Эстәлеккә күсергә

Ядро тикшеренеүҙәре берләштерелгән институты

Википедия — ирекле энциклопедия мәғлүмәте
Ядро тикшеренеүҙәре берләштерелгән институты
Нигеҙләү датаһы 1956
Рәсем
Ҡыҫҡаса атамаһы ОИЯИ, JINR, ICIN, ОІЯД, ZIBJ, ՄՀՄԻ, ОИЯИ, АІЯД һәм ZIJR
Нигеҙләүсе Георгий Николаевич Флёров[d]
Дәүләт  Рәсәй
Административ-территориаль берәмек Дубна
Ойошма ағзаһы arXiv.org[d][1]
Милке NICA[d]
Штаб-фатирҙың урынлашыуы Дубна, Мәскәү өлкәһе, Рәсәй
Маҡтаулы исемдәре һәм башҡа бүләктәре
Диапазон IPv4 159.93.0.0/16[2]
Рәсми сайт jinr.ru
Ойошма хеҙмәткәрҙәре категорияһы Категория:Сотрудники Объединённого института ядерных исследований[d]
 Ядро тикшеренеүҙәре берләштерелгән институты Викимилектә
СССР почта маркаһы, 1976 йыл

Ядро тикшеренеүҙәре берләштерелгән институты (рус. Объединённый институт ядерных исследований, ОИЯИ) — Мәскәү өлкәһе Дубна наукоградында (фән ҡалаһында) урынлашҡан халыҡ-ара хөкүмәт-ара ғилми-тикшеренеү ойошмаһы. Ядро тикшеренеүҙәре берләштерелгән институтын уның 18 ағза дәүләте ойоштора. Теоретик һәм эксперименталь тикшеренеүҙәренең төп йүнәлештәре — ядро физикаһы, элементар киҫәксәләр физикаһы һәм матдәнең конденсат хәлен өйрәнеү буйынса тикшеренеүҙәр.

Ядро тикшеренеүҙәре берләштерелгән институтында Химик элементтарҙың периодик системаһының СССР-ҙа һәм Рәсәйҙә асылған бөтә трансуран элементтары синтезлана һәм башҡа илдәрҙә асылған трансуран элементтарының күпселеге ҡабатлап синтезлана. Яңы элементтарҙы синтезлау буйынса 1991 йылға тиклем өлгәшелгән ҡаҙаныштар фәнни асыш тип таныла һәм СССР Дәүләт асыштар реестрына индерелә[3], шулай уҡ бик күп яңы элементтарҙың асылыуы донъяла рәсми рәүештә Институтҡа һәм илгә беркетелә. Ядро тикшеренеүҙәре берләштерелгән институты нигеҙләнгән ваҡыттан алып донъяла асылған 18 элементтың уныһы ошо нститутета табылған[4].

Халыҡ-ара теоретик һәм ҡулланма химия берлегенең 105-се элементҡа Ядро тикшеренеүҙәре берләштерелгән институты урынлашҡан ҡала хөрмәтенә — дубний, ә 114-се элементҡа институтты нигеҙләүселәрҙең береһе, күп йылдар буйы был Институттың Ядро реакциялары лабораторияһы етәксеһе булған академик Г. Н. Флёров (уның етәкселеге осоронда бында 102-нән башлап 110-ға тиклем номерлы элементтар синтезлана) хөрмәтенә флеровий тигән исем биреүен Институт ғалимдарының хәҙерге физика һәм химия фәненә индергән ҙур өлөшөн таныу билдәһе тип иҫәпләргә кәрәк.

Тарихы

[үҙгәртергә | сығанаҡты үҙгәртеү]

Ядро тикшеренеүҙәре берләштерелгән институты 1956 йылдың 26 мартында Мәскәүҙә ун бер ойоштороусы ил хөкүмәттәре вәкилдәре тарафынан ҡул ҡуйылған Килешеү нигеҙендә, материяның фундаменталь үҙенсәлектәрен өйрәнеү өсөн ғилми һәм матди мөмкинлектәрҙе берләштереү маҡсатында барлыҡҡа килтерелә. СССР индергән өлөш — 50 процент, Ҡытай Халыҡ Республикаһыныҡы 20 процент була. 1957 йылдың 1 февралендә Ядро тикшеренеүҙәре берләштерелгән институты Берләшкән Милләттәр Ойошмаһында теркәлеү үтә. Институт Мәскәүҙән төньяҡҡа ҡарай 120 километрҙа Дубнала урынлашҡан.

