Колониализм

Колониализм

Колониализм Викимилектә

Донъяла колониялар. 1492—2008

Ҡолдар менән һатыу итеү. Сенегал. XVIII быуат

Колониализм — XVI—XX быуаттарҙа үҫешкән илдәр төркөмөнөң (метрополияларҙың) башҡа илдәр өҫтөнән хакимлыҡ итеү системаһы.

Колониаль сәйәсәт — башлыса иҡтисади яҡтан көсһөҙөрәк илдәрҙе, халыҡтарҙы баҫып алыу һәм йыш осраҡта хәрби, сәйәси һәм иҡтисади ысулдар менән иҙеү сәйәсәте.

Метрополияларҙың колониялар яулауының маҡсаттары

• Иҡтисад, сауҙа

  • Тәбиғәт һәм кеше ресурстарын файҙаланыу, ҡайһы бер осраҡтарҙа — уникаль, һирәк ресурстарға туранан-тура инеү, донъяла улар менән сауҙа итеүҙә монополия урынлаштырырға тырышыу
  • Сауҙа юлдарын, һатыу баҙарын ҡулайлаштырыу, сит мәҙәниәтле аралашсы илдәрҙән ҡотолоу
  • Сауҙа хәүефһеҙлеген тәьмин итеүгә өлгәшеү, уны көс ҡулланып һаҡлау
  • Хоҡуҡи өлкәне унификациялау юлы менән сауҙаны хоҡуҡи һаҡлау, империя хоҡуҡи стандарттарын, берҙәм һәм аңлайышлы сауҙа мәҙәниәтен булдырыу.

• Социаль өлкә, социаль балансты оптималләштереү

  • Енәйәтсел йүнәлешле социаль страттарҙың тырышлығын ҡулланыу өсөн етерлек маҡсаттар табыу
  • Уларҙың метрополияла йәмғиәткә «ауырлығын» кәметеү, ҡайһы берҙә — тотҡондарҙы һатыу, йәмғиәттә урын таба алмаған берәҙәктәрҙе, йәмғиәттә барлыҡҡа килгән йолалар һәм ғөрөф-ғәҙәттәр, конкуренция арҡаһында йәмғиәт билдәләгән социаль ролдәре менән ризаһыҙлыҡ белдереүселәрҙе ситкә ебәреү
  • Колониялар менән идара итеү, колониаль идаралыҡ идарасылар өсөн яҡшы мәктәп, ә урындағы мөһим конфликттарҙы хәл иткәндә көс ҡулланыу император ҡораллы көстәрен яҡшы хәлдә тотоу ысулы булып тора
  • Империя ихтыяждары өсөн етерлек профессиональ һәм тәжрибәле гражданлыҡ һәм хәрби бюрократия мәктәбен булдырыу, бюрократияның яңы быуынын ғәмәли һынау, хәрби, сәйәси, иҡтисади, мәҙәни элитаны яңыртыу
  • Метрополия халҡы менән сағыштырғанда арзаныраҡ йәки хатта бушлай эш көсөн (ҡоллоҡ), шул иҫәптән «бысраҡ», престижы булмаған, әммә социаль әһәмиәткә эйә булған эштәрҙе эшләтеү өсөн экспорт, йәки мегаполисҡа импорт
  • Яңы гражданлыҡ һәм хәрби технологияларҙы һынау, алымдар, тактика, ноу-хау, үҙ сәнәғәтенең зарарлы ҡалдыҡтарын экспортлау, хәүефле хәрби, фәнни, сәнәғәт, тәбиғи тәжрибәләр үткәреү мөмкинлеге, һөҙөмтәләр метрополия халҡының именлегенә, һаулығына, ғүмеренә хәүеф тыуҙырыуы ихтимал. Ҡайһы бер осраҡтарҙа империяның һәм донъяның йәмәғәтселек фекеренән быны сер итеп тотоу өсөн уңайлы ысул.

• Тышҡы сәйәсәт, цивилизация экспансияһы

  • Геостратегик мәнфәғәттәр, үҙ ҡораллы көстәре хәрәкәтсәнлегенә өлгәшеү өсөн донъяның төп нөктәләрендә көслө нөктәләр системаһын булдырыу
  • Ғәскәрҙәрҙең, флоттарҙың, сауҙа юлдарының хәрәкәтен, башҡа колониаль империялар халҡының миграцияһын контролдә тотоу, һуңғыһының тейешле төбәккә үтеп инеүенә ҡамасаулау, уларҙың ролен, донъялағы статусын кәметеү
  • Халыҡ-ара килешеүҙәр төҙөүҙә ҙур геосәйәси әһәмиәт, империя абруйын булдырып, донъя яҙмышы буйынса артабанғы ҡарарҙар ҡабул итеүҙә ҡатнашыу
  • Цивилизация, мәҙәниәт, тел экспансияһы — һәм уның аша метрополияла, колонияларҙа һәм башҡа донъяла ғәмәлдәге хөкүмәттең легитимлығын, авторитетын нығытыу. Империя цивилизацияһы стандарттарын глобаль стандарттарға әйләндереү.

