Эстәлеккә күсергә

Тыуған илгә хыянатсы ғаилә ағзаһы

Википедия — ирекле энциклопедия мәғлүмәте
Тыуған илгә хыянатсы ғаилә ағзаһы
Һуғыш/алыш Икенсе бөтә донъя һуғышы

Тыуған илгә хыянатсы ғаилә ағзаһы (Член семьи изменника Родины, ЧСИР, әйтелеше «чесеи́р», шулай уҡ халыҡ дошманы ғаиләһе ағзаһы, ҡайһы бер закондар сығарыу акттарында Тыуған илгә хыянатсы ғаилә ағзалары) — 1926 йылғы РСФСР Енәйәт Кодексының 58-1в статьяһы, 1935 йsлдың 30 мартындағы «Тыуған илгә хыянатсы ғаилә ағзалары тураһында» СССР Законы һәм башҡа совет норматив акттары формулировкаһы.

Тәүшарттар

[үҙгәртергә | сығанаҡты үҙгәртеү]

Совет Рәсәйендә тәүге тапҡыр «хыянатсыларҙың ғаилә ағзалары» төшөнсәһе 1919 йылда индерелә. 1919 йылдың 2 ноябрендәге 163-сө һанлы «Хыянатсыларға үлем» исемле бойорғонда Л. Д. Троцкий дошман яғына ҡасып сығыусыларҙы һәм паникаға бирелгәндәрҙе генә түгел, уларҙың ғаиләләрен дә язаға тарттырыуға саҡыра[1]). «Революцияға хыянатсылар» тигән «Ватан» төшөнсәһен аңлатмай, сөнки, Ленин һәм Троцкий фекеренсә, пролетариаттың «ватаны юҡ һәм була алмай». Троцкий ошолай фекер йөрөтә:[2]

Командирҙарға һәм комиссарҙарға был хыянат осраҡтарының береһе лә язаһыҙ ҡалмауын ҡәтғи күҙәтергә бойорам. Хыянатсыларҙың ғаиләләре кисекмәҫтән ҡулға алынырға тейеш. Хыянатсыларҙың үҙҙәре, революцияның яҡын һәм һуңғы триумфынан һуң хыянатсыларҙың береһе лә язанан ҡасып өлгөрмәҫ өсөн, армияның Ҡара китабына яҙылырға тейеш.
— Приказ председателя Революционного Военного Совета Республики № 163 по 7 армии, 2 ноября (20 октября) 1919 года

Совет власы урынлаштырылғандан һәм граждандар һуғышы тамамланғандан һуң билдәле бер совет эшмәкәрен ҡулға алыу осрағы уларҙың ҡатындары һәм туғандары кисекмәҫтән тиҙ арала иреккә сығарыуҙы талап иткән протест кампанияһын башлауы менән оҙатыла. Ҡулға алынғандар араһында ул этапта оппозиция партияһы ағзалары күп була. Совет хөкүмәтенең Сталин курсына ҡаршы булған һуңғы ағзаһы 1937 йылда вазифаһынан бушатыла — ул Н. Н. Крестинский була. Был протестарҙы, ялыуҙарҙы һәм үтенестәрҙе ҡарау партия ултырыштарында һәм ултырыштарында күп ваҡытты ала, ҡайһы берҙә хатта партия аппаратының ғәҙәти эше тотҡарлана. Совет сәйәси йәки хәрби эшмәкәренең һәр ҡулға алыныуы кисекмәҫтән иреккә сығарыу тураһында үтенескә ҡултамғалар йыйыу кампанияһын күтәрә. партия матбуғатының үҙәк органдарына, митингыларға һәм башҡа ошондай социаль-сәйәси эшмәкәрлеккә «асыҡ хаттар», ғәҙәттә, ҡулға алынғандарҙың туғандарынан һәм таныштарынан киләләр .Быны туҡтатыу һәм уны борсоған ялыу биреүселәрҙе юҡ итеү маҡсатында Сталин «хыянатсыларҙың ғаилә ағзаларына» ҡарата репрессия практикаһына кире ҡайта — ғаилә ағзалары сәйәси процестарҙа төп ғәйепләнеүселәр менән бергә ҡулға алына башлай. Шул уҡ ваҡытта, Сталиндың иң ҙур терроры йылдарында киң таралған элекке ҡатындарын һәм балаларын ғаилә баштарынан «баш тартырға» маташыуҙар һәр саҡ язанан ҡотолоуҙы күҙ уңында тотмай. Һөҙөмтәлә ҡатындарын һәм өлкән йәштәге балаларҙы йә атып үлтерәләр, лагерҙарға, һөргөнгә ебәрәләр, ә бәләкәй балаларҙы, алыҫ туғандары ҡотҡара алмаһа, балалар йортона яңы фамилия тәғәйенләп алып китәләр[3]. 1970-се йылдарҙа яҙыусы Феликс Чуев отставкалағы Вячеслав Молотов менән аралашҡанда: «Ни өсөн репрессиялар ҡатындарға һәм балаларға таралды?» — тип һораған Яуабы шундай булған: «Нисек инде — ни өсөн? Уларҙы изоляцияланырға тейеш инеләр. Ә былай, әлбиттә, улар һәр төрлө ялыуҙар таратырҙар ине», — тигән. Тарихсы Вадим Роговин был хәлгә шундай аңлатма бирә: «Туғандары ҡамасаулар ине, аңлашылмаймы ни?» Артем Кречетников билдәләүенсә, юғары вазифалы һәм бәйләнештәре булған кешеләр күмәкләп «бысаҡ аҫтына» ингәндә, уларҙың ҡатындары ысынлап «кәрәкмәгән» әңгәмәләр менән ҡамасаулар ине, ә иң мөһиме — юғары власть органдарын һәм «органдарҙы» үтенестәр һәм ялыуҙар менән борсорҙар ине[4].

