Терроризм

Терроризм
Ҡайҙа өйрәнелә	sociology of terrorism[d]
Ҡапма-ҡаршыһы	контртерроризм[d]
Терроризм Викимилектә

Террористик һөжүмдәр глобаль карта-схемаһы (1970—2015 йылдар өсөн)

Террорсылыҡ — террорҙы системалы ҡулланыуға нигеҙләнгән сәйәсәт. «Терроризм» терминының хоҡуҡи көсө булыуға ҡарамаҫтан, бөгөнгө көнгә тиклем уның билдәләмәһе ике яҡлы булып ҡала. Әммә эксперттар, терроризмдың иң яҡшы билдәләмәһе — сәйәси, идеологик, иҡтисади һәм дини маҡсаттарға көс ҡулланып өлгәшеү, тигән фекерҙә. «Террор» һүҙенең синонимдары (лат. tror — ҡурҡыу, ҡурҡыу) — «көс ҡулланыу», «ҡурҡытыу», «ҡурҡытыу» һүҙҙәре. Термин Бөйөк француз инҡилабы осорондағы «Террор дәүеренән» һуң төрлө илдәрҙә киң таралып китә.

Рәсәй хоҡуҡиәтендә террорсылыҡ көс ҡулланыу идеологияһы һәм йәмәғәт аңына йоғонто яһау, дәүләт власы органдары, урындағы үҙидара органдары йәки халыҡ-ара ойошмалар тарафынан көс ярҙамында йоғонто яһау, граждандарҙы ҡурҡытыу һәм/йәки законһыҙ көс ҡулланыуҙың башҡа төрҙәре менән бәйле ҡарарҙар ҡабул итеү алымы тип билдәләнә. АҠШ хоҡуҡиәтендә, алдан уйланылған, йәмәғәтселектең хис-тойғоларына йоғонто яһау өсөн федераль кимәлдәге субнациональ төркөмдәр йәки йәшерен агенттар һәм ойошмалар тарафынан тыныс халыҡҡа йәки йәмғиәткә ҡарата алдан уйланылған, сәйәси сәбәптәр буйынса көс ҡулланыу, тип ҡарала.

1960 йылдар аҙағында терроризмдың аныҡ формаһы барлыҡҡа килә: халыҡ-ара террорсылыҡ.

Террорсылыҡ төрҙәре

Субъекттың террористик эшмәкәрлеге характеры буйынса терроризм түбәндәгеләргә бүленә:

1. Ойошмаған йәки индивидуаль (яңғыҙ терроризм) — был осраҡта теракт (һирәгерәк, бер нисә теракт) бер йәки ике кеше тарафынан башҡарыла, улар артында ниндәй ҙә булһа ойошма булмай (Дмитрий Каракозов, Вера Засулич, Равашоль, Тимоти Маквей һ. б.). Йыш ҡына бындай теракттарҙы психик ауырыуҙар үҙҙәренә генә аңлайышлы мотивтар йоғонтоһонда яһай;
2. Ойошторолған, коллектив — террористик эшмәкәрлекте билдәле бер ойошма (народовольцы, эсерҙар, ИРА, Әл-Ҡаида, ИГИЛ, Аҡ террор, Ҡыҙыл террор һ. б.) планлаштыра һәм тормошҡа ашыра. Ойошҡан терроризм — хәҙерге заманда иң таралғаны.

Маҡсаты буйынса терроризм түбәндәгеләргә бүленә:

1. Милли — сепаратистик йәки милли азатлыҡ маҡсаттарына ынтыла;
2. Дини — дин тотоусыларҙың (индуистар һәм мосолмандар, мосолмандар һәм йәһүдтәр) һәм шул уҡ дин сиктәрендә (католик протестанттар, сөнни шиғыйҙар) көрәше менән бәйле булыуы мөмкин, донъяуи власты ҡаҡшатыу һәм дини абруйҙы раҫлау маҡсатын ҡуя;
3. Идеологик яҡтан билдәле, социаль — илдең иҡтисади йә сәйәси системаһын тамырынан йә өлөшләтә үҙгәртеү маҡсатын ҡуя, ниндәй ҙә булһа киҫкен проблемаға йәмәғәтселек иғтибарын йәлеп итә. Ҡайһы берҙә терроризмдың был төрөн революцион тип тә атайҙар. Идеологик билдәләнгән террорсылыҡ өлгөһө булып эсер фашист, Европа «һулдары», Ҡыҙыл террор, Аҡ террор, экологик терроризм һ. б. тора.

