Урал тауҙары

Урал тауҙары
Урынлашыуы	Рәсәй Федерацияһы Ҡаҙағстан
Барлыҡҡа килеү осоро	Девон (410—360 млн йыл элек) — Триас (251—199 млн йыл элек)
Оҙонлоғо	2500 км
Киңлеге	40-150 км
Иң бейек түбәһе	Народная
Тау түбәһе бейеклеге	1895 м
Викиһаҡлағыста категория

Урал, таулы физик-географик ил, меридиональ йүнәлештә Кар диңгеҙенән Ҡаҙағстан далаларына тиклем һуҙылған ер. Оҙонлоғо 2000 км. Киңлеге 40-60 км, урыны менән 100 км-га етә.

Шүлгән Таш мәмерйәһе

Урал

Антик сығанаҡтарҙа Уралды йыш ҡына Рифей тауҙары йәки Гиперборея тауҙары атамаһында бирәләр. Клавдий Птолемей мәғлүмәттәре буйынса, Урал тауҙары өс өлөшкә бүленә: Римнус, Норостар һәм Гиперборея. Римнус (Көньяҡ Урал) - Яйыҡ йәки Ҡариҙел йылғалары аҡҡан яҡ; Урта Уралда (Норостар) Яйыҡ (Урал) аға, Төньяҡ Урал (Гиперборея) йылғалары күрһәтелмәгән Рифей тауҙары — һис шикһеҙ Каспий, Ҡара диңгеҙ һәм Балтика (Сармат океаны) араһындағы һыу айырғыс тип таныла и др.

Беренсе йылъяҙмаларҙан уҡ («Повесть временных лет» - б.э. XI быуат) — урыҫтар Урал тауҙарын Билбау, Себер тауы, Ҙур таш, йә иһә Ер Билбауы тип атағандар.

Рус дәүләтенең XVI быуаттың икенсе яртыһында эшләнгән тәүге картаһында («Большой Чертёж»), Урал «Ҙур Таш» атамаһы менән билбауға оҡшаған тау рәүешендә төшөрөлгән, унан әлеге Златоуст заводтарына ингән өлөштә, бер аҙ көньяҡтараҡ һәм төньяҡтараҡ күп йылғалар ағып төшөүе күренә; урыҫтар ҙа башта тик ошо өлөштө генә Урал тип атаған

Башҡорт телендә «Урал» топонимы бик боронғо, бәлки тәүтөрк хәлдә саҡҡа ҡайтарып ҡалдырыла. Уны башҡ. үр ~ др.-тюрк. *ör «бейеклек, ҡалҡыулыҡ» тигән һүҙ менән бәйләйҙәр. Бынан тыш, «Урал» башҡортса «урау», йәғни «билбаулау», «уратыу» тигәндән килеп сыҡҡан тигән икенсе фараздар ҙа бар.

Хәҙерге заман топонимикаһы ике төп версияны килтереп сығарҙы. Манси версияһы авторы Э. К. Гофман Урал атамаһын мансиҙағы «ур» (тау) һүҙе менән бәйләй. XX быуатта был теорияны венгр ғалимдары — манс. ур ала (тау үре) тигән менән бәйләп, дауам итә. Әммә мансиҙар үҙҙәре Уралды Нөр (Таш) тип атай һәм бер ваҡытта ла «ур ала» төшөнсәһен ни Уралға, ни уның айырым тауҙарына ҡарата ҡулланмаған. Икенсе версия топонимдың башҡорт теленән килеп сығыуын тәҡрарлай. Ысынлап та, Уралдың автохтон халыҡтарынан тик башҡорттар ғына уны шулай атаған һәм был телдә, легендаларҙа һәм ғәҙәт-йолала һаҡланып килә ("Урал-батыр" эпосы). Уралдың башҡа халыҡтары - (хант, манси, коми, ненец) Урал тауҙарын ҡәҙимдән икенсе төрлө атай: коми Из, манс. Нёр, хант. Кев, нен. Нгарка Пэ.

Галерея

• 
  Ирәмәл
• 
  Ямантау
• 
  Тағанай

Ҡаҙылма байлыҡтары

Урал — төрлө файҙалы ҡаҙылдыҡтар хазинаханаһы. СССР-ҙа сығарылған 55 төрлө ҡаҙылдыҡтың 48 төрө Уралдан булған. Уралдың көнсығыш райондарына баҡыр колчеданы мәғдәне хас (Гай, Сибай, Дегтяр, Кировград һәм Красноурал ҡаҙылдыҡ сығарылған урындары), скарн-магнетит ҡаҙылдыҡтары (Гороблагодатское, Высокогорск). Бокситтар һәм асбест күбеһенсә Төньяҡ-Уралда сығарыла.