Колония билдәләре

• Сәйәси азатлыҡ булмауы, айырым хоҡуҡи статус, ҡағиҙә булараҡ, метрополияның тулы хоҡуҡлы провинциялары статусынан айырыла
• Географик изоляция һәм күп осраҡта мегаполистан алыҫ булыу
• Тәбиғи ресурстарҙы, метрополия файҙаһына аборигендарҙың хеҙмәтен иҡтисади эксплуатациялау, был йыш ҡына иҡтисад үҫешен тотҡарлауға, колонияның бөлгөнлөккә төшөүенә килтерә
• Күп осраҡта аборигендарҙың күпселеге менән мегаполис халҡы араһындағы этник, дини, мәҙәни, йәки башҡа айырмалар йыш ҡына үҙҙәрен айырым, үҙ аллы община тип һанарға беренсе сәбәп була
• Тарихи фактор:
  • Метрополия биләмәләрен баҫып алыу, оккупация.
  • Метрополияның колонияны бойондороҡһоҙ хоҡуҡи статустан мәхрүм итеүе: урындағы властарға протекторат, вассаллыҡ, «ҡуртым», концессия, опекунлыҡ, һатып алыу, колония территорияһында метрополия файҙаһына үҙ суверенитетының тулылығын сикләү йә мәхрүм итеү тураһында тиңһеҙ килешеүҙәр төҙөү юлы менән, хәрби көс ҡулланыу, йәки бойондороҡло, марионетка режимын власҡа килтереү юлы менән, территорияны аннексиялау, метрополияның колониаль идаралығын булдырыу юлы менән, митрополиянан колония менән туранан-тура идара итеү
  • Метрополиянан байтаҡ халыҡтың колонияға иммиграцияһы, урындағы власть, сәйәси, иҡтисади, мәҙәни элита булдырыу
  • Метрополияның өсөнсө илдәр менән колония яҙмышы тураһында дәүләт-ара килешеүҙәре булыуы, һөйләшеүҙәр алып барыуы. Йышыраҡ (бигерәк тә XX быуаттың һуңғы сирегенә тиклем) — метрополия халҡы менән сағыштырғанда аборигендарҙың гражданлыҡ хоҡуҡтарын боҙоу, аборигендарға ят мәҙәниәт, дин, тел, ғөрөф-ғәҙәттәр индереү, урындағы мәҙәниәтте дискриминациялау, раса буйынса, синфи йәки башҡа сегрегация, апартеид, кәмһетеү, йәшәү өсөн кәрәкле сараларҙан мәхрүм итеү, геноцид
  • Күп осраҡта колония халҡының күпселегенең үҙ хәлен үҙгәртергә, яҡшыртырға ынтылышы була. Һиҙелерлек һәм даими сепаратизм (милли-азатлыҡ хәрәкәте) — аборигендарҙың сецессияға ынтылышы (дәүләт составынан сығыу), уларҙың яҙмышын үҙаллы хәл итеү өсөн суверенитет алыу (географик, этник, дини һәм/йәки мәҙәни яҡтан адекват ил менән берләшеү).
• Метрополиятың уны көсләп баҫтырыу саралары
• Ҡайһы берҙә был колонияға географик, этник, дини һәм/йәки мәҙәни яҡтан адекват ил дәғүә итә.

Тарих

Яңы дәүерҙең башы

В. Нуньес де Бальбоа Тымыҡ океанды Испания биләмәһе тип иғлан итә

Колониализмдың тәүшарттары Бөйөк географик асыштар осоронда, атап әйткәндә, XV быуатта, португал штурманы Васко да Гама Һиндостанға юл асҡанда һәм Колумб Америка ярҙарына сыҡҡанда барлыҡҡа килгән. Башҡа мәҙәниәт халыҡтары менән осрашҡанда европалар үҙҙәренең технологик өҫтөнлөгөн күрһәтә (океан елкәнле караптары һәм атыу ҡоралы). Яңы донъяла тәүге колонияларға испандар нигеҙ һалған. Америка ерле халҡы (индеецтар) дәүләттәрен талау Европала банк системаһының үҫешенә, фәнде үҫтереү өсөн финанс бүлеүгә булышлыҡ итә һәм сәнәғәт үҫешенә этәргес бирә, ә был, үҙ сиратында, яңы сеймал талап итә.

Капиталды башланғыс туплау осорондағы колониаль сәйәсәткә баҫып алынған территориялар менән сауҙа итеүҙә монополия урынлаштырыу, бөтә илдәрҙе баҫып алыу һәм талау, урындағы халыҡты эксплуатациялауҙың йыртҡыс феодал һәм ҡоллоҡ формаларын ҡулланыу йәки индереү хас. Был сәйәсәт башланғыс капитал туплау процесында ҙур роль уйнай. Европаның эре баш ҡалаларында колонияларҙы талау һәм ҡолдар менән сауҙа итеү нигеҙендә капитал туплауға килтерә, был бигерәк тә XVII быуаттың 2-се яртыһынан башлана һәм Англияның шул ваҡыттағы иң үҫешкән илгә әйләнеү сәбәптәренең береһе була.