Терроризмдың был бүленеше шартлы һәм оҡшашлыҡтарҙы уның бөтә төрҙәрендә лә осратырға мөмкин.

Террорҙың һәм терроризмдың аныҡ сағылыштары тураһында һөйләгәндә, ҡайһы бер тикшеренеүселәр һәм журналистар былай ти:

• оппозицияның власҡа ҡарата терроризмы һәм властарҙың үҙҙәренең терроризмы, дәүләт терроризмы, дәүләт сәйәсәте йүнәлеше булараҡ терроризм;
• индивидуаль терроризм, унда террористик акттарҙың адресаттары алдан билдәле йә билдәле бер төркөмгә йәки ойошмаға ҡарауы буйынса аныҡ шәхестәр булып тора (Рәсәй батшалары һәм дәүләт абруйлы кешеләре; Әнүәр Саҙат, Индира Ганди) — һәм күмәк терроризм, йәки осраҡлы кешеләргә ҡарата (Оклахома, Мәскәү, Волгодонск ҡалаларындағы шартлауҙар);
• енәйәт террорсылығы.

Террор ниндәй була

• Террор — иң көслө яҡ тарафынан көсһөҙҙәргә ҡаршы көс ҡулланылыуы йәки ҡулланыу хәүефе. Аныҡ сәйәси маҡсаттары булмауы менән терроризмдан айырыла.
• Һул терроризм — үтә һул идеологияға нигеҙләнгән террорлыҡ эшмәкәрлеге. Хәҙерге ваҡытта Латин Америкаһында, Азияла һәм Африкала киң идеологиялар (троцкизм, маоизм, социализм, үҙенсәлекле урындағы тәғлимәттәр) нигеҙендә осрай.
• Уң терроризм — уң милләтсел йәки дини-сәйәси идеологияға нигеҙләнгән террористик эшмәкәрлек.
• .

Терроризм һәм хөкүмәт

Дәүләт терроризмы — дәүләттә тыныс халыҡҡа ҡарата көс ҡулланыуҙы күҙ уңында тотҡан термин. Дәүләт терроризмы акттары, ҡағиҙә булараҡ, хоҡуҡ һаҡлау органдары (полиция һәм башҡа хоҡуҡ һаҡлау органдары) ағзалары тарафынан судһыҙ һәм тикшереүһеҙ граждандарҙы законһыҙ тотоу, үлтереү, урлау, язалау һәм ҡыҫҡаса язалау, тип аңлатыла. Дәүләт терроризмы дәүләттең махсус органдары ағзалары ҡылған террористик акттар тип тә атала. Шулай уҡ дәүләт ярҙамы менән терроризм, дәүләт, үҙе унда ҡатнашмайынса, террорсылар төркөмдәренә ярҙам итеү эше менән айырылып тора.

Терроризм менән көрәш

Терроризм проблемаһын өйрәнеүсе эксперттар терроризмға ҡаршы көрәштең мөмкин булған ике стратегияһын айыра — «прогрессив» һәм «консерватив»:

• «Прогрессив» стратегия террористик талаптарға өлөшләтә ташламаларҙы — йолом түләүҙәрен, территориаль һәм әхлаҡи ташламаларҙы (мәҫәлән, террорсылар хуплаған ҡиммәттәрҙе таныуҙы, террорсы лидерҙарҙы тиң хоҡуҡлы һөйләшеүҙәр алып барыусы партнерҙар тип таныуҙы һ.б.) күҙ уңында тота.
• «Консерватив» стратегия террорсыларҙы һәм уларҙың яҡлыларҙы бер һүҙһеҙ юҡ итеүҙе, шулай уҡ «демократик» дәүләттәр менән террорға ҡаршы көрәштә хеҙмәттәшлек иткән кешеләрҙе дәртләндереүҙе, террорсылар менән ниндәй ҙә булһа һөйләшеүҙәрҙән баш тартыуҙы, килешеү төҙөүҙән баш тартыуҙы аңлата..

