Йүкәлекүл (Ҡыйғы районы)

Википедия — ирекле энциклопедия мәғлүмәте
Ауыл
Юкаликулево
башҡ. Йүкәлекүл
Ил

Рәсәй

Федерация субъекты

Башҡортостан

Муниципаль район

Ҡыйғы районы

Ауыл биләмәһе

Ибрай ауыл Советы

Координаталар

55°19′46″ с. ш. 58°22′20″ в. д.HGЯO

Халҡы

648[1] кеше (2010)

Милли состав

башҡорттар, татарҙар

Сәғәт бүлкәте

UTC+6

Почта индексы

452515

Һанлы танытмалар
Автомобиль коды

-

Код ОКАТО

80 236 830 004

Код ОКТМО

80 636 430 116

Юкаликулево (Рәсәй)
Юкаликулево
Юкаликулево
Йүкәлекүл (Ҡыйғы районы) (Башҡортостан Республикаһы)
Юкаликулево

Йүкәлекүл (рус. Юкаликулево) — Башҡортостандың Ҡыйғы районындағы ауыл. Ибрай ауыл Советы составына инә. 2010 йылдың 14 октябренә ҡарата халыҡ һаны 648 кеше[2]. Почта индексы — 452515, ОКАТО коды — 80236830004.

Географик урыны[үҙгәртергә | сығанаҡты үҙгәртеү]

Юл оҙонлоғо:[3]

  • Район үҙәгенә тиклем (Үрге Ҡыйғы): 21 км
  • Ауыл советы үҙәгенә тиклем (Ибрай): 7 км
  • Яҡындағы тимер юл станцияһы (Һилейә): 64 км

Йүкәлекүл ауылы Әй йылғаһының уң ярында, район үҙәге Үрге Ҡыйғы ауылынан көньяҡ-көнбайышҡа 21 километрҙа һәм тимер юл станцияһы Һилейәнән төньяҡ-көнбайышҡа 64 километрҙа урынлашҡан[4].

Тарихы[үҙгәртергә | сығанаҡты үҙгәртеү]

Йүкәлекүл ауылына Тырнаҡлы ырыуы башҡорттары үҙҙәренең аҫаба ерҙәрендә нигеҙ һалған. 1764 йылда һәм 1780 йылдың 1 июнендә тырнаҡлылар менән ике килешеү нигеҙендә мишәрҙәр керҙәш итеп индерелә. Тәүге керҙәштәр — иптәштәре менән Морат Сәйетов, Арыҫланбәк Сәфәров һәм Абдулжәлил Хайсинов була.[5]

Икенсе сығанаҡта, һуңғыһынан башҡа — 1780 йыл урынына 1785 йыл күрһәтелгән. Әммә икенсе төрлө ҡараш бар: Йүкәлекүлдә 1733 йылда мишәрҙәр халыҡ булараҡ телгә алына. Был ҡаршылыҡ мишәрҙәрҙең ошо ауылға керҙәшлекте 1764 йылда ғына законлаштырыуы менән аңлатыла.

1795 йылда 6 йортта 33 башҡорт, 4 ике йортта 20 мишәр йәшәгән. 1816 йылда 40, 1834 йылда — 60, 1859 йылда 98 башҡорт була; шул уҡ йылдарҙа ярашлы, мишәрҙәр 40, 80, 160 кеше иҫәпләнә. Үрге Ҡыйғы типтәрҙәре лә (шул уҡ йылдарға ярашлы 6, 4, 10 кеше) Йүкәлекүлдә йәшәгән, ләкин йөкләмәләрен төп ауылдарында, Үрге Ҡыйғыла, үтәгән.

1842 йылда 60 башҡортҡа 10 сирек ужым һәм 80 сирек яҙғы иген сәселгән; 83 мишәргә — 45 сирек ужым һәм 67 сирек яҙғы ашлыҡ сәселгән. 13 йортта йәшәгән 60 башҡортҡа 56 йылҡы, 44 һыйыр, 29 һарыҡ, 2 кәзә тура килгән[6].