Дубнала асыласаҡ Ядро тикшеренеүҙәре берләштерелгән институты урынында 1940-сы йылдар аҙағынан бирле СССР Фәндәр академияһының Ядро проблемалары институты эшләп килә һәм шул заманда иң эре һаналған зарядлы киҫәксәләр тиҙләндергесендә  — синхроциклотронда ядро материяһы үҙенсәлектәрен фундаменталь һәм ҡулланма тикшереү буйынса киң фәнни программа йәйелдергән була. Шул уҡ ваҡытта бында СССР Фәндәр академияһының Электрофизика лабораторияһы ла ойошторола. Академик В. И. Векслер етәкселегендә унда яңы тиҙләндергес — ул ваҡыт өсөн рекордлы 10 ГэВ энергиялы протонлы синхрофазотрон — барлыҡҡа килтереү өҫтөндә эш бара.

1950-се йылдар уртаһына бөтә донъя ядро фәненең йәшерен лабораторияларға бикләнергә тейеш түгеллеген һәм киң хеҙмәттәшлек аша ғына был фундаменталь өлкәне йылдам үҫтереү, атом энергияһын тыныс маҡсаттарҙа ҡулланырға өлгәшеү мөмкинлеген аңлай башлай. Мәҫәлән, 1954 йылда микродонъяның фундаменталь үҙенсәлектәрен өйрәнеүҙә Көнбайыш Европа илдәренең тырышлыҡтарын берләштереү маҡсатында Женева эргәһендә ЦЕРН (Европа ядро тикшеренеүҙәре ойошмаһы) барлыҡҡа килә. Яҡынса ошо уҡ ваҡытта СССР хөкүмәте инициативаһы буйынса социалистик берләшмәгә ингән илдәр Ядро проблемалары институты менән Электрофизика лабораторияһы нигеҙендә Ядро тикшеренеүҙәре берләштерелгән институтын булдырырға ҡарар итә.

Профессор Д. И. Блохинцев Берләштерелгән институттың беренсе директоры итеп һайлана. Был ваҡытҡа ул Обнинскиҙа донъялағы беренсе атом электр станцияһын төҙөүҙе тамамлаған була. Ядро тикшеренеүҙәре берләштерелгән институтының вице-директорҙары итеп профессорҙар М. Даныш (Польша) һәм В. Вотруба (Чехословакия) ҡуйыла.

Ядро тикшеренеүҙәре берләштерелгән институтының аяҡҡа баҫыу тарихы Н. Н. Боголюбов, Л. Инфельд, И. В. Курчатов, Г.Неводничанский, А. М. Петросьянц, Е. П. Славский, И. Е. Тамм, А. В. Топчиев, Х. Хулубей, Л. Яноши һәм башҡа эре ғалимдар һәм фән етәкселәре исеме менән бәйле.

Институттың төп фәнни йүнәлештәрен булдырыуҙа һәм үҫтереүҙә түбәндәге танылған физиктар ҡатнаша: А. М. Балдин, Ван Ганчан (ҡыт. 王淦昌, ингл. Wang Ganchang, В. И. Векслер, Н. Н. Говорун, М. Гмитро, В. П. Джелепов, И. Звара, И. Златев (болг. Иван Златев (физик)), Д. Киш, Н. Кроо (мадьярса  Norbert Kroó), Я. Кожешник, К. Ланиус, Ле Ван Тхием (ингл. Le Van Thiem), А. А. Логунов, М. А. Марков, В. А. Матвеев, М. Г. Мещеряков, Г. Наджаков, Нгуен Ван Хьеу, Ю. Ц. Оганесян, Л. Пал, Г. Позе, Б. М. Понтекорво, В. П. Саранцев, Н. Содном, Р. Сосновски, А. Сэндулеску (рум. Aureliu Săndulescu), А. Н. Тавхелидзе, И. Тодоров, И. Улегла, И. Урсу, Г. Н. Флёров, И. М. Франк, Х. Христов, А. Хрынкевич (пол. Andrzej Hrynkiewicz), Ш. Цицейка, Ф. Л. Шапиро, Д. В. Ширков, Д. Эберт, Е. Яник (пол. Jerzy Janik)[5].