Ҡоллоҡа эләккән илдәрҙә колониаль сәйәсәт етештереүсе көстәрҙең юҡҡа сығыуына сәбәпсе була, был илдәрҙең иҡтисади һәм сәйәси үҫешен тотҡарлай, ҙур территорияларҙы талауға һәм бөтә халыҡтарҙы юҡ итеүгә килтерә. Ул осорҙа колонияларҙы эксплуатациялауҙа хәрби-конфискация ысулдары ҙур роль уйнай. 1757 йылда Бенгалияла Британияның Көнсығыш Һиндостан компанияһы (East India Company) сәйәсәте бындай ысулдарҙы ҡулланыуҙың сағыу миҫалы булып тора. Был сәйәсәттең эҙемтәһе- 1769—1773 йылдарҙың аслығы, уның ҡорбандары — 10 миллион һәләк булған бенгали. Ирландияла XVI—XVII быуаттарҙа Британия хөкүмәте инглиз колонистарына ирландтарҙан ерҙәрҙен тартып алып инглиздәргә бирә.

XIX быуат

Томас Дж. Баркер. «Англия бөйөклөгө сере» (1863)

Мануфактуранан эре завод сәнәғәтенә күсеү алға киткән һайын колониаль сәйәсәт һиҙелерлек үҙгәрештәр кисерә. Колониялар иҡтисади яҡтан метрополия менән тығыҙ бәйләнгән, ауыл хужалығы үҫешенең монокультур (бер генә культура үҫтереү) йүнәлешле аграр һәм сеймал етештереүсегә, сәнәғәт продукцияһы баҙарына һәм метрополияның үҫеп килеүсе капиталистик сәнәғәте өсөн сеймал сығанаҡтарына әүерелә. Мәҫәлән, 1814 йылдан 1835 йылға тиклем Һиндостанға Англиянан кизе-мамыҡ туҡымалар экспортлау 65 тапҡырға арта, был һинд һөнәрселәренең бөлөүенә килтерә.

Эксплуатациялауҙың яңы ысулдары таралыуы, урындағы халыҡтар өҫтөнән хакимлыҡты нығыта алған колониаль идара итеүҙең махсус органдарын булдырыу кәрәклеге, шулай уҡ метрополияларҙа буржуазияның төрлө ҡатламдарының конкуренцияһы монополиялы колониаль сауҙа компанияларын бөтөрөүгә һәм оккупацияланған илдәрҙең һәм территорияларҙың метрополияның дәүләт контроле аҫтына күсеүенә килтерә.

Бисмарк Африканы бүлә. Берлин конференцияһы, 1885 йыл. Француз карикатураһы

Колонияларҙы эксплуатациялау формаларының һәм ысулдарының үҙгәреүе уның көсөргәнешлеге кәмеүегә килтермәй. Колонияларҙан ғәйәт ҙур байлыҡ сығарыла. Уларҙы ҡулланыу Европала һәм Төньяҡ Америкала социаль-иҡтисади үҫеште тиҙләтә. Колонизаторҙар колонияларҙағы крәҫтиән хужалыҡтарында продукция арттырыу яҡлы булһа ла, йыш ҡына улар феодаль һәм феодализмға тиклемге мөнәсәбәттәрҙе нығыта, сөнки колонияларҙа феодалдар һәм ырыу-ҡәбилә башлыҡтары уларҙың социаль таянысы булып тора.

Сәнәғәт дәүере башланыу менән Бөйөк Британия иң эре колониаль державаға әйләнә. XVIII—XIX быуаттарҙа оҙайлы көрәш барышында Францияны еңеп, уның иҫәбенә, шулай уҡ Нидерланд, Испания һәм Португалия иҫәбенә мөлкәтен арттыра. Бөйөк Британия Һиндостанды буйһондора. 1840—1842 йылдарҙа һәм Франция менән бергә 1856—1860 йылдарҙа Ҡытайға ҡаршы әфиүн һуғыштарын алып бара, һөҙөмтәлә Ҡытай менән үҙе өсөн файҙалы килешеүҙәр төҙөй. Сянганды (Гонконг) үҙ ҡулына төшөрә, Афғанстанды буйһондорорға тырыша, Фарсы ҡултығындағы терәк пункттарҙы, Аденды баҫып ала. Колониаль монополия сәнәғәт монополияһы менән бергә ун туғыҙынсы быуат дауамында Бөйөк Британияны иң ҡеүәтле держава итә.

Колониаль экспансия башҡа державалар тарафынан да башҡарыла. Франция Алжирҙы (1830—1848), Вьетнамды (XIX быуаттың 50-80-ы) буйһондора, Камбоджа (1863), Лаос (1893) өҫтөнән үҙенең протекторатын булдыра.