Тарихы

[үҙгәртергә | сығанаҡты үҙгәртеү]

Енәйәт кодексының хоҡуҡи формулировкаһы булараҡ был термин РСФСР-ҙың 1926 йылдағы Енәйәт кодексының 58-се статьяһынан барлыҡҡа килә (08.06.1934), уға ярашлы енәйәт ҡылыусыны ғына түгел, уның ғаилә ағзаларын да язаға тарттырыуҙы күҙҙә тотҡан. Хәрби хеҙмәткәр сит илгә ҡасҡан осраҡта тыуған илгә хыянатсы ғаиләһенең үҙе йәки уның менән бергә йәшәгән өлкән ағзалары һайлау хоҡуғынан мәхрүм ителәләр һәм биш йылға Себерҙең алыҫ райондарына һөргөнгә ебәреләләр. Әгәр ғаилә ағзалары йәки ғаилә ағзалары ҡасыуға әҙерләнеү тураһында белһәләр ҙә, властарға хәбәр итмәһәләр, мөлкәтте конфискациялау менән биш йылдан ун йылға тиклем төрмәгә ябылалар.[5][6].

ОКүп һанлы контрреволюцион енәйәттәр, шул иҫәптән Тыуған илгә хыянат итеү осраҡтары судтан тыш органдар тарафынан ҡарала, улар «двойкалар» һәм «тройкалар» булараҡ билдәле. 1934 йылдың 10 июнендә СССР-ҙың Үҙәк башҡарма комитеты резолюция сығара, уға ярашлы округтарҙың һәм флоттарҙың хәрби трибуналдарына хәрби хеҙмәткәрҙәрҙең дә, тыныс халыҡтың да хыянат итеү осраҡтары буйынса юрисдикция бирелгән.[7].

Политбюроның 1937 йылда ҡабул иткән ҡарары өҫтәмә рәүештә лагерҙарҙа 5-8 йылға Тыуған илгә хыянатсы ҡатындарҙы һәм партия оппозициялары ағзаларын төрмәгә ултыртыуҙы көйләй.

ВКП(б) Үҙәк Комитеты Политбюроһының «Тыуған илгә хыянатсыларҙы һәм уларҙың ғаилә ағзаларын яуаплылыҡҡа тарттырыу тураһында» 140-сы резолюцияһы һәм бер нисә өҫтәмә акты менән, Партия Үҙәк Комитеты менән И. В. Сталин менән килешеп, РСФСР Енәйәт кодексының 58-се статьяһы һәм ЧСИР-ға ҡарата СССР-ҙың енәйәт ҡануниәте сиктәрендәге башҡа норматив акттары хыянатсы ғаилә ағзаларының Тыуған ил алдында һәм хәрби булмаған хыянатсыға ҡарата яуаплылығы нормаһы менән тулыландырыла:

… ҡасҡан йәки сит илгә осҡан Тыуған илгә хыянатсыларҙың ғаилә ағзалары 3 йылдан 5 йылға тиклем, әгәр улар закон буйынса ҡатыраҡ язаға тарттырылырға тейешле енәйәт ҡылмаһалар, СССР-ҙың алыҫ төньяҡ райондарына, үҙҙәренә ҡараған барлыҡ биналарҙы, ауыл хужалығы әйберҙәрен һәм малдарҙы конфискациялау менән, һөргөнгә ебәрелергә тейеш. … енәйәт ҡылынған ваҡытта үҙҙәре менән йәшәгән йәки уларҙың иждивениеһында булғандар Тыуған илгә хыянатсыларҙың ғаилә ағзалары яуапҡа тарттырылырға тейеш.