Ҡаҙаныштары

[үҙгәртергә | сығанаҡты үҙгәртеү]

1961 йылда, Ядро тикшеренеүҙәре берләштерелгән институты премияһы булдырылғас, был награданы Владимир Иосифович Векслер һәм Ҡытай профессоры Ван Ганчан етәкселегендәге авторҙар коллективы антисигма-минус-гиперонды асҡан өсөн бүләкләнә. Был киҫәксәнең элементар киҫәксә булыуында бер кем дә шикләнмәй, әммә бер нисә йылдан был инҡар ителә, хәйер, протон, нейтрон, π- һәм K-мезондар һәм башҡа адрондарҙың да яҙмышы шундай була. Был объекттар кварктарҙан һәм антикварктарҙан төҙөлгән ҡатмарлы киҫәксә булып сыға. Дубна физиктары андрондарҙың кварк төҙөлөшөн аңлауға өлөш индерә. Төҫлө кварктар концепцияһы, андрондарҙың кварклы моделе «дубна тоҡсайы» тигән атама ала һ.б.

1957 йылда, Ядро тикшеренеүҙәре берләштерелгән институтын асҡандан һуң күп тә үтмәй, Бруно Понтекорво нейтриноларҙың осцилляцияһы тураһында гипотеза тәҡдим итә. Хәҙерге көсһөҙ үҙ-ара тәьҫир итешеүҙәр физикаһының төп мәсьәләләренең береһе — нейтриноларҙың осцилляцияларына эксперименталь раҫлау табыу өсөн бер нисә тиҫтә йыл кәрәк була. 2005 йылдың ғинуарында Ядро тикшеренеүҙәре берләштерелгән институты ғилми советының 97-се сессияһында SNO-ның (Садбери нейтрино обсерваторияһы) экспериментында ҡояш нейтриноларының осцилляцияһын иҫбатлаған өсөн Б. М. Понтекорво исемендәге премия SNO-проект директоры, Король университетының (Кингстон, Канада) физика профессоры, доктор А. Макдональдҡа тапшырыла.

Элекке СССР-ҙа ядро физикаһы өлкәһендә теркәлгән асыштарҙың яртыһы (40 самаһы) Ядро тикшеренеүҙәре берләштерелгән институты өлөшөнә тейә.

Күп яңы химик элементтар һәм дүрт йөҙҙән ашыу яңы изотоп синтезлаған Институт был өлкәлә донъяла иң алдынғылар иҫәбенә инә[6][7].

Институт тарафынан тәүләп синтезланған элементтар:[8] нобелий (102), флеровий (114), московий (115), ливерморий (116), теннессин (117), оганесон (118). Шулай уҡ лоуренсий (103), резерфордий (104), дубний (105), борий (107) элементтарының синтезланыуына Ядро тикшеренеүҙәре берләштерелгән институтының ҡағылышы бар.

Институттың структураһы

[үҙгәртергә | сығанаҡты үҙгәртеү]

18 дәүләт Ядро тикшеренеүҙәре берләштерелгән институты ағзаһы булып тора:

Институттың Германия, Венгрия, Италия һәм Көньяҡ Африка Республикаһы менән хеҙмәттәшлеге тураһындағы килешеүҙәргә хөкүмәт кимәлендә ҡул ҡуйылған.

Бөтә 18 ағза илдең тулы хоҡуҡлы вәкилдәренән төҙөлгән комитет Ядро тикшеренеүҙәре берләштерелгән институтының юғары етәкселек органы булып тора. Институттың фәнни сәйәсәтен Ғилми совет эшләй, уның составына ағза илдәрҙән танылған ғалимдар, шулай уҡ Германия, Италия, АҠШ, Францияның, Европа ядро тикшеренеүҙәре ойошмаһының (ЦЕРН) билдәле физиктары инә.