Алан Дершоуицтың 2003 йылда АҠШ-та баҫылған китабында «Ни өсөн терроризм эшләй?» (ингл. Why Terrorism Works), Рәсәй юрисы, Рәсәй Федерацияһы Конституция суды рәйесе Валерий Зоркин билдәләүенсә: «Билдәле ғалим, күптән түгел хоҡуҡ яҡлаусы, ғаиләләргә, этник төркөмдәргә, террорсыларҙың конфессиональ төркөмдәренә ҡарата коллектив үс алыу принцибын ҡулланырға саҡыра; язалауҙың бөтә төрҙәрен ҡулланыу яҡлы; Иммиграция һәм сит ил кешеләренең, бигерәк тә донъяның айырым төбәктәренең хоҡуҡтарын сикләү яҡлылар…».

Рәсәй эксперты полковник Владимир Луценко билдәләүенсә: «Терроризмды көс менән генә еңеп булмай. Уның бағыусылары метро вагондарында шәхсән үҙҙәрен шартлатырға йыйынмай. Бындай ғәмәлдәр өсөн башлыса Төньяҡ Кавказ йәки Урта Азия кеүек иҡтисади яҡтан артта ҡалған төбәктәрҙә „пушка аҙығы“ туплайҙар. Шуға күрә терроризмды, йәғни иҡтисади яҡтан хәлһеҙләнгән һәм социаль яҡтан артта ҡалған төбәктәрҙә йәшәү кимәлен яҡшыртыу юлы менән генә бөтөрөргә мөмкин».

Терроризм тарихы

1921 йылдан алып ваҡыт буйынса иң ҙур террористик акт ҡорбандары һаны

Эксперттарҙың терроризмдың барлыҡҡа килеү ваҡыты, алыҫ үткәндәге ваҡиғаларҙы хәҙерге терминдар күҙлегенән баһалау мөмкинлеге тураһында фекере төрлөсә:

Ҡайһы берәүҙәр теләһә ниндәй сәйәси үлтереште терроризм менән тиңләштерә, шулай итеп, терроризмдың тамырҙары боронғо замандарға (У. Лакер) ҡайтарыла; башҡалар терроризмды XX быуат аҙағы күренеше тип һанай (И. Александр, В. Чаликова һ. б.). Француз тарихсыһы М. Ферро терроризмды «Хошашиндың XI—XII быуаттарҙағы үҙенсәлекле ислам традицияларына» күтәрә, ә Н. Ноймарк хәҙерге террорсылыҡтың килеп сығышын Наполеондан һуңғы реставрация дәүеренә бәйләй.

Боронғо донъя терроризмы

А. А. Королев фекеренсә, «беҙҙең дәүергә тиклем өс йөҙ ҡырҡ йыл элек Александр Македонскийҙың атаһы теракт һөҙөмтәһендә һәләк була»..

Икенселәр иң тәүге террористик төркөмдәрҙең береһе итеп йәһүдтәрҙең беҙҙең эраның беренсе быуатында Йәһүҙиәлә эш иткән сикария («хәнйәрҙәр») сектаһы тип һанай. Секта ағзалары римлеләр менән солох яҡлы булған һәм улар тарафынан дин һәм милли мәнфәғәттәрҙән ситләшеүҙә һәм Рим власы менән «хеҙмәттәшлектә» ғәйепләнгән абруйлы йәһүд вәкилдәрен үлтереү менән шөғөлләнәләр. Ҡорал сифатында сикарийһар хәнйәр йәки ҡыҫҡа ҡылыс — «сику» ҡуллана. Улар экстремистик милләтселәр була, улар йәмәғәт ҡаршылыҡ күрһәтеү хәрәкәтен етәкләй һәм түбәнге синыфтарҙы юғарыға ҡаршы бора һәм был йәһәттән хәҙерге радикаль террористик ойошмаларҙың прототибы булып тора. Сикарийҙарҙың эшмәкәрлегендә дини фанатизм һәм сәйәси терроризмдың берләшеүе сағыла: шәһитлектә шатлыҡ килтергән нәмәне күреп ҡалалар һәм, боҙоҡ режим ҡолатылғандан һуң, Раббы үҙ халҡына килеп, уларҙы ғазаптарҙан ҡотҡарыр, тип ышаналар. Улар 66—71-се йылдарҙағы йәһүд ихтилалын тар-мар ителеүендә мөһим роль уйнай һәм, еңелгәндән һуң, юҡ ителәләр. Атап әйткәндә, Иерусалим (Ҡотдос) ҡалаһын римлеләр баҫып алғандан һуң, ҡала емертелә.

