Үтәгән (Ҡырмыҫҡалы районы)

Ауыл
Үтәгән
Ил	РәсәйРәсәй
Федерация субъекты	Башҡортостан
Муниципаль район	Ҡырмыҫҡалы районы
Координаталар	54°19′12″ с. ш. 56°27′28″ в. д.
Сәғәт бүлкәте	UTC+6
Һанлы танытмалар
Автомобиль коды	02, 102
ОКАТО коды	80 235 845 009
ОКТМО коды	80 635 445 111
ГКГН номеры	0519528
Үтәгән

Үтәгән (рус. Утяганово) — Башҡортостандың Ҡырмыҫҡалы районындағы ауыл. 2010 йылдың 14 октябренә ҡарата халыҡ һаны 438 кеше. Почта индексы — 453013, ОКАТО коды — 80235845009.

Халыҡ һаны

Бөтә Рәсәй һәм Бөтә Союз халыҡ иҫәбе алыу мәғлүмәттәре буйынса халыҡ һаны (кеше)

Иҫәп алыу йылы һәм көнө	Бөтә халыҡ	Ир-егеттәр	Ҡатын-ҡыҙҙар	Ир-егеттәр өлөшө (%)	Ҡатын-ҡыҙҙар өлөшө (%)
1897 йыл 9 февраль ( 26 ғинуар)
1920 йыл 26 август
1926 йыл 17 декабрь
1939 йыл 17 ғинуар
1959 йыл 15 ғинуар
1970 йыл 15 ғинуар
1979 йыл 17 ғинуар
1989 йыл 12 ғинуар
2002 йыл 9 октябрь
2010 йыл 14 октябрь	438	219	219	50,0	50,0

Халыҡ һаны буйынса аңлатма төрлө йылдарҙа иҫәп алыу тәртибенең айырмалығы булыу сәбәпле халыҡ һанының үҙенсәлегенә иғтибар итегеҙ.

1939 йыл — бар булған халыҡ һаны.

1989, 2002, 2010 йылдарҙа — даими йәшәгән урыны булып иҫәпләнгән халыҡ һаны

Халыҡ һаны буйынса сығанаҡтар

Ауылдағы халыҡ һаны буйынса мәғлүмәтте халыҡ иҫәбе буйынса алыу урынлы. Бөтә ил күләмендә үткән 1897, 1920, 1939, 1959, 1970, 1979, 1989, 2002, 2010 йылғы халыҡ иҫәбе буйынса мәғлүмәттәр бар һәм асыҡ ҡулланыуҙа табырға була. Ҡайһы бер китаптарҙы электрон төрҙә асып ҡарап була. 1926 йылғы халыҡ иҫәбе буйынса һәр ауыл тураһында мәғлүмәт осрағаны юҡ әле. Унан башҡа Өфө виләйәтендә 1865, 1879, 1886 йылдарҙа урындағы халыҡ иҫәбе алынған. Тағы ла ревиз яҙмалары аша мәғлүмәт бар.

• 1859 һәм 1865 йыл — Населенные пункты Башкортостана. Ч.I. Уфимская губерния, 1877. — Уфа:Китап, 2002. — 432 с. ISBN 5-295-03188-8 (ч. I). ISBN 5-295-03133-0.

Өфө виләйәте ауылдарында халыҡ һаны буйынса мәғлүмәт 1859 һәм 1865 йылдарға ҡарата бар.

• 1866 йыл — Список населенных мест. Ч. II. Оренбургская губерния, 1866. — Уфа: Китап, 2006. — 260 с. ISBN 5-295-03815-7 (ч. II). ISBN 5-295-03133-0.

Ырымбур виләйәте ауылдарында халыҡ һаны буйынса мәғлүмәт 1866 йылға ҡарата бар.

• 1897 йыл — Перепись населения. т.45 кн.01 Уфимская губерния. Н.А.Тройницкий (ред.)(С.-Петербург, 1901)

Был китапта Өфө виләйәте ауылдары буйынса мәғлүмәт бар. 500 кешенән күберек булған ауылдар исемлеге.

• 1920 йыл — Населенные пункты Башкортостана. Ч.III. Башреспублика, 1926. — Уфа. Китап, 2002. — 400 с. ISBN 5-295-03091-1 (ч. III). ISBN 5-295-03133-0.

Был китап 1926 йылға ҡарата төҙөлгән, әммә халыҡ иҫәбе 1920 йылға ҡарата бирелгән.

• 1939 йыл — БАССР. Административно-территориальное деление на 1 июня 1940 года – Уфа:Государственное издательство, 1941. – 387 с.

Был китапта 1939 йылғы иҫәп алыу буйынса һәр ауыл буйынса мәғлүмәт бар.

