Төньяҡ тропик
Төньяҡ тропик, йәки Ҡыҫала тропигы — иң төньяҡ киңлек, унда Ҡояш көн уртаһында зенитҡа күтәрелә ала. Был йәйге ҡояш торошо ваҡытында, ҡояш нурҙары Төньяҡ ярымшар өҫтөнә төшкән саҡта була.
Ер күсәренең Ҡояшҡа ҡарата ауыш булыуы арҡаһында ҡояш нурҙарының Төньяҡ ярымшар өҫтөнә төшөү мөйөшө
йыл дауамында үҙгәрә барып, иң юғары күрһәткескә барып етә. Йәғни, был Ҡояш Ер экваторынан төньяҡҡа табан максималь ауышҡан сағы була.
Төньяҡ тропигы — Ер карталарында билдәләнгән биш төп параллелдәрҙең береһе. Хәҙерге ваҡытта экваторҙан төньяҡҡа ҡарай 23°26′16″ урынлашҡан.
Ҡыҫала тропигының көньяҡ эквиваленты — Ылаҡ тропигы. Ҡыҫала тропигынан төньяҡта ятҡан өлкә субтропик һәм уртаса климатҡа эйә. Ә уның менән Ылаҡ тропигы араһындағы биләмә тропиктар тип атала.
Әлеге ваҡытта ер күсәренең ауышлығы әкренләп кәмей, һәм Ҡыҫала тропигы яйлап экваторға ҡарай күсә. Уның атамаһы шул исемдәге йондоҙлоҡ исеменән килеп сыҡҡан. Сөнки, тап 2 мең йыл элек йәйге ҡояш торошо мәлендә Ҡояш ошо йондоҙлоҡҡа «ингән».
Әммә көн-төн тигеҙлеге нөктәһенең Ҡояш эклиптикаһына ҡарата тайпылышы арҡаһында әлеге ваҡытта Ҡояштыү урынлашыуы Игеҙәктәр йондоҙлоғона тура килә[1].
Тропик һүҙе (грекса τροπή һүҙенән барлыҡҡа килгән — боролош) ҡояш торошо ваҡытында Ҡояш хәрәкәтенең «боролош» процесын һүрәтләй.
Ҡыҫала тропигының торошо тотороҡло түгел. Сөнки был планетаның Ҡояшҡа ҡарата әйләнеү күсәре ауышлығына бәйле. Нутация, шулай уҡ төрлө периодлы башҡа циклдар һөҙөмтәһендә тропиктарҙың торошо әкренләп үҙгәрә бара.
География
[үҙгәртергә | сығанаҡты үҙгәртеү]
Гринвич меридианынан көнсығышҡа табан хәрәкәт иткәндә Ҡыҫала тропигы түбәндәгеләр аша үтә:
| Илдәр, диңгеҙ йәки биләмәләр | Иҫкәрмә |
|---|---|
 Алжир
|
|
 Нигер
|
|
 Ливия
|
Тропик Чад дәүләтенең төньяҡ ситтәренә ҡағыла |
 Мысыр
|
Береника |
| Ҡыҙыл диңгеҙ | |
 Сәғүд Ғәрәбстаны
|
Мәҙинә |
|
Тик Абу-Даби әмирлеге |
 Оман
|
Маскат |
| Һинд океаны | Ғәрәбстан диңгеҙе |
 Һиндостан
|
Бхопал, Нагпур, Асансол, Ахмадабад |
 Бангладеш
|
Дакка |
| Һиндостан
|
|
| Бангладеш
|
|
| Һиндостан
|
|
 Мьянма
|
|
 ҠХР
|
Лючжоу, Шаньтоу (Сватоу), Гуанчжоу |
| Тайвань боғаҙы | |
 Ҡытай Республикаһы
|
Тайвань, Ҡытайҙың территориаль дәғүәләре |
| Тымыҡ океан | Нихоа һәм Некер ( Гавайҙар,  АҠШ) утрауҙары араһында үтә
|
| Мексика | Түбәнге Калифорния |
| Калифорния ҡултығы | |
| Мексика | |
| Мексика ҡултығы | |
| Флорида боғаҙы | |
| Багам утрауҙары | Экзума һәм Лонг-айленд утрауҙары |
| Атлантик океан | |
| Көнбайыш Шәкәр | Марокконың территориаль дәғүәләре |
 Мавритания
|
|
 Мали
|
|
| Алжир
|
Төньяҡ тропик киңлегендә урынлашҡан ҡалалар:
- Асуан, Мысыр
- Асансол, Һиндостан
- Дакка, Бангладеш
- Карачи, Пакистан
- Гуанчжоу, Ҡытай
- Маскат, Оман
- Бхопал, Һиндостан
- Лючжоу, Ҡытай
- Һѳҙѳмтәлә, Һиндостан
- Мәҙинә, Сәғүд Ғәрәбстаны
- Шаньтоу (Сватоу), Ҡытай.
Мәккә, Нагпур, Гонконг ҡалалары Ҡыҫала тропигынан көньяҡтараҡ, Абу-Даби, Варанаси һәм Дубай ҡалалары төньяҡтараҡ урынлашҡан.
Донъя буйлап сәйәхәттәр
[үҙгәртергә | сығанаҡты үҙгәртеү]Халыҡ-ара авиация федерацияһы ҡағиҙәләренә ярашлы, Ер шары тирәләй осошта тиҙлек рекорды ҡуйыу өсөн самолет Ҡыҫала тропигы оҙонлоғонан да кәм булмаған араны мөмкин тиклем тиҙ арала осоп үтергә, барлыҡ меридиандарҙы киҫеп, осоп киткән аэродромына төшөп ултырырға тейеш. Был арауыҡ юғары теүәллек менән билдәләнгән һәм 36787,559 км тәшкил итә.
Ер тирәләй осош яһарға теләгән ғәҙәти сәйәхәтселәр өсөн ҡағиҙәлә күрһәтелгән дистанция 37 мең километр итеп түңәрәкләнгән.
Иҫкәрмәләр
[үҙгәртергә | сығанаҡты үҙгәртеү]- ↑ Tropic of Cancer (ингл.). — статья из Encyclopædia Britannica Online.
Шулай уҡ ҡарағыҙ
[үҙгәртергә | сығанаҡты үҙгәртеү]- Көньяҡ тропик (Ылаҡ тропигынан тыш)
- Поляр круг
- Экватор
Һылтанмалар
[үҙгәртергә | сығанаҡты үҙгәртеү]
Викимилектә Северный тропик темаһы буйынса медиафайлдар бар.- [ Тропики] — Ҙур совет энциклопедияһында мәҡәлә Географические координаты
