе газ двигателе 1801 йылда), Франсуа Исаак де Риваз (беренсе поршень двигателе, 1807 йыл), Жан Этьен Ленуар (Lenoir газ двигателе, 1860 йыл), Николаус Отто (1861 йылда ҡатнашма ҡыҫылыу аша осҡон менән тоҡанған двигатель, 1876 йылда дүрт тактлы двигатель), Рудольф Дизель (күмер саңында дизель двигателе, 1897 йыл, кәрәсин двигателе, шул уҡ йылда 25 % һөҙөмтәлелек менән)[3], Готлиб Даймлер һәм Вильгельм Майбах, Костович Огнеслав Степанович (карбюраторлы бензин двигателе, 1880-се йылда), Тринклер Густав Васильевич (шыйыҡ яғыулыҡта дизель двигателдәре, 1899), Раймонд Александрович Корейво, Фридрих Артурович Цандер, Вернер фон Браун (реактив һәм турбореактив двигателдәре, 1930-сы йылдарҙан алып Ай программалары[4][5][6].

Шулай итеп, эске яныулы двигателдәр пар двигателдәренән артта ҡалып үҫешә (һыу һурҙырыу өсөн пар насосы Томас Севери тарафынан 1698 йылда уйлап табыла), сөнки яғыулыҡ, материалдар һәм технологиялар етешмәй. Эске яныулы двигатель идеяһын Кристиан Гюйгенс 1678 йылда тәҡдим итә, яғыулыҡ сифатында голланд ғалимы дары ҡулланырға тәҡдим итә[7]. Инглиз Этьен Барбер бының өсөн ағасты йылытыу юлы менән алынған газ менән һауа ҡатнашмаһын ҡулланырға тырыша[8].

Эске яныулы двигателдәр классификацияһы

[үҙгәртергә | сығанаҡты үҙгәртеү]

Төҙөлөшө буйынса[9]:

[үҙгәртергә | сығанаҡты үҙгәртеү]
  • Сатурн-5 ракетаһында F-1 реактив двигателдәре
    Поршень двигателдәре — яныу камераһы булып цилиндр тора, поршендың кривошиплы механизм ярҙамында ҡайтмалы хәрәкәт итеүе валды әйләндерелә. Поршенлы эске яныулы двигателдәрҙең ҡайһы бер төрҙәрендә ҡайтмалы хәрәкәт механизмы юҡ (дизель-сүкештәр, атыу ҡоралы).
  • Газ турбиналы двигателдәр — газ энергияһын өйрөлтөү көсөнә әйләндереү өсөн махсус профилле ҡалаҡтар менән ротор хеҙмәтләндерә. Двигатель камераһында яныу алдынан һауаны компрессор өлөшө ҡыҫып тора, яғыулыҡ яныу камераһына индерелә.
  • Ротарлы поршень двигателдәре — яныу камераһы өсмөйөшлө ротор менән сикләнә, ул поршень функцияһын үтәй.
  • Реактив двигателдәр — двигатель эшләп сығарған ҡеүәт шунда уҡ ракета йәки самолёттың хәрәкәте өсөн ҡулланыла, өҫтәмә үҙгәрештәр һәм трансмиссия юҡ (двигатель шулай уҡ этәргес булып тора)[10]. Шуға күрә улар ҡеүәттең иң юғары аныҡ күрһәткестәренә эйә; транспорт сараларын орбитаға сығарырға һәләтле берҙән-бер двигателдәр. Үҙ ваҡытында хәрби ҡулланыу өсөн Рәсәй хәрбиҙәре реактив атом двигателен булдырыу тураһында фекер алыша[11].
  • Турбореактив двигателдәр реактив двигателдең бер төрө булып тора, сөнки окисландырыусы сифатында алдан компрессор тултырған атмосфера һауаһы ҡулланыла. Шуға күрә уны Ер атмосфераһы эсендә генә ҡулланырға мөмкин. Ғәҙәттә реактив самолет тип кенә йөрөтөлә, мәҫәлән, «реактив самолеттар». Турбореактив двигателде газ турбиналы двигателдең бер төрө тип ҡарарға мөмкин, сөнки уның сығарыу валынан башҡа бөтә төп деталдәре бар.
  • Турбовинтлы двигателдәр — һауа винты менән хәрәкәткә килтерелеүсе газ турбиналы двигателдәр. Авиацияла ҡулланыла, уртаса тиҙлектә турбореактивтарға ҡарағанда юғарыраҡ һөҙөмтәлелеккә эйә.

Башҡа күрһәткестәр буйынса:

[үҙгәртергә | сығанаҡты үҙгәртеү]
  • тәғәйенләнеше буйынса — транспорт (автомобиль, судно, самолет), стационар һәм махсус.
  • яғыулыҡ ҡулланыу буйынса — бензин һәм газ двигателдәре, ауыр дизель яғыулығында эшләүсе двигателдәр.
  • яныусан ҡатнашмалар барлыҡҡа килеү ысулы буйынса — тышҡы (карбюраторлы һәм инжекторлы двигателдәргә) ҡатнашалар һәм эске (эске яныулы дизель двигателдәрҙә двигателдәре һәм туранан-тура һиптереү юлы менән осҡонло)
  • эш тишектәре күләме һәм ауырлығы һәм үлсәм характеристикаһы буйынса — еңел, уртаса, ауыр, айырым.
  • һыуытыу системалары буйынса (һауа, шыйыҡлыҡ) һәм башҡалар[12].

Үрҙә һаналған классификация критерийҙарынан тыш, эске яныулы двигателдәрҙең айырым төрҙәрен классификациялау критерийҙары ла бар. Шулай итеп, поршень двигателдәрен тактлығы һәм эш процесы, цилиндрҙарҙың һаны һәм урынлашыуы, быуынлы һәм бүлеүсе валдар, һыуытыу төрө буйынса, крейцкопфтың булыу-булмауы, теге йәки был төргә (атмосфералы — өҫтән елләтеүһеҙ), ҡатнашма барлыҡҡа килеү ысулы һәм тоҡандырыу төрө буйынса, карбюраторҙар һаны буйынса, газ бүлеү механизмы төрө буйынса, быуынлы валдың әйләнеү йүнәлеше һәм йышлығы буйынса, цилиндр диаметрына ҡарата, тиҙлек дәрәжәһе буйынса (поршендың уртаса тиҙлеге) буйынса классификацияларға мөмкин[13][14]..

Эске яныулы двигателдәрҙең өҫтөнлөктәре һәм етешһеҙлектәре

[үҙгәртергә | сығанаҡты үҙгәртеү]

тышҡы яныулы двигатель менән сағыштырғанда эске яныулы двигателдәр:

  • йылылыҡ тапшырыуҙың өҫтәмә элементтары юҡ — яғыулыҡ үҙе эшсе есемде барлыҡҡа килтерә;
  • компактлыраҡ, сөнки уның бер нисә өҫтәмә, йыш ҡына ауыр һәм күләмле агрегаты юҡ, (пар ҡаҙаны, пар конденсаторы);
  • ошо сәбәптәр арҡаһында ул еңелерәк һәм арзаныраҡ (конкрет ҡеүәте күпкә юғарыраҡ);
  • өҫтәмә йылылыҡ күсермәйенсә яныу температураһы юғары булған тиҙ эшләү процесы арҡаһында экономиялыраҡ;
  • бик ҡаты билдәләнгән параметрҙары булған яғыулыҡты ҡуллана (парға әйләнеү, парҙың тығыҙлығы, яныу йылыһы, октан йәки цетан һаны), сөнки эске яныулы двигателдең эшкә һәләлеге ошо үҙенсәлектәргә бәйле;
  • ябыҡ циклда эшләү мөмкинлеге юҡ (Стерлинг двигателе кеүек), тышҡы йылылыҡ һәм һыуыҡ сығанаҡтарын ҡулланыу мөмкин түгел.
  • операция режимдарында әйләнештән тыш тормоз һәм ҡеүәтте үҫтереү мөмкинлегенә эйә түгел, күпселек осраҡта параметрҙарын йөк менән яраштырыусы трансмиссия кәрәк.
  • эске яныулы двигателдәр өсөн яғыулыҡтың бөтә төрҙәре лә тиерлек — яңыртылмай торған ресурстар (тәбиғи газ һәм нефть продукттары). Иҫкәрмәләр (этил спирты, биогаз, генератор газы) һирәгерәк ҡулланыла, сөнки двигателдең сығарыу характеристикаһы кәмей (ҡеүәт, әйләнеү тиҙлеге). Водород күп осраҡта шыйыҡ формала һаҡлау ҡыйынлыҡтары һәм ҡиммәттәре арҡаһында йыһан аппараттары двигателдәре өсөн ҡулланыла, ҡоро ер транспортында ҡулланыу киң таралыу ала алмай[15].

Осҡон менән тоҡанған эске яныулы двигатель (Отто двигателе)

[үҙгәртергә | сығанаҡты үҙгәртеү]

Һаны буйынса иң таралғаны, сөнки 2014 йылда[16] донъяла автомобилдәр һаны 1,2 миллиардтан ашыу тәшкил иткән, һәм уларҙың күпселеген Отто двигателе йөрөтә. Оттоның классик циклы — дүрт тактлы, шулай ҙа унан алда осҡон менән тоҡанған ике тактлы двигателдәр барлыҡҡа килә. Әммә экологик һәм иҡтисади (яғыулыҡ тотоноу) күрһәткестәре насар булыу сәбәпле, ике тактлы двигателдәр һирәгерәк ҡулланыла. Иң киң таралғаны — яғыулыҡты инжектор аша биреүсе Отто бензин двигателдәре.

Бензин двигателдәре

[үҙгәртергә | сығанаҡты үҙгәртеү]
Отто двигателенең эше

Транспорт машиналарының байтаҡ өлөшөнә (ауырлығы түбән, үҙҡиммәте, яҡшы һөҙөмтәлелек һәм шау-шыуҙың түбән булыуы арҡаһында) ҡуйылған иң киң таралған вариант. Яғыулыҡ менән тәьмин итеү системаһының ике варианты бар: инжекторлы һәм карбюраторлы. Ике осраҡта ла шартлауға дусар булған яғыулыҡ-һауа ҡатнашмаһы цилиндрҙа ҡыҫыла, шуға күрә ҡыҫылыу коэффициенты һәм бындай двигателде ҡеүәтен арттырыу кимәле яғыулыҡтың октан һаны менән сикләнә[17].

Карбюраторлы двигатель

[үҙгәртергә | сығанаҡты үҙгәртеү]

Махсус ҡатнаштырғыста (карбюраторҙа) яғыулыҡ-бензин ҡатнашмаһын етештереү айырым бер үҙенсәлеге булып тора. Элек бындай бензин двигателдәре өҫтөнлөк итә; хәҙер микропроцессорҙар үҫеше арҡаһында уларҙы ҡулланыу күләме тиҙ кәмей бара (яғыулыҡ тотоноу талаптары түбән булған эске яныулы двигателдәрҙә ҡулланыла).

Инжекторлы двигатель

[үҙгәртергә | сығанаҡты үҙгәртеү]

Коллекторҙа яғыулыҡ ҡатнашмаһы алыу йәки двигателдең асыҡ цилиндрҙарын инжектор системаһы ярҙамында яғыулыҡ менән тәьмин итеү айырым бер үҙенсәлеге булып тора. Әлеге ваҡытта Оттоның эске яныулы двигателе варианты өҫтөнлөклө булып тора, сөнки ул двигателдең электрон идара итеүен ҡырҡа ябайлаштырырға мөмкинлек бирә. Ҡатнашманың бер төрлөлөгө дәрәжәһенә яғыулыҡты форсунка аша һибеү баҫымын арттырыу иҫәбенә өлгәшелә. Юғары бер төрлөлөктән тыш яғыулыҡты туранан-тура һиптереү бер варианты булып тора, был двигателдең ҡыҫылыу нисбәтен (тимәк, һөҙөмтәлелеген) арттырырға мөмкинлек бирә. Тәүге тапҡыр авиация двигателдәрендә һиптереү системалары барлыҡҡа килә, сөнки улар ҡатнашманы двигателдең теләһә ниндәй торошонда ла күләмен тейешле бирергә мөмкинлек бирә.

Роторлы-поршенлы

[үҙгәртергә | сығанаҡты үҙгәртеү]
Ванкель двигателенең эшләүе

Уйлап табыусы Ванкель тарафынан XX быуат башында тәҡдим ителә. Двигателдең нигеҙен өсмөйөшлө ротор (поршень) тәшкил итә, ул махсус 8 формалағы камерала әйләнеп, поршень, терһәкле вал һәм газ таратыусы функцияларын үтәй. Бындай конструкция газ бүлеүҙең махсус механизмын ҡулланмайынса Дизелдең, Стирлингтың йәки Оттоның теләһә ниндәй 4 тактлы циклын бойомға ашырырға мөмкинлек бирә. Бер әйләнештә двигатель өс тулы эш циклын башҡара, был алты цилиндрлы поршенлы двигателенең эшләүенә тиң. Германия<ла НГУ (RO-80 автомобиле), СССР-ҙа ВАЗ-21018 «Жигули», ВАЗ-416, ВАЗ-426, ВАЗ-426, ВАЗ-526), Японияла Мазда (Мазда РХ-7, Mazda RX-8) тарафынан сериялы төҙөлә. Фундаменталь ябайлығы менән проектлауҙа бер нисә мөһим конструктив ҡыйынлыҡ кисерә, был уны киң тормошҡа ашырыуҙы бик ауырлаштыра. Төп ҡыйынлыҡтар ротор менән камера араһында оҙайлы эшкә яраҡлы пломбалар һәм майлау системаһын төҙөү, шуға күрә экологик талаптарҙы үтәү менән бәйле[18].

RCV — эске яныулы двигатель, уның газ бүлеү системаһы поршен хәрәкәте иҫәбенә ғәмәлгә ашырылған, ул ҡайтмалы йөрөш хәрәкәтен башҡара, алмашлап сафҡа инеү һәм сығарыу патрубкаларын үтә.

Ғәҙәттә эске яныулы двигателдәр яғыулыҡ сифатында бензин ҡуллана, әммә газ да ҡулланырға мөмкин. Роторлы-поршень двигатель — Баландин двигателе менән бер рәттән шатунһыҙ эске яныулы двигателдең сағыу вәкиле булып тора.

Осҡон ярҙамында тоҡандырылыусы газ двигателдәре

[үҙгәртергә | сығанаҡты үҙгәртеү]
Двигателе газ ҡеүәтенә күсерелгән транспорт сараһы миҫалы

Был яғыулыҡ сифатында газ хәлендә булған углеводородтарҙы файҙаланыусы, Отто циклы буйынса ғәҙәти шарттарҙа эшләүсе ябай поршенлы эске яныулы двигатель. Был двигателдәр, мәҫәлән, яғыулыҡ сифатында тәбиғи газды файҙаланған бәләкәй һәм урта ҡеүәтле электр станцияларында киң ҡулланыла (юғары ҡеүәттәге өлкәлә газ турбиналы энергия блоктары өҫтөнлөк итә). 2 тактлы цикл буйынса эшләй ала, ләкин 4 тактлы вариант күберәк таралған.