СССР НКВД-һының Резолюциянан тыш раҫланған «Ғаилә ағзаларын СССР-ҙың алыҫ төньяҡ райондарына һөргөнгә ебәреү тәртибе тураһында»ғы өҫтәмә күрһәтмәһенә ярашлы, Тыуған илгә хыянатсыларҙың ғаилә ағзаларын һөргөнгә ебәреү СССР НКВД-һы ҡарамағындағы Махсус кәңәшмә ҡарарҙары менән ҡабул ителә, өҫтәүенә, һөргөнгә ебәрелгәнгә тиклем ғаилә ағзалары, бәлиғ булмағандарҙан тыш, һаҡ аҫтында тотола (инструкцияға ярашлы, төрмәлә). Бәлиғ булмаған ғаилә ағзалары ла һөргөнгә ебәрелә, әммә уларҙы ҡарау өсөн махсус биналар китеү мәленә тиклем бүленә. Документта ташыу өсөн рөхсәт ителгән әйберҙәр исемлеге ҡарала, 500 һум һәм конфискацияға дусар ителмәгән 500 килограмға тиклем кәрәкле әйберҙәр лимиты билдәләнә. 1942 йылдың 24 июнендә «Ватанға хыянатсыларҙың ғаилә ағзалары тураһында» 1926сс һанлы Дәүләт оборона комитының йәшерен Указы сыға, уға ДОК (ГКО) рәйесе И. Сталин ҡул ҡуя[8]:

… РСФСР Енәйәт кодексының 58-1а-се статьялары һәм башҡа союздаш республикаларҙың Енәйәт кодексы статьялары буйынса (Германия һәм СССР-ға ҡаршы һуғышҡан башҡа илдәр файҙаһына шпионлыҡ өсөн, дошман яғына күсеү, хыянатлылыҡ һәм немец оккупантарына ярҙам итеү, каратель һәм баҫып алған территорияларҙа немец оккупантарының административ органдарында хеҙмәт өсөн һәм тыуған илгә хыянатитергә маташыу һәм хыянатсыллыҡ ниәттәре өсөн) үлем язаһына хөкөм ителгән кешеләрҙең ғаиләһендәге бәлиғ булмаған ағзалары ҡулға алынырға һәм биш йылға СССР-ҙың алыҫ райондарына һөргөнгә ебәрелергә тейеш.

дошман баҫып алған территорияны азат иткәндә оккупацион көстәр менән үҙ ирке менән сигенгән өсөн ситтән тороп үлем язаһына хөкөм ителгән кешеләрҙең ғаиләләре лә ҡулға алынырға һәм СССР-ҙың алыҫ райондарына биш йылға һөргөнгә ебәрелә… .

Тыуған илгә хыянатсы ғаилә ағзалары булып, әгәр улар енәйәтте башҡарыу йәки һуғыш башланыу менән бәйле армияға мобилизация мәленә хыянатсы менән бергә йәшәһәләр йәки уның иждивениеһында булһалар, атаһы, әсәһе, ире, ҡатыны, улдары, ҡыҙҙары, апалары-һеңлеләре ағай-энеләре һанала.

Тейешле тикшереү үткәргәндән һуң Ҡыҙыл Армия хәрбиҙәре, партизандар, оккупация ваҡытында Ҡыҙыл Армияға һәм партизандарға ярҙам иткән кешеләр, шулай уҡ Советтар Союзы ордендары һәм миҙалдары менән бүләкләнгәндәр ҡулға алынырға һәм һөргөнгә ебәрелергә тейеш түгел.…

Был сара шәхси яуаплылыҡ һәм ғәйеп принцибын тупаҫ боҙа, йәғни ғәйепһеҙ кешеләрҙе ғәйепләү ҡулланыла[9].