Урта быуаттар терроризмы

«Урта быуаттар» террористик ойошмаһының классик миҫалы булып йәшерен һуғыш сәнғәтен, диверсияны, маҡсатҡа өлгәшеүҙең көс ҡулланыу сараларын үҫтергән асаиндар (Ассасины) сектаһы тора (хашашаиндар, «үлән ашау»). Яҡынса 1090 йылда Хәсән ибн Саббах Хәмәдандан төньяҡтараҡ (хәҙерге Иран) тау үҙәнендә Аламут ҡәлғәһен баҫып ала.

Артабанғы быуат ярым дауамында сектаға нигеҙ һалыусы исеме аҫтында тарихҡа инеп ҡалған Тау аҡһаҡалы яҡлылар һәм уның эйәрсендәре, контролдә тотолған өлкәгә (бөгөн терроризмға ҡаршы белгестәр «һоро зона» тип атаясаҡ) таянып Урта диңгеҙҙән Фарсы ҡултығына тиклем киң территорияла хакимлыҡ итеүсе династияларҙы тыныс тормоштан мәхрүм итә. Бөгөнгө көндә лә аңлайышһыҙ булған дини сәбәптәрҙән сығып, сектаның тотолмаҫ тиерлек һәм шуға ла тағы ла ҡурҡынысыраҡ оҫталары (бөгөнгө күҙлектән ҡарағанда — боевиктар), йөҙҙәрсә хәлифте һәм солтанды, хәрби командирҙарҙы һәм рәсми руханиҙар вәкилдәрен үлтерә, хакимдарҙың һарайҙарын ҡурҡыуға һалып, Көнсығыштың киң геосәйәси киңлегендәге сәйәси хәлде һиҙелерлек тотороҡһоҙландыра, ә һуңынан, XIII быуат уртаһында, монгол-татарҙар тарафынан юҡ ителә.

Иғтибарға лайыҡ шәхестәре

• Карье Жан-Батист (Carrier, 1756—1794), француз террорсыһы, 1792 йылда — конвенттың фанатик ағзаһы, 1793 йылда әсир вандейҙарҙы батырып үлтерә; Термидор түңкәрелешенән һуң язалана.
• Жан-Ламберт Таллиен (1769—1820), француз сәйәсмәне, конвент ағзаһы, ҡатыны Терезе де Фонтенай йоғонтоһо аҫтында (1794 йылдан) террорсы, 1775—1835 йылдарҙа террорға ҡаршы була. Робеспьерҙы ҡолатыуға булышлыҡ итә; артабан Францияның биш йөҙ советы ағзаһы.

Хәҙерге һәм өр-яңы ваҡыт терроризмын осорҙарға бүлеү

Сәйәсмәндәр «Яңы һәм хәҙерге заман» терроризмының дүрт глобаль тулҡынын айыра:

1. 1880-се йылдарҙа Рәсәйҙә, Европала, унан һуң Төньяҡ Америкала революцион идеологияларҙың таралыуы менән бәйле (ҡайһы берҙә анархизм исеме аҫтында берләштерелә, әммә урыҫ народниктары ла, ирланд фенияһы ла анархист булмай);
2. XX быуаттың колониаль, милли-азатлыҡ хәрәкәте менән бәйле;
3. 1970-се йылдарҙа «Яңы һулдар» эшмәкәрлегенә ҡағылышлы;
4. 1970-се йылдар аҙағында башланған һәм беҙҙең көндәргә тиклем дауам иткән глобалләшеү менән бәйле тулҡын (хәҙерге дини терроризмды ла индереп).