Ҡулдары ҡырҡып алынған Конго кешеләре

1880 йылдарҙа колониаль державалар Африканы әүҙем бүлешә башлай. 1885 йылда «Ирекле Конго дәүләте» Бельгия короле Леопольд II ҡулына күсә, илдә мәжбүри хеҙмәт системаһы булдырыла.

Был Нигерҙағы батшаларҙың береһе

Колониаль хакимлыҡ вице-король, генерал-капитан йәки генерал-губернатор идара итеүе, йәки «протекторат» рәүешендә башҡарыла. Колониализмды идеологик нигеҙләү мәҙәниәтте (культюртреггерство, модернизациялау, көнбайышлаштырыу) — «аҡ тәнлеләрҙең йөгөн» таратыу кәрәклеге аша барлыҡҡа килгән. Колонизацияның испан версияһы — католик дине, испан теле экспансияһын Encomienda системаһы аша булдырыу. Көньяҡ Африканы колонизациялауҙың голланд версияһы апартеидты, урындағы халыҡты ҡыуыуҙы һәм уларҙы резервацияларҙа йәки бантустандарҙа тотоуҙы күҙ уңында тотҡан. Колонистар урындағы халыҡтан бөтөнләй бойондороҡһоҙ общиналар ойошторалар, улар төрлө класлы кешеләрҙән, шул иҫәптән енәйәтселәрҙән һәм авантюристарҙан тора. Шулай уҡ дини общиналар (Яңы Англия пуритандары һәм Ҡырағай Көнбайыш мормондары) киң таралған була. Колониаль администрация власты «бүлгелә һәм хакимлыҡ ит» принцибы буйынса тормошҡа ашыра, шуның менән бәйле властың тышҡы билдәләрен һәм етәкселек итеү ысулдарын теләп ҡабул иткән урындағы хакимдарға ярҙам итә.

Бер-береһе менән дошман ҡәбиләләр (колониаль Африкала) йәки урындағы дини общиналар (Британия Һиндостанында индуистар һәм мосолмандар) араһында конфликттар ойоштороу һәм уға булышлыҡ итеү киң таралған булған. Йыш ҡына колониаль хакимиәт үҙенең дошмандары менән көрәшеү өсөн золомға дусар булған төркөмдәргә ярҙам итә (Руандалағы хуту) һәм ерле халыҡтарҙың ҡораллы отрядтарын булдыра (Һиндостанда сипайҙар, Непалда гуркхалар, Алжирҙа зуавалар). Быларҙың барыһына ҡаршы ихтилалдар күтәрелә, Африка континентында тыныс булған йылдар бик һирәк була. Шулай итеп, 1902/03 йылдарҙа португалдарға ҡаршы Анголала овумбунду халҡы баш күтәрә. 1905 йылда Танганьикала немец хакимиәтенә ҡаршы ҡораллы күтәрелеш башлана, алты йыл дауамында Мадагаскарҙа француздарға ҡаршы ихтилал бара, ул 1904 йылда тамамлана. Туниста исламсылар баш күтәрә.

Деколонизация. Неоколониализм

Деколонизация. Дәүләттәрҙең бойондороҡһоҙлоҡ алыу ваҡыты

Колониаль системаның хәл иткес тарҡалыуы (деколонизация) Икенсе донъя һуғышынан һуң йәмғиәтте гуманлаштырыу һәм демократлаштырыу процесы башланыу һөҙөмтәһендә барлыҡҡа килә. Деколонизацияны ул ваҡыттағы ике супердержава, СССР (Сталин һәм Хрущев) һәм АҠШ (Эйзенхауэр) хуплап ҡаршы ала.

Индонезияның бойондороҡһоҙлоғо Япония ҡораллы көстәренең өс йыллыҡ оккупацияһынан һуң 1945 йылдың 17 авгусында иғлан ителә. Суверенлы дәүләттең барлыҡҡа килеүе элекке колония өҫтөнән яңынан контролде ҡайтарырға тырышҡан голландтар менән оҙайлы ҡораллы көрәшкә сәбәп була.

Ҙур ҡыйынлыҡ менән Һиндостан да милли бойондороҡһоҙлоҡ ала. Гандиҙың пассив ҡаршылыҡ күрһәтеү кампанияһы (инд. Satyagraha) ла һөҙөмтәһе- 1947 йылда Һиндостан бойондороҡһоҙлоҡ ала.

1954 йылда Диен Б’эн Пху еңелгәндән һуң француздар Француз Һинд-Ҡытайҙан китә.

1960 йылда Европа державаларының ҡайһы бер Африка биләмәләре бойондороҡһоҙлоҡ ала.