Уралдың көнбайыш битләүендә һәм Урал янында ташкүмер алына (Печора күмер бассейны, Кизел күмер бассейны), нефть һәм газ (Волга-Урал нефть-газ өлкәһе, Ырымбур газ-конденсат етештереү майҙаны), калий тоҙҙары (Үрге Кама бассейны). Урал бигерәк тә аҫылташтары менән данлы (зөбәржәт, аметист, аквамарин, йәшмә, родонит, малахит һәм башҡалар). Тау ҡуйынында ике йөҙләп төрлө минерал осрай.Урал малахитынан һәм йәшмәһенән Петербург Эрмитажына ҙур һауыт эшләнгән, шулай уҡ ҡабырғалары һәм алтарь ошо таштар менән биҙәлгән.

• 
  Малахит
• 
  Берилл
• 
  Аурикуприд
• 
  Кварц
• 
  Баҡыр
• 
  Крокоит
• 
  Пирит
• 
  Топаз

Географик аспекттар

Урал тауҙары рельефы.

Көнсығышта Көнбайыш Себер уйһыулығы, көнбайышта - Көнсығыш Европа тигеҙлеге. Урал тауҙарының көнсығыш итәгендә шартлы Европа-Азия сиге үтә.

Географик яҡтан Урал тауҙары 5 өлөшкә бүленә:

• Поляр Урал,
• Поляр түңәрәк яны Уралы,
• Төньяҡ Урал,
• Урта Урал,
• Көньяҡ Урал.

Төньяҡта Урал һырты дауамы итеп Пай-Хой тау системаһын, көньяҡта  Муғалжарҙы һанарға мөмкин. Файл:Ural mountains 3 448122223 93fa978a6d b.jpg|thumb|250px|Поляр түңәрәк эргәһендәге Урал — иң бейек ҡаялары ошонда

Тау һырттары

• Әүәләк һырты
• Алатау һырты
• Баҙал
• Баҡты һырты
• Барҙым һырты
• Басеги һырты
• Бәштин һырты
• Бәхтә һырты
• Оло Һуҡа һырты
• Оло Тағанай һырты
• Төп Урал һырты
• Долгий мыс һырты
• Йүкәтау һырты
• Егәлге һырты
• Елмерҙәк һырты
• Йөрәккүл (Зюраткуль) һырты
• Ирәндек һырты
• Ицыл һырты Ицыл
• Ҡаратау һырты
• Ҡараташ һырты
• Колу һырты (Ҡалыу)
• Ҡырҡтытау һырты
• Көмәрҙәк
• Ҡырыбужан һырты
• Кесе Тағанай һырты
• Машаҡ
• Мәсем
• Мәскәл һырты
• Нәзми һырты
• Нурғош һырты
• Салдыс һырты
• Урта Тағанай һырты
• Сулея һырты
• Ҡоротау (Сухие горы) һырты
• Урал һырты
• Үренге һырты
• Өфәйле һырты
• Уралтау һырты
• Ҡарайылға (Чернореченский) һырты
• Йөрөмә (Юрма) һырты
• Йырматау (Ярматау) һырты

Түбәләр

Иң бейек түбәләр:

• Пай-Хой — Мореиз (Вэсэй-Пэ) тауы (423 м).
• Поляр Урал — Пайер тауы(диңгеҙ кимәленән 1472 м ).
• Поляр түңәрәк яны Уралы — Народная тауы (1895 м), Манарага тауы (1662 м).
• Төньяҡ Урал — Тэлпосиз тауы (1617 м).
• Урта Урал — Конжаковский Камень тауы (1539 м).
• Көньяҡ Урал — Ямантау (1640 м), Оло Ирәмәл (1582 м).
• Мугоджары — Боктыбай тауы (567 м).

Күлдәре

Күлдәре күп, билдәлеләрҙән - Таватуй (Екатеринбургтан 50 км төньяҡтараҡ), шулай уҡ Силәбе өлкәһенең төньяғында йөҙҙәрсә эреле-ваҡлы күлдәре, бер аҙы Свердловск өлкәһенең көньяҡ-көнсығышында. Ҡайһы берҙәренең - мәҫәлән, Өйәлгенең (Иртәш тип тә йөрөтәләр) оҙонлоғо 10 км-ға етә. Силәбе күлдәренә Түрғәяҡ, Оло Кәҫле һәм башҡа күлдәр инә.

Һылтанмалар

• Пучков В. Н., Япаров И. М. Урал тауҙары // Башкирская энциклопедия. — Уфа: ГАУН РБ «Башкирская энциклопедия», 2015—2024. — ISBN 978-5-88185-306-8.
• Уральский хребет // Брокгауз һәм Ефрондың энциклопедик һүҙлеге: 86 томда (82 т. һәм 4 өҫтәмә том). — СПб., 1890—1907. (рус.)