Ҡулға алынғандарҙың балалары

[үҙгәртергә | сығанаҡты үҙгәртеү]

А. А. Переведенцева ЧСИР-балаларҙың тормошон тасуирлаған хәтирәләр ҡалдырған. Уның атаһы Васильев Александр Васильевич ВКП(б)-ның XVII съезы («Атып үлтерелгәндәр съезы») делегаты була, 1937 йылда «тыуған ил хыянатсыһы» булараҡ атып үлтерелә. Әсәһен ҡулға алғандан һуң Алевтина ҡустыһы менән башта НКВД-ының Харьковтағы приемнигына эләгә, ә һуңынан — Волчанск балалар йортона. А. Переведенцева хәтирәләре буйынса, балалар учреждениеларындағы атмосфера түҙеп торғоһоҙ булған. Тәрбиәләнеүселәрҙе мыҫҡыллау, туҡмау — бындай ысулдар киң таралған булған. «Социаль яҡтан хәүефле» тип аталған репрессияланғандарҙың балалары НКВД-ның даими күҙәтеүе аҫтында була. Балалар йортонан ситкә сығыу тыйылған, бының өсөн ҡаты яза көтөлгән. «Уҡыусылар» тик сафта совет йырҙарын йырлап ғына хәрәкәт иткән. Тиҫтерҙәре менән аралашыуҙы тыйыу улар өсөн иң ҡатмарлы һынау була:[10]

Приёмник төрмәне хәтерләтә ине. Балалар йортонда уҡыу-яҙыуға өйрәтәләр ине. Уҡытыусылар беҙҙең йыш ҡына туҡманы. Беҙгә. дошман балаларына булараҡ. ялыу яҙырға йәки ҡаршылыҡ күрһәтергә ярамай ине. Заставляли учить биографию Сталиндың билграфияһын ятларға мәжбүр итәләр ине. Бөтә диуарҙарҙа Сталин портреттары эленеп тора. Ашау яғы бик наҡыҫ булды. Бер өҫтәл артында күмәкләп ашай инек һәм йыш ҡына иң яҡшы аҙыҡ киҫәге көслөрәк үҫмерҙәргә эләгә ине. Балалар йорто тәрбиәләнеүселәре эшләне, һөнәр үҙләштерҙе. Ҡыҙҙар текте, ә малайҙар оҫтаханаларҙа станоктарҙа эшләне. Балалар көнөнә 6-8 сәғәт эшләй ине. Артыҡ һүҙ әйтеп булмай, шундуҡ күрше күршеһе өҫтөнән ошаҡлай, яза ла алыуың бар ине.

Иҫкәрмәләр

[үҙгәртергә | сығанаҡты үҙгәртеү]
  1. ↑ Ленин В. И. Полное Собрание Сочинений. — Т 26. — С. 32.
  2. ↑ Волкогонов Д. А. Троцкий: политический портрет : в двух книгах. Книга 1. — М.: Новости, 1992. — С. 292.
  3. ↑ Лопатников Л. И. О Сталине и сталинизме: 14 диалогов. — М.: Возвращение, 2010. — С. 96.
  4. ↑ Артем Кречетников. Как в СССР сажали жен и детей «изменников родины». — Русская служба Би-би-си (5 июля 2017).
  5. ↑ СУ РСФСР. 1934. № 30. Ст. 173. Норма введена в действие Постановлением ЦИК СССР 8 июня 1934 года. (СЗ СССР. 1934. № 33. Ст. 255).
  6. ↑ Белоновский В. Н. К вопросу об обжаловании постановлений о включении граждан в списки лишённых избирательных прав // Конституционное и муниципальное право. — 2006. — № 10.
  7. ↑ Чарыев М. Р. Деятельность военных трибуналов во время Великой Отечественной Войны 1941—1945 гг. // Военно-юридический журнал. — 2006. — № 8 (3 августа).
  8. ↑ О членах семей изменников родине // Коммерсантъ Власть. — 2007. — № 24 (25 июня). — С. 52.
  9. ↑ Раздел 6: Уголовное законодательство периода грубых нарушений законности (1927—1941 гг.) // Курс уголовного права / Под ред. Н. Ф. Кузнецовой. — Т. 1. 2013 йыл 17 сентябрь архивланған.
  10. ↑ Бубличенко В. Н. Дефиниции термина «социально опасные дети» на разных этапах формирования советской тоталитарной системы 2020 йыл 10 июль архивланған.. // Проблемы истории массовых политических репрессий в СССР: к 70-летию начала «Большого террора». — Краснодар: «Волонтер», 2006. — С 38-39 — ISBN 5-9020-4455-3.

Шулай уҡ ҡарағыҙ

[үҙгәртергә | сығанаҡты үҙгәртеү]
  • Спасибо товарищу Сталину за наше счастливое детство!
  • Враг народа
  • Акмолинский лагерь жён изменников Родины (А. Л. Ж. И. Р.)
  • Sippenhaft
«https://ba.wikipedia.org/w/index.php?title=Тыуған_илгә_хыянатсы_ғаилә_ағзаһы&oldid=1249446» битенән алынған