Колониаль бойондороҡлолоҡтан азат ителгән илдәр Өсөнсө донъя илдәре тип атала. Колониаль осорҙан һуңғы осорҙа үҫешкән көнбайыш илдәре иҡтисади һәм сәйәси йәһәттән Өсөнсө донъя илдәрен күпкә уҙып китә. Өсөнсө донъя илдәренең ҡайһы берҙәре сеймал сығанағы булараҡ йәшәп килә, был уларға ҡайһы бер осраҡтарҙа Европа илдәре кимәленә етергә, ҡайһы берҙә улар (Берләшкән Ғәрәп Әмирлектәре) кимәленән артып китергә мөмкинлек бирә. Түбән эш хаҡы уларҙы арзан эшсе көсө сығанағы итә, был халыҡ-ара корпорацияларға етештереүҙе, тәү сиратта ҡулланыу тауарҙарын, үҙҙәренә күсереп, сығымдарын кәметергә мөмкинлек бирә.

Колониаль системаны бөтөрөүҙең бөтә эҙемтәләре лә ыңғай булмай. Ҡатнаш идаралыҡ- үҙ бюрократияһы һәм метрополия бюрократияһы менән идара итеү сәйәсәте оҙаҡ йылдар эшләп килгәнгә күрә, эске баҙарҙа хаҡтарҙың ғәҙел нисбәтенә өлгәшә алмаған, валюта табышын ҡайтарыуҙы контролдә тота алмаған һәм үҙҙәренең белем биреү һәм ғилми өлкәһен үҫтереү өсөн һалым йыйыуҙы арттыра алмаған өсөнсө донъя илдәренең көсһөҙ коррупцияға батҡан режимдары барлыҡҡа килгән. Күп кенә үҫештәге илдәрҙең бурысы туҡтауһыҙ үҫә.

Колониализм йоғонтоһо

Колониаль сәйәсәттең дәүләттәргә һәм уларҙың халҡына йоғонтоһон сиктән тыш әһәмиәтле һәм комплекслы тип әйтергә мөмкин. Уларҙың йоғонтоһо тиҙ арала, йәки оҙайлы ваҡыттан күренә; улар иҫәбенә ауырыуҙарҙың таралыуы, тиңһеҙ социаль мөнәсәбәттәр урынлаштырыу, халыҡты эксплуатациялау, европалы булмаған ҡайһы бер этник төркөмдәрҙең этноциды, медицина үҫеше, яңы социаль институттар булдырыу, бөтөрөү, инфраструктураны яҡшыртыу һәм дөйөм технологик прогресс инә ала. Колониализм шулай уҡ телдәрҙең һәм әҙәбиәттең таралыуына, шулай уҡ дөйөм алғанда мәҙәни алмашыуға булышлыҡ итә.

Элекке колонияларҙың артабанғы үҫешенә йоғонто

Махатма Ганди. 44 йәштә

Дарон Асемоглу һәм Джеймс Робинсон «Ни өсөн ҡайһы бер илдәр бай, ә икенселәре ярлы» тигән китапта яңы институциональ мәктәптең глобаль тигеҙһеҙлеккә ҡарашын белдерә. Улар сәйәси һәм иҡтисади институттарҙы — йәмғиәттә булған ҡағиҙәләр һәм мәжбүр итеү механизмдары йыйылмаһын — башҡа факторҙарҙы икенсел тип иҫәпләп, төрлө дәүләттәрҙең иҡтисади һәм социаль үҫешендә айырмаларҙың төп сәбәбе итеп күрә. Авторҙар институттарҙы ике ҙур төркөмгә бүлә: сәйәси һәм иҡтисади.

Беренсеһе илдәге төрлө власть органдары араһында вәкәләттәрҙе бүлеүҙе һәм ошо органдарҙы формалаштырыу тәртибен көйләү, икенсеһе граждандарҙың милек мөнәсәбәттәрен көйләү. Асемоглу һәм Робинсон төшөнсәһе ике архетипты ҡапма-ҡаршы ҡуйырға тейеш: «экстрактив» («сығарыу», «ҡыҫыу») һәм «инклюзив» («үҙ эсенә алыу», «берләштереү») иҡтисади һәм сәйәси институттар, улар ике осраҡта ла бер-береһен нығыта. Инклюзив иҡтисади институттар йәмғиәттең киң ҡатламдарының милек хоҡуғын яҡлай (элита ғына түгел), улар милекте нигеҙһеҙ ситләтеүгә юл ҡуймай, табыш алыу маҡсатында бөтә граждандарға ла иҡтисади мөнәсәбәттәрҙә ҡатнашырға рөхсәт итә. Бындай учреждениелар шарттарында эшселәр хеҙмәт етештереүсәнлеген арттырыу менән ҡыҙыҡһына. Авторҙар фекеренсә, бындай иҡтисади институттарҙың оҙайлы йәшәүе йәмғиәттең киң ҡатламдарына ил менән идара итеүҙә ҡатнашырға һәм күпселек өсөн файҙалы ҡарарҙар ҡабул итергә мөмкинлек биргән инклюзив сәйәси институттарһыҙ мөмкин түгел. Экстрактив хужалыҡ учреждениелары халыҡтың киң ҡатламдарын үҙ эшмәкәрлегенән килгән килемде бүлеүҙән ситләштерә. Улар, киреһенсә, элитаға ҡарамағандарҙың мөлкәтен ситләштерергә рөхсәт ителгән элитанан башҡа, һәр кемгә иҡтисади мөнәсәбәттәрҙә ҡатнашыуҙан файҙа алырға ҡамасаулай. Бындай иҡтисади институттар халыҡтың киң ҡатламдарын ил хөкүмәтенән ситләштергән һәм бөтә сәйәси власты йәмғиәттең тар ҡатламы ҡулына туплаған экстрактив сәйәси институттар менән оҙатыла. Авторҙар фекеренсә, күп кенә үҫештәге илдәрҙә экстрактив институттар фәҡирлектең сәбәбе булып тора..