Газ двигателе ҡоролошо үҙенсәлектәре:

  • Шыйыҡландырылған газды ҡулланғанда (йәки СУГ — 16 атм баҫым аҫтында баллонда һаҡлана; йәки СПГ — криоген ҡорамалдар талап итә) туҡланыу системаһына парландырғыс һәм газ редукторы инә, бынан һуң һауа-газ ҡатышмаһы аша двигателгә һурыла йәки форсунка ярҙамында индерелә. Күп кенә осраҡта парға әйләндереүсе һәм газ редукторы бер корпусҡа берләштерелә.
  • Яғыулыҡ сифатында файҙаланылғанда газ 150—250 атм баҫым аҫтындағы баллондарҙа һаҡлана, редуктор була, әммә парландырыусы булмай.
  • Генератор газында эшләгәндә (ҡаты яғыулыҡты газ хәлендәге яғыулыҡҡа әйләндереү һөҙөмтәһендә, унда ҡаты яғыулыҡ сифатында күмер, кокс, күмер брикеттары, яғыулыҡ пеллеттары, утын, ағас күмер, торф файҙаланыла), эске яныулы двигатель өсөн яғыулыҡ махсус газ генераторында синтезлана. Яғыулыҡ ҡатнашмаһының аҙ йылы биреүе арҡаһында, ғәҙәттә, двигателдең ҡеүәте кәмей.

Ҡыҫылыуҙан тоҡанған поршенлы эске яныулы двигатель

[үҙгәртергә | сығанаҡты үҙгәртеү]
Дүрт тактлы дизель двигателенең эше. Клапандары: һулда — һауа индереү; уңда — сығарылған газ.

Дизель двигателендә яғыулыҡ икенсе төрлө тоҡана. Радиабатик ҡыҫыуҙан ҡыҙҙырылған цилиндрҙағы һауаға форсунка аша яғыулыҡ өлөштәре бөркөп индерелә һәм һиптерелә. Айырым парға әйләнеүсе яғыулыҡ тамсылары тирәләй һиптергәндә яныу сығанаҡтары барлыҡҡа килә, һәм һибелгән һайын яғыулыҡ өлөштәре факел рәүешендә яна. Дизель двигателдәре детонацияға дусар ителмәгәнлектән (ВМТ-нан һуң яғыулыҡты ҡыҫыу тактын бирә һәм яна башлау сәбәпле), ҡыҫыу дәрәжәһе детонация менән сикләнмәй. Уны 15-тән юғарыраҡ күтәреү һөҙөмтәлелекте арттырмай тиерлек[19], сөнки шул уҡ ваҡытта максималь баҫым оҙағыраҡ яныу һәм һиптереүҙең алға китеш мөйөшөн кәметеү менән сикләнә. Ләкин бәләкәй үлсәмле дизелдәрҙең ҡыҫылыу дәрәжәһе ҙур йылылыҡ бүлгесе шарттарында ышаныслы тоҡаныу өсөн һәм ҡаты булмаған эш өсөн 26-ға тиклем булыуы мөмкин. Өрҙөрөү тәьҫиренән барлыҡҡа килгән эре габаритлы судно дизелдәренең ҡыҫыу дәрәжәһе — яҡынса 11х14 һәм файҙалы эш коэффициенты 50 проценттан ашыу[20]. Дизелде эшләтеп ебәреүҙе еңеләйтеү өсөн ҡыҙҙырыу шәмдәре, электр-факел форсункалары йәки башҡа ҡоролмалар булыуы мөмкин.

Дизель двигателдәре ғәҙәттә тиҙ йөрөмәй, шуға күрә бензин менән бер тигеҙ ҡеүәттә булғанда валға нығыраҡ әйләнеү моменты хас. Дизель двигателдәре ауыр яғыулыҡтарҙа, мәҫәлән, мазутта эшләү өсөн ҡулайлаштырыла. Ҙур дизель двигателдәре, ҡағиҙә булараҡ, ҡыҫылған һауала, йәки дизель-генератор ҡулайламалары менән тоташтырылған электр генераторынан (ул стартер ролен үтәй) эшләтеп ебәрелә.

Дизель двигателдәре тип аталған заманса двигателдәр Дизель циклында түгел, ә ҡатнаш йылылыҡ менән тәьмин итеүсе Тринклер — Сабатэ циклында эшләй. Уларҙың етешһеҙлектәре эш циклы үҙенсәлектәре менән бәйле — юғары механик көсөргәнеш, ул ҡоролманың ныҡлығын арттырыуҙы һәм конструкцияның ҡатмарлы булыуы һәм ҡиммәтерәк материалдар ҡулланыу арҡаһында уның күләмен, ауырлығын арттырыуҙы һәм үҙҡиммәтен арттырыуҙы талап итә. Шулай уҡ төрлө яныу арҡаһында дизель двигателдәренә ҡоромдоң күпләп сығыуы һәм сығарылған газдарҙа азот оксидтарының миҡдары артыуы хас.

Газ-дизель двигателе

[үҙгәртергә | сығанаҡты үҙгәртеү]

Газ-һауа зарядының төп өлөшө, ниндәй ҙә булһа газ двигателдәрендәге кеүек үк, әҙерләнә, ләкин электр шәме менән түгел, ә цилиндрға дизель двигателе кеүек индерелгән дизель яғыулығының тоҡандырғыс өлөшө менән яндырыла. Ғәҙәттә тик дизель циклы менән эшләргә мөмкин. Ҡулланылышы: ауыр йөк машиналары, автобустар, тепловоздар (йышыраҡ маневр тепловоздары). Газ-дизель двигателдәре, газ двигателдәре кеүек үк, зарарлы ҡалдыҡтарҙы аҙыраҡ сығара, бынан тыш тәбиғи газ арзаныраҡҡа төшә. Бындай двигатель йыш ҡына сериялы двигателдәрҙе өҫтәмә йыһазландырыу юлы менән алына, шул уҡ ваҡытта дизель яғыулығын ҡулланыуҙың файҙаһы (газды алмаштырыу дәрәжәһе) яҡынса 60 % тәшкил итә[21]. Бындай конструкцияларҙы сит ил фирмалары ла әүҙем етештерә[22].

Дизель-сүкештәр

[үҙгәртергә | сығанаҡты үҙгәртеү]

Поршендың (баба) алға табан хәрәкәте рәүешендә энергия биреүсе дизель двигателе төрө. Уның кривошиплы-шатунлы механизмы, һыуытыу системалары һәм майлау системаһы юҡ. Иҫке конструкцияларҙа яғыулыҡ һибеү баба шабот тишегенә һуҡҡанда, яңыларында форсунка менән һиптергәндә барлыҡҡа килә.

Берләштерелгән эске яныулы двигатель

[үҙгәртергә | сығанаҡты үҙгәртеү]

Эске яныулы двигатель поршенле һәм айырғыс машиналарҙан (турбина, компрессор) тора, унда ике машина ла билдәле кимәлдә эш процесын тормошҡа ашырыуҙа ҡатнаша. Берләштерелгән эске яныулы двигатель миҫалы булып газ турбиналы (турбоөрҙөрөү) ҡулланылған пистон двигателе тора. Берләштерелгән двигателдәр теорияһына совет инженеры, профессор А. Н. Шелест ҙур өлөш индерә.