Терроризмдан иң ныҡ зыян күргән илдәр

1994—2004 йылдарҙа терроризмдан иң ныҡ зыян күргән илдәр

Урын рейтинг	Илдәр	Терактта һәләк булғандар һаны 1994—2004 йылдарҙа ил биләмәһендә	Терактта һәләк булғандар һаны (илдең 1 миллион кешеһенә)
1	АҠШ	3238	011,0211,02
2	Рәсәй	211	014,5414,54
3	Һиндостан	1928	001,811,81
4	Израиль	1274	219,3219,3
5	Колумбия	1135	026,8226,82
6	Ираҡ	1122	044,2244,22
7	Алжир	869	027,0527,05
8	Пакистан	783	004,924,92
8	Уганда	471	017,8417,84
70	Шри-Ланка	409	020,5520,55

Терроризм тәбиғәте тураһында фекерҙәр

Терроризм — нигеҙһеҙ нәмә йәки кешенең биологик тәбиғәтенең ҡайһы бер етешһеҙлектәренә тамыр йәйгән нәмә түгел. Был — кешеләрҙең социаль йәшәү шарттарында тамырҙары булған социаль күренеш.

Хәҙер улар, ғөмүмән, ҡайһы бер террористик акттарҙың социаль асылын бөтөнләй һанға һуҡмай, терроризм тураһында һөйләй. Шулай итеп, улар дауам иткән бөтә донъя һуғышының социаль характерын йәшерергә, уны бер яҡтан бөтә кешелек (АҠШ һәм уның союздаштары) мәнфәғәте өсөн аҫыл көрәшселәр бар кеүек һүрәтләргә тырыша. һәм икенсе яҡтан — кешелекһеҙ-террорсылар. Ә көстәрҙең ҡот осҡос тигеҙһеҙлеген бөтөрөү маҡсатында ниндәйҙер ҡеүәтле глобаль террористик селтәр уйлап табыла, йәнәһе, ул кешелектең йәшәйешенә янай.

— А. А. Зиновьев, «Как иголкой убить слона», 2005 г.

Философия фәндәре докторы Д. В. Джохадзе билдәләүенсә, терроризм күп яҡлы синыф көрәшенең шәхси һәм боҙолған формаларының береһе булып тора.ш.

Рәсәй Федерацияһының енәйәт кодексы

Рәсәй Федерацияһының Енәйәт кодексының 205-се статьяһы, властарҙың йәки халыҡ-ара ойошмаларҙың ҡарарҙар ҡабул итеүенә йоғонто яһау маҡсатында, халыҡты ҡурҡытҡан һәм кеше ғүмеренә хәүеф тыуҙырған, мөлкәткә ҙур зыян килтереүсе йәки башҡа етди эҙемтәләргә килтереүсе шартлау, яндырыу йәки башҡа ғәмәлдәрҙе ғәмәлгә ашырыуҙы күҙҙә тота һәм бындай ҡылыҡтар өсөн ғүмерлеккә иркенән мәхрүм итеү ҡурҡынысы янай.

Яуаплылыҡ шулай уҡ «террористик эшмәкәрлеккә ярҙам» (РФ Енәйәт кодексының 205.1-се статьяһы), шулай уҡ «террористик эшмәкәрлекте тормошҡа ашырыу йә терроризмды асыҡтан-асыҡ яҡлау буйынса йәмәғәт саҡырыуҙары» (РФ Енәйәт кодексының 205.2-се статьяһы) өсөн ҡарала.

Террористик акттар статистикаһы

АҠШ-тың Мэриленд университетының Терроризмды һәм терроризмға яуап биреүҙе өйрәнеү милли консорциумы докладында, 2012 йылда бөтә донъяла 8500 теракт 15,5 мең самаһы кешенең ғүмерен өҙгән, тип билдәләнә. 2012 йыл теракттар һаны һәм ҡорбандар һаны буйынса рекордлы йыл булды. Күҙәтеүҙәр 1970 йылдан алып алып барыла.

Тикшеренеүселәр билдәләүенсә, теракттарҙың күбеһе башлыса мосолман халҡы булған илдәрҙә ҡылынған. Иң хәүефле ете террористик төркөмдөң алтауһы «Әл-Ҡаидә» менән бәйле.

Шулай уҡ ҡарағыҙ

Терроризм

• • Прямое действие (теория)
  • Покушение на преступление
  • Фанатизм
  • Поваренная книга анархиста
  • Религиозно-политический экстремизм

Һылтанмалар

• • Терроризм //Кругосвет
  • Карта происшествий в мире, потенциально связанных с терроризмом (обновление в реальном масштабе времени) 2008 йыл 15 май архивланған.
  • Antiterror.ru Информационно-тематическая площадка по терроризму в России и за рубежом, ежедневный мониторинг российской и зарубежной прессы по теме «терроризм», правовая и справочная информация