Европа колониаль компаниялары тарихта беренсе акционерҙар йәмғиәте булалар һәм үҙҙәрен рациональ иҡтисади агенттар кеүек тоталар — монополиялар урынлаштыралар һәм табышты максималь арттыралар. Тауарҙар экспортлауға монополия айырым компанияға конкурентлы мөхиттә сауҙа итеүгә ҡарағанда күпкә күберәк табыш килтерәсәк, ә монополияны һаҡлау өсөн сығарыусы учреждениелар кәрәк, шуға күрә был компаниялар колонияларҙың ҡиммәтле ресурстарын колонизаторҙар ҡулына туплау өсөн ғәмәлдәге сығарыу учреждениеларын булдырған, йә нығытҡан һәм файҙаланған.Мәҫәлән, Голландияның Көнсығыш Һиндостан компанияһы (East India Company) компанияһы ҡорал көс ҡулланып хәҙерге Индонезиялағы төрлө общиналарҙы буйһондора, элек булған сығарыу институттарын нығыта: һалымдар һәм мәжбүри хеҙмәт күләме арттырыла. Сәйәси үҙәкләштереү булмағанлыҡтан, ғәмәлдәге сығарыу институттарын файҙаланыу мөмкин булмағанлыҡтан, голландтар урындағы халыҡты юҡҡа сығара, уны Африка ҡолдары менән алмаштыра, шулай итеп, яңы сығарыу институттары төҙөлә. Африканың үҙендә ҡолдар менән сауҙа итеү европалылар килгәнгә тиклем күпкә алдараҡ булған, әммә Кариб утрауҙарында плантаторҙар ҡолдарға шул тиклем ҙур ихтыяж күрһәткәндәр, XVIII—XIX быуаттарҙа Африкала ҡолдар менән сауҙа итеү күләме ун тапҡырға артҡан. Конго короллеге, Ойо, Дахомай һәм Ашанти кеүек дәүләттәр ҡолдарҙы ҡулға төшөрөү, уларҙы европалыларға һатыу һәм күршеләргә яңы һөжүмдәр яһау һәм яңы ҡолдарҙы баҫып алыу өсөн ҡорал һатып алыу өсөн хәрби машиналарға әйләнә. Латин Америкаһындағы испандар, урындағы халыҡтарҙы баҫып алғандан һуң, юғары экстрактив энкомьенда һәм репартимиенто учреждениеларын булдыра, улар крепостнойлыҡтың ҡатыраҡ формаһы була.

Бойондороҡһоҙлоҡ алғандан һуң күпселек илдәрҙә улар һаҡланып ҡына ҡалмай, ә көсәйә, сөнки Испания империяһы ҡабул иткән Кадис Конституцияһы уларҙың өҫтөнлөктәренә һәм килемдәренә янай, һәм уларҙы бойондороҡһоҙлоҡ иғлан итергә этәрә, һөҙөмтәлә был уларға иҫке тәртипте һаҡлап ҡалырға мөмкинлек бирә. Тик Төньяҡ Америкалағы инглиз колонияларында ғына хәлдәр икенсе төрлө була. Англия колониаль ярышҡа һуңлап инә, алтын һәм көмөш ятҡылыҡтарына бай ерҙәрҙе башҡалар (испандар һәм португалдар) биләй. Уға тик Төньяҡ Америка ярҙары ғына ҡала, унда урындағы халыҡ аҙ һәм һуғышсан була. Колонияларҙың йәшәүенең берҙән-бер юлы Англиянан күскенселәрҙе йәлеп итеү була. Әммә улар сығарыу учреждениеларын булдырыу ынтылыштарына ҡаршы сыға: Вирджиния компанияһы колонистар алған уңыштың күп өлөшөн алырға маташҡанда, улар компания контролдә тотҡан территорияларҙан китә һәм унан ситтәге ерҙәрҙе эшкәртә башлай. Халыҡ тығыҙлығының әҙ булыуы һәм ирекле ерҙәрҙең күплеге сығарыу учреждениеларын булдырыуҙы ҡыйынлаштырған.. Ә 1619 йылда компания күскенселәрҙең теләктәрен ҡәнәғәтләндерергә мәжбүр була: Генераль ассамблея ойошторола, тимәк, колония хакимиәтендә хәҙер билдәле бер мөлкәткә эйә булған аҡ тәнле һәр ир-ат ҡатнаша ала. Кап колонияһында (Көньяҡ Африкала) ла башланғыс ярайһы уҡ оптимистик була: урындағы халыҡ ауыл хужалығы продукцияһын һатыуҙан килем алыу мөмкинлегенә эйә булып, улар өсөн игенселектең яңы технологияларын әүҙем үҙләштерә һәм индерә, мөлкәттә ер һатып алырға тырыша. Урындағы халыҡ арзан эшсе көсөнә мохтаж аҡ фермерҙар менән ярышҡан. Һәм ахыр сиктә улар ике мәсьәләне лә 1913 йылғы «Ерле халыҡтар тураһында» Закон менән хәл итә, был закон ерҙең 87 процентын аҡ фермерҙарға бирә, улар халыҡтың 20 процентын тәшкил итә, ә 80 процент тәшкил иткән ерле халыҡҡа ерҙең ни бары 13 проценты ҡала. Һөҙөмтәлә ерле халыҡ фәҡирлеккә дусар була, сөнки был ер уларҙы ашата алмай, аҡ фермерҙарға етешмәгән арзан эшсе көсөнә әйләнә. Был халыҡтың бер өлөшөнөң икенсеһе иҫәбенә сәскә атыуына нигеҙләнгән «икеләтә иҡтисадтың» башланыуына килтерә, ә КАР-ҙың бойондороҡһоҙлоғо хәлде киҫкенләштерә генә.