Берләштерелгән двигателдең киң таралған төрө — турбоҡыуҙырыусыһы булған поршенлы двигатель. Турбоҡыуҙырыусы йәки турбокомпрессор(ТК, ТН) — сығарылыусы газдар менән хәрәкәткә килтерелеүсе этәреүсе ҡорамал. Атамаһын «турбина» һүҙенән ала (латинсанан turbo французса turbine — ҡойон, әйләнеү). Был ҡоролма ике өлөштән тора: сығаралыусы газдар менән идара ителеүсе роторлы турбиналы тәгәрмәс һәм дөйөм валдың ҡапма-ҡаршы яҡтарына ҡуйылған үҙәктән ситкә ынтылыусы компрессор. Эшсе мөхиттең ағымы (был осраҡта сығарылыусы газдар) ротор әйләнәһе тирәләй беркетелгән ҡалаҡтарҙа эш итә һәм уларҙы вал менән бергә хәрәкәткә килтерә, ул турбинаның роторы менән бергә йылылыҡҡа сыҙамлы иретмәнән эшләнә. Валға, турбина роторынан тыш, компрессор роторы беркетелә, ул алюмин иретмәһенән эшләнә, ул, вал әйләнгәндә, эуке яныулы двигатель поршендарына һауа ҡыуа. Шулай итеп, турбина ҡалаҡтарына сығарылыусы газдар тәьҫир итеү һөҙөмтәһендә бер үк ваҡытта компрессорҙың турбиналы роторы, валы һәм компрессор роторы әйләнә. Турбокомпрессорҙы һауа һыуытҡысы (интеркулер) менән бергә ҡулланыу эске яныулы двигателдең цилиндрҙарына тығыҙыраҡ заряд биреү мөмкинлеген бирә (был схема хәҙерге турбоагрегатлы двигателдәрҙә ҡулланыла). Ҡайһы бер схемаларҙа двигателдәр ике йәки унан да күберәк көсәйтеү стадияһына эйә, ғәҙәттә, аралыҡ һыуытыу менән, ә турбокомпрессорҙар көйләнә (ҡыуҙырыу күләме сикләнә), был, ҡағиҙә булараҡ, әйләнешкә ҡарап, төрлө ҡеүәттең варианттарын алырға (транспорт үҙенсәлектәрен камиллаштырыу) мөмкинлек бирә.

Бейектә һауа тығыҙлығының түбән булыуы арҡаһында реактив двигателдәр барлыҡҡа килгәнгә тиклем заряд ҡыуҙырыуҙы файҙаланып бейектә осҡан авиацияла мөмкин булған берҙән-бер двигатель була; дизель двигателдәрендә киң ҡулланыла (үҙенсәлекле ҡеүәт күрһәткестәрен осҡон двигателдәре кимәленә тиклем һәм унан да юғарыраҡ арттырырға мөмкинлек бирә), бензинда һирәгерәк. Турбоагрегат ҡоролошо (баҫымды көйләүсе), шулай уҡ газ бүлеү механизмын көйләү, бергәләп двигателдең цилиндрҙарын тултырыуҙы арҡаһында, уның транспорт үҙенсәлектәрен яҡшыртырға мөмкин.

Реактив двигатель

[үҙгәртергә | сығанаҡты үҙгәртеү]
Турбореактив эске яныулы двигатель:
1. Һауа алыу.
2. Түбән баҫым компрессоры.
3. Юғары баҫым компрессоры.
4. Яныу камераһы.
5. Соплола һәм турбинала эш есеменең киңәйтеүе.
6. Эҫелек зонаһы.
7. Турбина.
8. Яныу камераһына инеү зонаһы.
9. Һалҡын зона.
10. Инеү ҡоролмаһы

Сопло аша сығарылған яныу продукттарынан реактив көс ярҙамында тартыу көсөн үҫтерә. Эш мөхитен тиҙләтеү өсөн яныу ваҡытында йылытыу арҡаһында газдың киңәйеүе (йылылыҡ реактив двигателдәр) һәм башҡа физик принциптар ҡулланыла, мәҫәлән, электростатик ҡырҙа зарядлы киҫәксәләрҙе тиҙләтеү (ҡара. ион двигателе).


Реактив двигатель үҙендә двигатель менән этәргес көстө берләштерә, йәғни эшсе есем менән, ярҙамһыҙ һәм башҡа есемдәр менән бәйләнешһеҙ үҙ-ара тәьҫир итешеү юлы менән генә тартыу көсөн булдыра. Шуның өсөн йышыраҡ самолёттарҙы, ракеталарҙы һәм йыһан аппараттарын хәрәкәткә килтереү өсөн ҡулланыла.

Газ турбиналы двигатель

[үҙгәртергә | сығанаҡты үҙгәртеү]

Яныу күләме һиҙелерлек артҡандан һуң (термаль киңәйеү арҡаһында) яныу продукттары турбина өлөшө аша үтә. Газ турбиналы двигатель булған осраҡта турбина валына ҡеүәт бирелә, турбореактив двигатель осрағында яныу продукттары хәрәкәте двигателдең импульсын тыуҙыра.

Атыу ҡоралы

[үҙгәртергә | сығанаҡты үҙгәртеү]
Эш принцибы буйынса атыу ҡоралы поршенлы эске яныу двигателе[23]

Уйлап табыу мәле буйынса поршенлы эске яныулы двигателдең иң боронғо төрө булып тора[24]. Цилиндр — ҡоралдың көбәге, поршень — ҡоралдан сығарылған пулялар йәки снарядтар[25].

Эске яныулы двигатель системалары

[үҙгәртергә | сығанаҡты үҙгәртеү]

Эҫе газ энергияһын әйләндереү йәки алға табан хәрәкәткә үҙгәртеүҙе тәьмин иткән төп (функциональ) өлөштәрҙән тыш, эске яныулы двигателдәрҙең өҫтәмә системалары бар: яғыулыҡ менән тәьмин итеү, майлау, һыуытыу, ҡабыҙыу системалары; двигателдең конструкцияһына ҡарап — газ бүлеү системалары, яғыулыҡ индереү, тоҡандырыу һәм башҡалар. Был системаларҙың һөҙөмтәлелеге, бигерәк тә яғыулыҡ һәм һауа менән тәьмин итеү менән бәйле, двигателдең ҡеүәтенә, һөҙөмтәлелегенә, тирә-яҡ мөхиттең таҙалығына туранан-тура йоғонто яһай, шул уҡ ваҡытта башҡаларҙың характеристикалары (ҡабыҙыу, майлау, һыуытыу, һауаны таҙартыу системаһы) башлыса ауырлыҡ һәм үлсәм күрһәткестәренә һәм ресурстарына йоғонто яһай[26].