ЛЯР-ҙың эксперименталь ҡоролмалар фәнни төркөмөнөң етәксеһе Эдуард Михайлович Козулин ҡоролмаларҙы эксперименттарға әҙерләй (2005 йыл)

Институттың лабораториялары

[үҙгәртергә | сығанаҡты үҙгәртеү]

Ядро тикшеренеүҙәре берләштерелгән институтының ете лабораторияһы бар, уларҙың һәр береһе тикшеренеүҙәр күләме һәм әһәмиәте буйынса ҙур институтҡа бәрәбәр.

Лабораторияның атамаһы етәксеһе
И. М. Франк исемендәге Нейтрон физикаһы лабораторияһы (ЛНФ) В. Н. Швецов, ф.-м. ф. к.
Н. Н. Боголюбов исемендәге Теоретик физика лабораторияһы (ЛТФ) В. В. Воронов, ф.-м. ф. д.
В. И. Векслер һәм А. М. Балдин исемендәге Юғары энергиялар физикаһы лабораторияһы (ЛВФЭ) В. Д. Кекелидзе, ф.-м. ф. д.
В. П. Джелепов исемендәге Ядро проблемалары лабораторияһы (ЛЯП) В. А. Бедняков, ф.-м. ф. д.
Г. Н. Флёров исемендәге Ядро реакциялары лабораторияһы (ЛЯР) С. Н. Дмитриев, д. ф.-м. н.
Мәғлүмәт технологиялары лабораторияһы (ЛИТ) В. В. Кореньков, т. ф. д.
Радиацион биология лабораторияһы (ЛРБ) Е. А. Красавин, РФА мөхбир ағзаһы

Институтта 6000-ләп кеше эшләй, уларҙың 1000-дән ашыуы — ғилми хеҙмәткәрҙәр, шул иҫәптән милли фәндәр академияларының ғәмәли ағзалары һәм мөхбир ағзалары, 260-тан ашыу фән докторы һәм 630 фән кандидаты, 2000-ләбе — инженер-техник персонал.


Етәкселәре

[үҙгәртергә | сығанаҡты үҙгәртеү]
  • СССР Фәндәр академияһының мөхбир ағзаһы Дмитрий Иванович Блохинцев (1956—1965).
  • СССР Фәндәр академияһы академигы Николай Николаевич Боголюбов (1965—1988).
  • Венгрия Фәндәр академияһы академигы Дежё Киш (Dezső Kiss, 1989—1992).
  • Рәсәй Фәндәр академияһы академигы Владимир Георгиевич Кадышевский (1992—2005).
  • Рәсәй Фәндәр академияһы академигы Алексей Норайрович Сисакян (2006—2010).
  • 2010 йылдың 7 майынан Алексей Сисакяндың вафаты менән бәйле Институт директоры вазифаһын ваҡытлыса вице-директор профессор Михаил Иткис башҡара[10] (2010—2012).
  • Рәсәй Фәндәр академияһы академигы Виктор Анатольевич Матвеев (2012 йылдан).

Иҫкәрмәләр

[үҙгәртергә | сығанаҡты үҙгәртеү]
  1. ↑ Our Members / Tier 4
  2. ↑ https://apps.db.ripe.net/search/lookup.html?source=ripe&key=159.93.0.0+-+159.93.255.255&type=inetnum
  3. ↑ Научные открытия России.
  4. ↑ Вечный поиск неизвестных элементов  (рус.), ИноСМИ.Ru (19 октябрь 2017). 19 октябрь 2017 тикшерелгән.
  5. ↑ Алексей Сисакян. Объединенный институт ядерных исследований (Дубна)
  6. ↑ Институт в Дубне стал четвёртым в мире по количеству открытых изотопов
  7. ↑ Isotope ranking reveals leading labs (инг.)
  8. ↑ Химические элементы и изотопы, синтезированные в ЛЯР. Дата обращения: 29 ғинуар 2013. Архивировано 22 сентябрь 2013 года. 2013 йыл 22 сентябрь архивланған.
  9. ↑ ОИЯИ. Республика Беларусь
  10. ↑ Информация дирекции ОИЯИ о назначении временно исполняющего обязанности директора ОИЯИ // Официальный сайт ОИЯИ, 11.05.2010.. — 14.05.2010.

Һылтанмалар

[үҙгәртергә | сығанаҡты үҙгәртеү]
«https://ba.wikipedia.org/w/index.php?title=Ядро_тикшеренеүҙәре_берләштерелгән_институты&oldid=1059803» битенән алынған