Һөҙөмтәлә Европа колонизацияһы тик АҠШ- та, Канадала һәм Австралияла ғына инклюзив институттарға булышлыҡ итә, әммә хатта был осраҡтарҙа ла был колонизаторҙарҙың теләгенә ҡаршы килә. Азия, Африка һәм Латин Америкаһы илдәренең күбеһенә Европа колонизацияһы ҙур зыян килтерә, колонизаторҙар булдырған экстрактив институттар, был илдәрҙең бойондороҡһоҙлоғона һәм элитаның үҙгәреүенә ҡарамаҫтан, даими рәүештә ҡабатлана һәм нығына. .

Эпидемиялар

Сәйәхәтселәр йыш ҡына үҙҙәре тикшергән ерҙәргә яңы ауырыуҙар килтерә, уларҙан ерле халыҡтың тәбиғи иммунитеты булмай; ҡайһы бер осраҡтарҙа был урындағы эпидемияларҙың айырыуса юғары дәрәжәлә вирулентлыҡ тыуҙырыуына сәбәпсе була. Мәҫәлән, Колумбияға тиклемге Америкала сәсәк, ҡыҙылса, малярия һ. б. кеүек ауырыуҙар булмаған.

XVII быуат Флоренция кодексынан алынған (1540—1585 йылдарҙа төҙөлгән). Сәсәк ауырыуын йоҡторған нахуа халҡы һүрәтләнгән.

Шулай итеп, ауырыу XVI быуатта Канар утрауҙарының бөтә ерле халҡын юҡ итә; 1518 йылда Гаитиҙа индеецтарҙың яртыһы сәсәктән вафат була. Шулай уҡ 1520-се йылдарҙа 150 000 кеше Мексикала, шул иҫәптән Теночтитланда император, һәм 1530 йылдарҙа Перуҙа вафат була; шулай итеп, ауырыу Европа яулап алыусыларына ниндәйҙер ярҙам күрһәтә. Ун етенсе быуатта Мексиканың ерле халҡы ҡыҙылса менән ауырып, ике миллион кешенең ғүмере өҙөлгән; бынан тыш, 1618—1619 йылдарҙа Массачусетс ҡултығы ярҙарында йәшәгән Америка индеецтары араһында сәсәк эпидемияһы була, һөҙөмтәлә унда үлем осраҡтары 90 процентҡа етә.Сирҙең таралыуы ун һигеҙенсе быуаттың икенсе яртыһында һәм ун туғыҙынсы быуаттың беренсе яртыһында Бөйөк тигеҙлек индеецтары араһында ла була, был шулай уҡ халыҡ һанының һиҙелерлек кәмеүенә килтерә. Ҡайһы бер тикшеренеүселәр, Америка халҡының бөтәһе 95 процентҡа тиклеме Иҫке донъянан килтерелгән сирҙәрҙән вафат булған, тип иҫәпләй. Быуаттар буйы был ауырыуҙарҙы тыуҙырыусы агенттар менән бәйләнештә булған европалылар уларға сағыштырмаса ҡаршы тора ала, шул уҡ ваҡытта америка ерле халҡының был сирҙәргә ҡаршы бер ниндәй ҙә иммунитеты булмай..