Эске яныулы двигатель характеристикаһы

[үҙгәртергә | сығанаҡты үҙгәртеү]

Двигателдең ҡулланыу сифаттары (модель сифатында классик поршень йәки әйләндереүҙе биреүсе берләштерелгән двигатель) түбәндәге күрһәткестәр менән ҡылыҡһырлана ала:

  1. Масса күрһәткестәре, эш күләменең литрына кг (ғәҙәттә 30-ҙан 80-гә тиклем) — сағыштырмаса ауырлыҡ, ә кВ/кг — сағыштырмаса көс. Улар транспорт, бигерәк тә самолеттар, двигателдәр өсөн мөһимерәк.
  2. Сағыштырмаса яғыулыҡ сығымы, г/л. с.*час (г/кВт*ч), йәки төрлө тығыҙлыҡтары һәм агрегат тороштары булған үҙенсәлекле яғыулыҡ өсөн, л/кВт*ч, м3/кВт*ч.
  3. Ресурс сәғәттәрҙә (мотор сәғәттәрендә). Эске яныулы двигателдең ҡайһы бер ҡушымталары ҙур ресурс талап итмәй (ҡабыҙыу двигателдәре, АТГМ двигателдәре, торпедалар һәм дрондар), шуға күрә уларҙың конструкцияһында, мәҫәлән, нефть һәм һауа өсөн фильтрҙар булмауы ихтимал. Атыу ҡоралы кеүек үҙенсәлекле эске яныулы двигателдәрҙең ресурсы көбәкте алмаштырғанға тиклем атыу һаны буйынса иҫәпләнә. Иң сыҙамлы двигателдәр судно йәки электр станцияһы ресурсына тап килгән тиҫтәләрсә һәм йөҙҙәрсә мең сәғәт (диңгеҙ һәм ҡеүәтле стационар) ресурсҡа эйә булырға тейеш.
  4. Экологик характеристика (үҙ аллы ла, транспорт сараһы составында ла), уның эшләү мөмкинлеген билдәләй.
  5. Әйләнеш һаны буйынса транспорт характеристикаһы. Двигатель винтлы характеристика эшләгәндә, ғәҙәттә, трансмиссияһыҙ махсус корректировка талап ителмәй, әммә автомобилдәрҙә һәм тракторҙарҙа яҡшы транспорт характеристикаһы (әйләнеүҙең юғары запасы) трансмиссияла тапшырыуҙар һанын кәметергә һәм идара итеүҙе еңеләйтергә мөмкинлек бирә.
  6. Двигателдең шау-шыуы йыш ҡына уны автомобилдәрҙең йәки һыу аҫты кәмәләренең люкс моделдәрендә ҡулланыу менән билдәләнә. Шау-шыуҙы кәметеү өсөн йыш ҡына двигателдең аҫмаһының ҡатылығын кәметәләр, газ сығарыу схемалары ҡатмарлаштыралар (мәҫәлән, борт моторҙарында винт аша газ бүленеүе).

Тиҙлек характеристикалары

[үҙгәртергә | сығанаҡты үҙгәртеү]
2,7 литрлыҡ алты цилиндрлы Porsche Boxster двигателенең тышҡы тиҙлек характеристикаһы

Эске яныулы двигатель вал тиҙлегенә ҡарап, әйләнеү ваҡыты һәм ҡеүәте менән айырыла (минималь тиҙлектән алып мөмкин тиклем юғарыға тиклем, был саҡта эске яныулы двигателе оҙаҡ эшләй ала)[27]. Бындай кәкрелектәрҙе анализлау һөҙөмтәләре нигеҙендә әйләнеү ваҡыты запасы коэффициенты (яраҡлашыу коэффициенты булараҡ та билдәле) һәм трансмиссия конструкцияһына йоғонто яһаусы башҡа күрһәткестәр билдәләнә[28].

Тиҙ йөрөшлө эске яныулы двигателдең тиҙлек характеристикаһы: 1 — тышҡы, 2-се һәм 3 — өлөшләтә, төрлө дроссель позицияларында өлөшләтә. Һан яғынан көйләү менән ҡеүәте кәмегән максималь әйләнеү ваҡыты түбән тиҙлекле урынға күсерелә.

Ҡулланыусылар өсөн етештереүселәр, эске яныулы двигателдең ҡеүәтен үлсәүҙең төбәк стандарты буйынса, ISO-1585 саф ҡеүәте менән тышҡы тиҙлек характеристикаһын тәьмин итә, был температураға, баҫымға, һауа>ның дымлылығына, ҡулланылған яғыулыҡҡа һәм ҡуйылған агрегаттар өсөн ҡеүәттең күтәрелеү мөмкинлегенә бәйле. АҠШ етештереүселәренең двигателдәре ғәҙәттә икенсе стандарт буйынса (SAE) һынау үтә. Был ҡылыҡһырлама тышҡы характеристика тип атала, сөнки ҡеүәт һәм әйләнеү ваҡыты һыҙаттары өлөшләтә тиҙлек һыҙаттарынан юғарыраҡ үтә, һәм яғыулыҡ менән тәьмин итеү органдарын манипуляциялау юлы менән был кәкрелек өҫтөндә ҡеүәт алыу мөмкин түгел.

1980-се йылдарҙағы һәм унан алдағы баҫмаларҙа тулайым ҡеүәтте үлсәү нигеҙендә тиҙлек характеристикаһы бирелә (шулай уҡ юғарылағы графикта әйләнеү ваҡыты кәкрелеге лә бар).

Транспорт трансмиссияларын иҫәпләгәндә тиҙлектең өлөшләтә тасуирламаһы — яғыулыҡ менән тәьмин итеүҙе көйләүсе аралыҡ позицияларында двигателдең һөҙөмтәле эшсәнлеге (йәки бензин двигателдәре осрағында дроссель клапаны) әүҙем ҡулланыла[29]. Винтлы транспорт саралары өсөн бындай ҡылыҡһырламалар винтлы айырҙың төрлө торошта көйләнә торған айырса менән бирелә[30].

Ҡулланыусыларға баҫылмаған башҡа ҡылыҡһырламалар ҙа бар, мәҫәлән, күрһәткес ҡеүәте кәкрелеге, яғыулыҡтың күрһәткесле тотонолоуы һәм эске яныулы двигателде иҫәпләгәндә ҡулланылған һәм ҡулланылған тиҙлек характеристикаһы, шулай уҡ был двигателдең максималь ҡеүәтен күрһәткән абсолют тиҙлек характеристикаһы бар, уларҙы номиналь режимға ҡарағанда күберәк яғыулыҡ менән тәьмин иткәндә алырға мөмкин. Дизель двигателдәре өсөн төтөн линияһы ла төҙөлә, ул саҡта эшләү рөхсәт ителмәй[31].

Абсолют характеристика өҫтөндә эштәр башҡарылмай тиерлек (двигателде эшләтеп ебәреүҙән тыш), сөнки был двигателдең экологик таҙалығын һәм тирә-яҡ мөхиткә зыянын кәметә, ресурсты кәметә (бигерәк тә төтөн линияһы аҫтында эшләү двигателдең эшләү ваҡытын бер нисә сәғәткә тиклем ҡыҫҡартҡан дизель двигателдәре өсөн)[32].

Тиҙ йөрөшлө эске яныулы двигателдең сифат характеристикалар (ғәҙәттә дизелдәр): 1 — абсолют, 2 — тышҡы, 3 һәм 4 — цикл менән биргәндә өлөшләтә. Юғары сифатлы көйләү (дроссель юҡ), максималь әйләнеү ваҡыты төрлө ҡеүәттә әйләнеү тиҙлегенең бер өлкәһендә һаҡлана.

Дизель һәм осҡон двигателенең тиҙлек характеристикаһы айырмаһы (юғары револьверҙар өлкәһендә икенсеһенең өлөшләтә тиҙлек характеристикаһы ҡырҡа кәмей) ҡеүәтте көйләү ысулының фундаменталь айырмаһы арҡаһында барлыҡҡа килә: газ һәм бензин двигателдәрендә, Һауа йә яныусан ҡатнашма менән тәьмин итеү дроссель клапаны (һан яғынан көйләү) менән сикләнә, ә цилиндрҙы тултырыу тиҙлек артыу менән ҡырҡа кәмей, дизель двигателдәрендә һауа күләме бер төрлө булып ҡала (сифатлы көйләү), ә әйләнеү ваҡыты бер циклға яғыулыҡ менән тәьмин итеүгә пропорциональ рәүештә кәмей[33].