• 1989 һәм 2002 йылдар — Башҡортостан Республикаһы ауылдарында 1989 һәм 2002 йылғы халыҡ иҫәбен алыу мәғлүмәттәре буйынса халыҡ һаны.
• 2010 йыл — Численность и размещение населения Республики Башкортостан по данным Всероссийской переписи населения 2010 года. Статистический сборник.  (рус.)
• Население Башкортостана: XIX-XXI века: статистический сборник / Территориальный орган Федеральной службы государственной статистики по Республики Башкортостан. — Уфа:Китап, 2008. — 448 с.: ил. ISBN 978-5-295-04439-7

1897 йылғы халыҡ иҫәбенән башлап ҡалалар, ҡала төрөндәге ҡасабалар, райондар, район үҙәктәре буйынса халыҡ һаны бар.

Географик урыны

Ауыл Ағиҙел йылғаһының уң ярында урынлашҡан.

• Район үҙәгенә тиклем (Ҡырмыҫҡалы): 20 км
• Ауыл советы үҙәгенә тиклем (Яңы Ҡыйышҡы): 2 км
• Яҡындағы тимер юл станцияһы (Таҙлар станцияһы): 6 км

Ауыл тарихы

Үтәгән Ағиҙел йылғаһының уң ярында урынлашҡан. XVIII быуат аҙағында Үтәгәй исемле ике ауылы булған, әммә халыҡ һаны бергә иҫәпкә алынған. 1795 йылда 40 йорт хужалығында 116 ир-ат һәм 132 ҡатын-ҡыҙ йәшәгән. Артабан бер генә ауыл күрһәтелгән. X ревизия мәғлүмәттәре буйынса, 61 йорт, 202 ир-ат (шул иҫәптән 6 припущенник) һәм 215 ҡатын-ҡыҙ теркәлгән. 1920 йылда 680 кеше (313 ир-ат һәм 367 ҡатын-ҡыҙ) һәм 136 йорт хужалығы була. (...дауамы Уфаген сайтында)

Билдәле шәхестәре

• Байымов Роберт Нурмөхәмәт улы (10.01.1937—30.04.2010), башҡорт яҙыусыһы һәм әҙәбиәт белгесе, филология фәндәре докторы. Башҡортостан Республикаһының Салауат Юлаев исемендәге дәүләт премияһы лауреаты.
• Хөсәйенов Әхәт Рәхмәтулла улы (5.08.1946), башҡорт совет һәм Рәсәй театр актёры, яҙыусы, юмористик хикәйәләр авторы. 1982 йылдан СССР Театр эшмәкәрҙәре союзы ағзаһы. Башҡорт АССР-ының халыҡ артисы (1990).
• Хөсәйенов Ғайса Батыргәрәй улы (10.04.1928), әҙәбиәт белгесе, яҙыусы. Башҡортостан Республикаһы Фәндәр академияһы академигы (1991), филология фәндәре докторы (1971), профессор (1972). Башҡортостандың халыҡ яҙыусыһы (2008), Салауат Юлаев исемендәге дәүләт премияһы лауреаты (1980). Башҡорт АССР-ының (1976) һәм Рәсәй Федерацияһының (1992) атҡаҙанған фән эшмәкәре. Халыҡтар Дуҫлығы (1981) һәм Почёт (1999) ордендары кавалеры.

Башархив мәғлүмәттәре

• Материалы ревизских сказок по: Утяганова д., Стерлитамакский уезд, 2 тепт. ком-да; год 1834, фонд И-138, опись 2, дело 529 2022 йыл 27 ғинуар архивланған.
• Материалы ревизских сказок по: Утяганова д., Стерлитамакский уезд, 2 тепт. ком-да; год 1850, фонд И-138, опись 2, дело 656 2022 йыл 27 ғинуар архивланған.
• Материалы ревизских сказок. 1850 2021 йыл 8 декабрь архивланған.
• Материалы поземельной переписи 1917 года по: с. Утяганово, Стерлитамакский уезд, Дуван-Табынская волость; фонд Р-473, опись 1, дело 3899 2022 йыл 27 ғинуар архивланған.

Башҡа ҡыҙыҡлы мәғлүмәттәр

«Башҡорт халыҡ ижады» китап серияһына (II том, 1997 йыл) ингән «Абдрахман Аҡйегет» риүәйәте Үтәгән ауылында яҙып алынған. Мөхәммәтсәлим Өмөтбаев яҙып алған бер варианты Ә. Усмановтың «1812 йылғы Ватан һуғышында башҡорт атлылары» тигән йыйынтығында (Өфө, 1944, 34—35-се б.) баҫылып сыҡҡан. Ошо уҡ риүәйәтте 1947 йылда Ғайса Сөләймәнов ошо ауылда йәшәүсе Исмәғил Байымовтан яҙып алған. Тағы ла 1897 йылғы Ғ. Ғиззәтуллиндан «Ике үрҙәктең (өйрәктең) утрау яһағаны», «Үгеҙ мөгөҙөндәге ер» риүәйәттәре ошо ауылда яҙып алынған.

Һылтанмалар

• Административно-территориальное устройство Республики Башкортостан: Справочник. — Уфа: ГУП РБ Издательство «Белая Река», 2007. — 416 с.— ISBN 978-5-87691-038-7. (рус.)
• Асфандияров А.З. История сел и деревень Башкортостана и сопредельных территорий. Уфа: Китап, 2009. — 744 с. ISBN 978–5–295–04683–4 (рус.)