Британия колонизацияһының тәүге йылдарында Австралияға сәсәк ауырыуы ла үтеп инә, унда аборигендарҙың 50 проценты тиерлек һәләк була. Унан Яңы Зеландияның ерле халҡы ла зыян күргән. 1848 һәм 1849 йылдар араһында ҡыҙылса, йүткереү һәм грипп Гавай утрауҙарына тарала, һөҙөмтәлә унда йәшәгән 150 000 мең кешенең 40 000 һәләк була. Сирҙәр, башлыса сәсәк ауырыуы, Пасха утрауы халҡын тулыһынса тиерлек юҡҡа сығарған. 1875 йылда Фиджи утрауҙарында ҡыҙылса ауырыуы һөҙөмтәһендә 40 000-дән ашыу кеше һәләк була, был халыҡтың яҡынса өстән бер өлөшөн тәшкил итә. Бынан тыш, XIX быуатта айнуның һаны һиҙелерлек кәмей (күп осраҡта Хоккайдо утрауына япон күскенселәре килтергән йоғошло ауырыуҙар арҡаһында).

Ғалимдар фекеренсә, яңы донъянан Европаға ла ҡайһы бер ауырыуҙар — мәҫәлән, сифилис килтерелгән. Был йүнәлештәге тикшеренеүҙәр күрһәтеүенсә, өйҙәренә ҡайтҡан европалылар сит тарафтарҙан алып ҡайтҡан тейешле тропик бактериум үҙе өсөн яңы шарттарҙа йәшәү һәм сәләмәтлек өсөн хәүефлерәк формаға әйләнеүе ихтимал. Ренессанс ваҡытында үлем осраҡтары бөгөнгөгә ҡарағанда юғарыраҡ булған. Беренсе холера пандемияһы Бенгалияла башлана, артабан ул 1820 йылда бөтә Һиндостанға тарала; унда 10 000 британ һалдаты һәм күп индеецтар һәләк була. Артабан XIX быуат аҙағында Һиндостанда эшләгән Владимир Хавкин холера һәм бубон тағунына (чума) ҡаршы вакциналар эшләй.

Сирҙәр менән көрәш

1803 йылда Испания короле сәсәккә ҡаршы вакцинаны колонияларға еткереү һәм халыҡты күпләп вакцинациялауҙы тәьмин итеү миссияһын ойоштора. 1832 йылға АҠШ-тың федераль хөкүмәте шулай уҡ ерле Америка халҡы өсөн сәсәк прививкаһын эшләү программаһын башлап ебәрә. Ошондай уҡ программа Һиндостанда Маунтстуарт Эльфинстоун етәкселегендә эшләй. ХХ быуат башынан бөтә колониаль державалар тропик илдәрҙәге ауырыуҙарҙы бөтөрөүгә йәки контролдә тотоуға иғтибарын йүнәлтә. Мәҫәлән, Африкала йоҡо ауырыуы башланыуы сир хәүефе янаған миллионлаған кешене системалы тикшергән мобиль коллективтар эше арҡаһында туҡтатыла. Һөҙөмтәлә ХХ быуат тарихта донъя халҡы һиҙелерлек арта, был башлыса күп илдәрҙә медицина үҫеше арҡаһында үлем осраҡтарының кәмеүенә бәйле..

Шулай уҡ ҡарағыҙ

• Башҡортостандың Рәсәйгә инеүе
• Колонизациялау
• Колониаль һуғыш
• Милли-азатлыҡ хәрәкәте
• Неоколониализм
• Һалҡын һуғыш
• Ҡушылмау хәрәкәте
• хәҙерге донъяла буйһонған территориялар исемлеге

Һылтанмалар

• Вред и польза колониализма. — Журнал «Власть» № 31(735) от 13.08.2007
• А. Б. Давидсон. АНТИРАСИСТСКИЙ РАСИЗМ?
• В. П. Макаренко. РАСПАД ИМПЕРИЙ И ПРОБЛЕМА КОЛОНИАЛИЗМА 2019 йылдың 26 ноябрь көнөндә архивланған.
• Густерин П. В. Франко-британские противоречия перед созданием Антанты
• Густерин П. Колониальные противоречия перед Первой мировой войной

Әҙәбиәт

• Колониализм // Большая российская энциклопедия : [в 35 т.] / гл. ред. Ю. С. Осипов. — М. : Большая российская энциклопедия, 2004—2017.
• Аджемоглу Д., Робинсон Дж. А. Почему одни страны богатые, а другие бедные. Происхождение власти, процветания и нищеты = Why Nations Fail: The Origins of Power, Prosperity, and Poverty (2012). — М.: АСТ, 2016. — 693 с. — ISBN 978-5-17-092736-4.
• Jones C. I. The Facts of Economic Growth // NBER working paper. — 2015. — № 21142. — DOI:10.3386/w21142
• Levy B. Working with the Grain: Integrating Governance And Growth In Development Strategies (инг.). — N. Y.: Oxford University Press, 2014. — 266 p. — ISBN 978-0199363810.
• Michalopoulos S., Papaioannou E. National Institutions and Subnational Development in Africa // Quarterly Journal of Economics. — 2014. — Vol. 129. — № 1. — С. 151—213. — DOI:10.1093/qje/qjt029
• Ravallion M. (инг.)баш. The Economics of Poverty: History, Measurement, and Policy (инг.). — Ҡалып:N.Y.: Oxford University Press, 2016. — 736 p. — ISBN 978-0190212766.