Был ике мөһим эҙемтәгә килтерә: беренсенән, бензин двигателдәренең яраҡлашыу коэффициенты юғарыраҡ, шуға күрә бындай двигатель менән йыһазландырылған автомобилдең тиҙлек ҡумтаһында күсереү һаны аҙыраҡ булыуы ихтимал; Икенсенән, дизель двигателдәре өлөшләтә тиҙлек характеристикаһы буйынса эшләгәндә һөҙөмтәлелеген күпкә кәметә[34]. Был йәһәттән цилиндрҙарына (ФСИ) яғыулыҡ һиптереп индерелеүсе двигателдәрҙең һуңғы моделдәре) һирәгерәк дросселләнә, ә цилиндрҙарҙа ҡат-ҡат ҡатнашма барлыҡҡа килә (үҙәктә яғыулыҡ факелы тирәләй яныуҙың төп йүнәлеше һауа менән уратып алына). Һөҙөмтәлелек артыу менән бер үк ваҡытта бындай яныу процесы эмиссияларҙы кәметә[35]. Шулай итеп, был двигателдәр телгә алынғандар араһында аралыҡ характеристикаларға эйә буласаҡ.

Икенсе яҡтан, һуңғы тиҫтә йылдарҙа транспорт характеристикаһын яҡшыртыу маҡсатында дизель двигателдәрендә дросселдәр ҡулланыу әүҙем ҡулланыла. Турбоөрҙөрөү менән йыһазландырылған дизелдарға дроссель бик ҙур йоғонто яһай[36].

Эске яныулы двигатель ресурстары

[үҙгәртергә | сығанаҡты үҙгәртеү]

Күп осраҡта мәжбүр итеү конструкцияһы һәм дәрәжәһе менән билдәләнә. Һуңғы ваҡытта экологик талаптарҙың үҫеүе арҡаһында двигателдең максималь рөхсәт ителгән ресурсы уның ҡеүәтен һәм яғыулыҡ тотоноуын кәметеү менән генә түгел, ә зарарлы ҡалдыҡтарҙың артыуы менән дә сикләнә.

Поршень һәм роторлы двигателдәрҙең ресурсы күбеһенсә поршень ҡулсалары йәки ротор (механик мисәт) менән бәйле, газ турбинаһы һәм реактив двигателдәр өсөн — ҡалаҡтарҙың материалы һәм деформация сифаттарын юғалтыу. Бөтә осраҡтарҙа ла яйлап подшипниктар һәм вал тығыҙлағыстары туҙа, двигателдең төп механизмы ярҙамсы агрегаттарға бәйле булғанлыҡтан, ресурс уларҙың беренсеһенең эшләмәүе менән сикләнә.

Ғәҙәттә, двигателдәрҙә фильтрҙарҙы йыуыу йәки алмаштырыу менән бәйле хеҙмәтләндереү арауыҡтары, шулай уҡ май, тоҡандырыу шәме, киртләсле ҡайыш йәки сылбыр була. Конструкцияһына ҡарап, двигателдәргә тикшереү һәм көйләү эштәренең төрлө төрҙәре кәрәк, был моторҙың артабан өҙлөкһөҙ эшләүен гарантиялай. Әммә хеҙмәтләндереүҙең барлыҡ ҡағиҙәләре лә үтәлһә лә, двигатель яйлап туҙа бара. Завод билдәләгән ресурстан тыш (ҡатылығы һәм туҙыу деталдәренең ышҡылыуы һәм термаль режим арҡаһында), башҡа шарттарҙа двигатель өлөшләтә ҡеүәт режимында күпкә оҙағыраҡ эшләй[37].

Эске яныулы двигателдең экологияға йонтоһо, уларҙың конструкцияһына экологик талаптар

[үҙгәртергә | сығанаҡты үҙгәртеү]

Эске яныулы двигатель эсендә яғыулыҡ яныуҙан тыш азот оксидтары (NOx), углерод оксиды (CO), төрлө углеводородтар (СН) барлыҡҡа килә. Дизель двигателдәре шулай уҡ ҡором (С) рәүешендә элементар углерод бүлеп сығара ала. Барлыҡҡа килгән матдәләр күләме, ниһайәт, дауам иткән эш барышына, атап әйткәндә, яныу температураһына, яныу камераһы стеналарына йәнәш торған участкаларҙа яғыулыҡ күләменә (ялҡын һүндереү зонаһы), яныу ваҡытына бәйле, шулай уҡ яғыулыҡтың гомологияһы һәм элементар составы (мәҫәлән, водород яғыулығы CO, CH һәм C сығарылмаларын бирә алмай, сөнки унда углерод юҡ; ароматик углеводородлы бензин бенз-альфа-пиренаның ҙур сығарылмаларын бирә. Был матдәләр тирә-яҡ мөхиткә һәм кешегә зыян килтерә, зарарлы ҡалдыҡтар тип атала.

Эске яныулы двигателдәр етештереүҙең тәүге йылдарында зарарлы ташлауҙарға етерлек иғтибар бирелмәй, сөнки автомобилдәр һәм двигателдәр үҙҙәре аҙ күләмдә була. Артабан етештереүселәр зарарлы ҡалдыҡтарҙың билдәле бер нормативтарын үтәргә бурыслы була, йылдар үтеү менән улар ҡәтғиләшә бара. Асылда, эмиссияларҙы кәметеүҙең өс ысулы бар[38]:

  1. Экологик яҡтан таҙа яғыулыҡ һайлау (водород, тәбиғи газ) йәки традицион шыйыҡсаны камиллаштырыу (бензин һәм дизель яғыулығы «Евро-5»).
  2. Двигателдәр циклы параметрҙарын үҙгәртеү йәки яңыларын эшләү (ҡыҫылыу коэффициентын кәметеү, зарядтарҙы стратификациялау, цилиндр эсендә һиптереү, кислород датчиктары ярҙамында компьютер менән идара итеү системалары, дизель двигателдәрендә Common rail системаһы һ.б.).
  3. Термаль (элекке) һәм каталитик (хәҙерге ваҡытта) конвертерҙар ярҙамында зарарлы ҡалдыҡтарҙы кәметеү.

Үҫешкән илдәрҙә ағыулылыҡтың ғәмәлдәге стандарттары, ҡағиҙә булараҡ, бер юлы бер нисә ысул ҡулланыуҙы талап итә[38]. Шуның менән бергә, ғәҙәттә, автомобилдәрҙең дә, бөтә транспорттың да (шул иҫәптән нефть эшкәртеү заводтарының) яғыулыҡ һөҙөмтәлелеге насарая, сөнки двигателдәрҙең һөҙөмтәлелеге һәм экологик яҡтан таҙалығы өсөн циклдарҙың оптимимы, ҡағиҙә булараҡ, тап килмәй, ә юғары экологик яҡтан таҙа яғыулыҡ етештереү күберәк энергия талап итә.

Зарарлы ҡалдыҡтарҙың иң ҙур процентын ҡоро ер транспорты, тәү сиратта автомобилдәр һәм йөк машиналары тәьмин итә. Юғары һөҙөмтәлелеккә өлгәшеү өсөн уларға ҡуйылған поршень двигателдәре юғары яныу температураһына эйә, уларҙа азот оксидтары барлыҡҡа килә. Углеводородтар сығарыу билдәле дәрәжәлә һөҙөмтәле эшләүсе катализаторҙар менән сикләнә. Әммә, ҡыҙғанысҡа ҡаршы, сығарылған газдарҙың температураһы түбән булыу сәбәпле двигатель йылынып, буш торғанда, уларҙың һөҙөмтәлелеге кәмей.

Эске яныулы двигателдәрҙең газ турбинаһы һәм реактив варианттарында өҙлөкһөҙ яныу ойошторола, ә максималь температура түбәнерәк. Шуға күрә, ғәҙәттә, янмаған углеводородтарҙың (ялҡынды һүндереү зонаһы әҙерәк булыуы һәм яныу оҙайлығының етерлек булыуы арҡаһында) һәм азот оксидтарын сығарыу (максималь температура түбән булыу сәбәпле) кәмерәк була. Бындай двигателдәрҙә температура ҡалаҡтарҙың, соплоларҙың, йүнәлткестәрҙең йылылыҡ ҡаршылығы менән сикләнә һәм транспорт двигателдәре өсөн — 800…1200 оС[39]. Экологик күрһәткестәрҙе яҡшыртыуға, мәҫәлән, ракеталарға, ғәҙәттә, яғыулыҡ һайлап алыу юлы менән өлгәшелә (мәҫәлән, шыйыҡ кислород һәм водород НДМГ һәм азот пероксиды урынына ҡулланыла).

Элек автомобиль һәм авиация двигателдәрендә этилле бензин ҡулланыла, уның яныу продукттарында ҡурғаш була, ул кеше организмынан бөтөнләй кире сығарылмай. Иң мөһиме, бысраныу уйһыулыҡтарҙа урынлашҡан һәм ҡалҡыулыҡтар менән уратып алынған ҙур ҡалаларға ҡағыла: уларҙа елһеҙ ваҡытта газ монары барлыҡҡа килә. Хәҙерге ваҡытта зарарлы ҡалдыҡтарҙы стандартлаштырыу ғына түгел, транспорт сараһының углекислый газ һәм һыу бүлеп сығарыуы ла (климатҡа йоғонтоһо арҡаһында) нормалаштырыла.

Һуңғы ваҡытта глобаль йылыныу мәсьәләләре менән бәйле ҡаҙылма яғыулыҡ ҡулланыусы двигателдәрҙе (эске яныулы двигателдәрҙең күпселеген) артабан ҡулланыу хәүефе тураһында етди һөйләшеүҙәр бара[40][41]. 2025 йылдан Европала яңы экологик стандарттар индереү сәбәпле, Европа пассажир автомобилдәре етештереүселәре электромобиль етештереүгә күсергә ниәтләй[42]. Был автомобилдәр һаны артыуы менән генә түгел, ә ҡалдыҡтарҙың бөтә экосистемаға йоғонтоһо менән дә бәйле: мәҫәлән, зарарлы ҡалдыҡтар (күбеһенсә автомобилдәр иҫәбенә) ауыл хужалығы уңышын 25 процентҡа кәметеүе асыҡлана[43].

Технологик прогресс сараһы булараҡ үҫеш кимәле эске яныулы двигателдәрҙең

[үҙгәртергә | сығанаҡты үҙгәртеү]

Эске яныулы двигателдең үҫеше әллә ни әһәмиәтһеҙ түгел, сөнки маҡсатҡа ирешеүҙең юлдары күп. Иң яҡшыһын һайлау (аныҡ өлкәгә һәм талаптарға ҡарата) күп факторлы оптималләштереү өлгөһө булып тора. Интуиция ғына етмәй, варианттар, ресурс һынауҙары әҙерләгәндә ҙур сығымдар кәрәк. Двигателдәр төҙөү үҫеше тенденциялары артабанғы үҫештең күп варианттарын тәьмин итә[44]. Эске яныулы двигатель деталдәренә юғары талаптар, технологик тәртиптең ҡатмарлылығы (материалдар, эшкәртеү), етештереү циклы (ағым, боҙолоу мөмкинлеге), етештереү масштабы (миллиондарса берәмек), конкуренцияның юғары кимәле һәм донъя иҡтисадының интеграцияһы, дөйөм алғанда, дәүләт технологияһы кимәлен эске яныулы двигателдәр кимәле буйынса баһаларға мөмкинлек бирә. Юғары һөҙөмтәле двигателдәр экономиялы һәм экологик яҡтан таҙа транспорт булдырыуҙан тыш, хәрби эштәр, ракета техникаһы (атап әйткәндә, космос программалары) кеүек өлкәләрҙә үҙ аллы үҫеш алып барырға мөмкинлек бирә[45]. Юғары технологиялы тармаҡтар үҙҙәре инженер берекмәләрен берләштереү, яңы идеялар тыуҙырыу үҙәге булып хеҙмәт итә. Конвейер системаһы менән йыйыу тәүге тапҡыр эске яныулы двигателдәр менән йыһазландырылған автомобилдәр йыйыуға индерелеүе осраҡлы түгел. Үҙ сиратында, күп һанлы транспорт сараларын хеҙмәтләндереү һәм йөрөтөү шулай уҡ бик күп яңы һөнәрҙәр, эш урындары, эш тәжрибәһе, хатта йәшәү рәүеше (берәй предприятиеның тауар өлгөләрен күрһәтеп йөрөп, заказдар йыйыусы агенттар, сәйәхәтселәр) булдыра. Эске яныулы двигателдең барлыҡҡа килеүе бөтә донъяны үҙгәртте тип әйтеү арттырыу түгел[46].

Шулай уҡ ҡарағыҙ

[үҙгәртергә | сығанаҡты үҙгәртеү]
  • Эске яныулы двигателде эшләтеү
  • Роторлы двигатель: конструкциялары һәм классификацияһы
  • Роторлы-поршенлы двигатель
  • Турбокомпауднлы двигатель
  • Газ генераторы булған автомобиль
  • Синтетик шыйыҡ яғыулыҡ
  • Двигатель

Иҫкәрмәләр

[үҙгәртергә | сығанаҡты үҙгәртеү]
  1. ↑ Двигатель внутреннего сгорания — Большая российская энциклопедия. Большая российская энциклопедия. Дата обращения: 23 май 2021. Архивировано 10 август 2020 года. 2020 йыл 10 август архивланған.
  2. ↑ Типы судовых паровых машин, их достоинства и недостатки. lektsii.org. Дата обращения: 22 июль 2019.
  3. ↑ Шароглазов Б.А., Фарофонтов М.Ф., Клементьев В.В. [https://www.susu.ru/sites/default/files/book/dvigateli_vnutrennego_sgoraniya._teoriya_modelirovanie_i_raschet_processov.pdf ДВИГАТЕЛИ ВНУТРЕННЕГО СГОРАНИЯ: ТЕОРИЯ, МОДЕЛИРОВАНИЕ И РАСЧЁТ ПРОЦЕССОВ]. — Челябинск: Южно-Уральский государственный университет, 2005.
  4. ↑ История создания двигателей внутреннего сгорания. www.dyrchik.ru. Дата обращения: 24 май 2021. 2021 йыл 24 май архивланған.
  5. ↑ Первый двигатель внутреннего сгорания: история, факты. avtodvigateli.com. Дата обращения: 24 май 2021.
  6. ↑ Реактивный двигатель. История изобретения и производства. www.diagram.com.ua. Дата обращения: 24 май 2021.
  7. ↑ Двигатель внутреннего сгорания — Большая российская энциклопедия. Большая российская энциклопедия. Дата обращения: 23 май 2021. Архивировано 10 август 2020 года. 2020 йыл 10 август архивланған.
  8. ↑ История двигателя внутреннего сгорания. azbukadvs.ru. Дата обращения: 25 июль 2019. 2019 йыл 25 июль архивланған.
  9. ↑ Двигатель внутреннего сгорания (ДВС): устройство, принцип работы и классификация.
  10. ↑ РЕАКТИВНЫЙ ДВИГАТЕЛЬ • Большая российская энциклопедия - электронная версия. bigenc.ru. Дата обращения: 6 июнь 2021. 2021 йыл 6 июнь архивланған.
  11. ↑ Прогресс реактивной авиации (Генерал-лейтенант инженерно-технической службы А. Пономарев)]. weapons-world.ru. Дата обращения: 23 май 2021.
  12. ↑ Типы двигателей внутреннего сгорания. carsweek.ru. Дата обращения: 22 июль 2019.
  13. ↑ Двигатель внутреннего сгорания — Большая российская энциклопедия. Дата обращения: 23 май 2021. 2020 йыл 10 август архивланған.
  14. ↑ Классификация ДВС.
  15. ↑ ДВИГАТЕЛЬ ТЕПЛОВОЙ | Энциклопедия Кругосвет. www.krugosvet.ru. Дата обращения: 11 июнь 2021.
  16. ↑ Цифра дня: сколько автомобилей на планете? : Autonews. Дата обращения: 10 июнь 2020.
  17. ↑ ДВИГАТЕЛЬ ТЕПЛОВОЙ | Энциклопедия Кругосвет. Дата обращения: 11 июнь 2021.
  18. ↑ Роторно-поршневой двигатель — Энциклопедия журнала "За рулем". wiki.zr.ru. Дата обращения: 18 апрель 2020.
  19. ↑ Процесс сжатия в поршне. vdvizhke.ru. Дата обращения: 15 июль 2019.
  20. ↑ Дорохов Павел Александрович, Нгуен Динь Хиеп Исследование влияния степени сжатия на показатели судового ДВС // Вестник Астраханского государственного технического университета. Серия: Морская техника и технология. — 2009. — В. 1. — ISSN 2073-1574.
  21. ↑ Газодизель на метане | Газ в моторы. Дата обращения: 25 июль 2019.
  22. ↑ Технические особенности газо дизелей и анализ экспериментально-теоретических исследований газодизельного процесса. Studref. Дата обращения: 25 июль 2019.
  23. ↑ ОГНЕСТРЕЛЬНОЕ ОРУЖИЕ • Большая российская энциклопедия - электронная версия. bigenc.ru. Дата обращения: 14 ноябрь 2021.
  24. ↑ ОГНЕСТРЕЛЬНОЕ ОРУЖИЕ • Большая российская энциклопедия - электронная версия. bigenc.ru. Дата обращения: 14 ноябрь 2021. 2020 йыл 13 август архивланған.
  25. ↑ ОГНЕСТРЕЛЬНОЕ ОРУЖИЕ — информация на портале Энциклопедия Всемирная история. w.histrf.ru. Дата обращения: 18 сентябрь 2021. 2021 йыл 18 сентябрь архивланған.
  26. ↑ Двигатель. Классификация, механизмы и системы ДВС. ustroistvo-avtomobilya.ru. Дата обращения: 23 ғинуар 2021.
  27. ↑ Характеристики двигателя — Энциклопедия журнала "За рулем". wiki.zr.ru. Дата обращения: 11 февраль 2020.
  28. ↑ РАСЧЕТ ВНЕШНЕЙ СКОРОСТНОЙ ХАРАКТЕРИСТИКИ ДВИГАТЕЛЯ ВНУТРЕННЕГО СГОРАНИЯ - Современные проблемы науки и образования (научный журнал). www.science-education.ru. Дата обращения: 11 февраль 2020.
  29. ↑ РАСЧЕТ ВНЕШНЕЙ СКОРОСТНОЙ ХАРАКТЕРИСТИКИ ДВИГАТЕЛЯ ВНУТРЕННЕГО СГОРАНИЯ - Современные проблемы науки и образования (научный журнал). www.science-education.ru. Дата обращения: 11 февраль 2020.
  30. ↑ ВИНТОВАЯ ХАРАКТЕРИСТИКА работы главного двигателя - Словарь морских терминов на Корабел.ру. www.korabel.ru. Дата обращения: 11 февраль 2020.
  31. ↑ Характеристика скоростная внешняя — Энциклопедия по машиностроению XXL. mash-xxl.info. Дата обращения: 11 февраль 2020.
  32. ↑ Внешние скоростные характеристики дизелей - Энциклопедия по машиностроению XXL. mash-xxl.info. Дата обращения: 11 февраль 2020.
  33. ↑ Регулирования двигателя внутреннего сгорания. vdvizhke.ru. Дата обращения: 18 май 2021.
  34. ↑ Сидоров В. Н., Царёв О. А., Голубина С. А. Расчет Внешней Скоростной Характеристики Двигателя Внутреннего Сгорания (рус.) // Современные Проблемы Науки И Образования. — 2015. — В. 1—1. — ISSN 2070-7428.
  35. ↑ Система непосредственного впрыска топлива — устройство, принцип действия. systemsauto.ru. Дата обращения: 18 май 2021.
  36. ↑ Повышение экономичности тепловозных и судовых дизелей на малых нагрузках и холостом ходу дросселированием наддувочного воздуха.
  37. ↑ На какой ресурс рассчитаны современные двигатели? (21 май 2019).
  38. ↑ 38,0 38,1 Хиллард Д., Спрингер Дж. Топливная экономичность автомобилей с бензиновым двигателем. — Москва: Машиностроение, 1988. — 504 с.
  39. ↑ 3. Циклы газотурбинных установок (гту). StudFiles. Дата обращения: 11 ғинуар 2020.
  40. ↑ Остановить глобальное потепление: как в Европе борются с изменениями климата. Портал «Европульс». Дата обращения: 28 декабрь 2019.
  41. ↑ Александра Федоровна Сердюкова, Дмитрий Александрович Барабанщиков Влияние автотранспорта на окружающую среду // Молодой ученый. — 2018. — В. 211. — С. 31—33. — ISSN 2072-0297.
  42. ↑ Что будет с ДВС: 3 сценария и особый путь России. www.zr.ru. Дата обращения: 14 май 2021.
  43. ↑ Набиуллин Р.и, Кошкина А.о, Хохлов А.в, Гусаров И.в Влияние качества моторных топлив на токсичность отработавших газов ДВС (рус.) // Современная техника и технологии. — 2015. — В. 1. — ISSN 2225-644X.
  44. ↑ Перспективы развития двигателей внутреннего сгорания (Судостроение / Технологии) - Barque.ru. www.barque.ru. Дата обращения: 18 июль 2019.
  45. ↑ Совещание по развитию авиационного двигателестроения.
  46. ↑ http://engine.aviaport.ru/issues/105/pics/pg06.pdf 2019 йыл 12 июль архивланған.

Әҙәбиәт

[үҙгәртергә | сығанаҡты үҙгәртеү]
    1. Кушуль В. М. Знакомьтесь: двигатель нового типа. — Л.: Судостроение, 1966. — 120 с.
    2. Судовые двигатели внутреннего сгорания: учеб. / Ю. Я. Фомин, А. И. Горбань, В. В. Добровольский, А. И. Лукин и др. — Л.: Судостроение, 1989. — 344 с.
    3. Двигатели внутреннего сгорания. Теория рабочих процессов поршневых и комбинированных двигателей / под ред. А. С. Орлина, Д. Н. Вырубова. — М.: Машиностроение, 1971. — 400 с.
    4. Демидов В. П. Двигатели с переменной степенью сжатия. — М.: Машиностроение, 1978. — 136 с.
    5. Махалдиани В. В, Эджибия И. Ф. Двигатели внутреннего сгорания с автоматическим регулированием степени сжатия. — Тбилиси, 1973. — 272 с.

Һылтанмалар

[үҙгәртергә | сығанаҡты үҙгәртеү]
«https://ba.wikipedia.org/w/index.php?title=Эске_яныулы_двигатель&oldid=1261637» битенән алынған