Биләмә берәмектәренә инеүе[үҙгәртергә | сығанаҡты үҙгәртеү]

Теркәү йылы Улус, ауыл советы Өйәҙ, кантон, район Губерна, Республика Дәүләт
1757 Тырнаҡлы улусы Троицк өйәҙе Ырымбур губернаһы Рәсәй Империяһы
1816 8-се йорт 8-се Башҡорт кантоны Ырымбур губернаһы Рәсәй империяһы
1834 8-се йорт 8-се Башҡорт кантоны Ырымбур губернаһы Рәсәй империяһы
1847 8-се йорт 8-се Башҡорт кантоны, Өфө өйәҙе Ырымбур губернаһы Рәсәй империяһы
1859 8-се йорт 8-се Башҡорт кантоны, Өфө өйәҙе Ырымбур губернаһы Рәсәй империяһы
1895 Иҫке Балаҡатай улусы Златоуст өйәҙе Өфө губернаһы Рәсәй империяһы
1920 Ибрай биләмәһе Дыуан-Ҡошсо өйәҙе Автономлы Башҡорт ССР-ы РСФСР
1926 Үрге Ҡыйғы улусы Мәсәғүт кантоны Автономлы Башҡорт ССР-ы СССР СССР
1935 Ибрай ауыл Советы Ҡыйғы районы Башҡорт АССР-ы СССР СССР
1941 Ибрай ауыл Советы Ҡыйғы районы Башҡорт АССР-ы СССР СССР
1990 Ибрай ауыл Советы Ҡыйғы районы Башҡортостан Республикаһы Рәсәй флагы Рәсәй Федерацияһы

Ауылдың XIX быуаттың икенсе яртыһындағы үҫеше[үҙгәртергә | сығанаҡты үҙгәртеү]

1870 йылда 42 йортта 153 ир-ат һәм 142 ҡатын-ҡыҙ иҫәпкә алынған. Халҡы игенселек һәм малсылыҡ менән шөғөлләнгән.

Ауылдың XX быуаттағы һәм бөгөнгө үҫеше[үҙгәртергә | сығанаҡты үҙгәртеү]

1920 йылда 147 йортта 390 ир-ат һәм 435 ҡатын-ҡыҙ иҫәпкә алынған. Тырнаҡлы башҡорттары Йүкәлекүл халҡының яртыһын тиерлек тәшкил иткән, әммә мишәрҙәр һаны күберәк була барған[7][8].

Мәсет булған, унда башланғыс мәктәп эшләгән. XX быуат башында 28 уҡыусыһы булған башҡа милләттәр (инородческий) өсөн училище теркәлгән.

Әлеге көндә Йүкәлекүлдә мәктәп, фельдшер-акушерлыҡ пункты, Мәҙәниәт йорто, китапхана бар.

Ауыл халҡы «„Әй“ колхозы» ауыл хужалығы кооперативында хеҙмәт итә[9].

Халҡы[үҙгәртергә | сығанаҡты үҙгәртеү]

Бөтә Рәсәй һәм Бөтә Союз халыҡ иҫәбе алыу мәғлүмәттәре буйынса халыҡ һаны (кеше)

Иҫәп алыу йылы һәм көнө Бөтә халыҡ Ир-егеттәр Ҡатын-ҡыҙҙар Ир-егеттәр өлөшө (%) Ҡатын-ҡыҙҙар өлөшө (%)
1897 йыл 9 февраль (26 ғинуар)
1906 йыл 715
1920 йыл 26 август 825
1926 йыл 17 декабрь
1939 йыл 17 ғинуар 878
1959 йыл 15 ғинуар 795
1970 йыл 15 ғинуар
1979 йыл 17 ғинуар
1989 йыл 12 ғинуар 626
2002 йыл 9 октябрь
2010 йыл 14 октябрь 648 319 329 49,2 50,8

Халыҡ һаны буйынса аңлатма төрлө йылдарҙа иҫәп алыу тәртибенең айырмалығы булыу сәбәпле халыҡ һанының үҙенсәлегенә иғтибар итегеҙ.

1939 йыл — бар булған халыҡ һаны.
1989, 2002, 2010 йылдарҙа — даими йәшәгән урыны булып иҫәпләнгән халыҡ һаны
Милли составы

Бөтә Рәсәй йәниҫәбенә (2002) ярашлы — башҡорттар (26 %) һәм татарҙар (72 %) йәшәй[10].

Билдәле кешеләре[үҙгәртергә | сығанаҡты үҙгәртеү]

Урамдары[үҙгәртергә | сығанаҡты үҙгәртеү]

  • Әй урамы (рус.  Айская (улица)
  • Яңы урам (рус.  Новая (улица)
  • Төҙөлөш урамы (рус.  Строительная (улица)
  • Ғәлиәскәр урамы — (рус.  Галиаскара (улица)
  • Беренсе Май урамы (рус.  Первомайская (улица)
  • Мәктәп урамы (рус.  Школьная (улица)
  • Ленин урамы (рус.  Ленина (улица)
  • Совет урамы — (рус.  Советская (улица)[11]

Тирә-яҡ мөхит[үҙгәртергә | сығанаҡты үҙгәртеү]

Ер-һыу атамалары

Тауҙар:

Йылғалар:

Шишмәләр:

Ялан-бесәнлектәр:

Таусыҡтар, түбәләр:

Башҡа урын-ер атамалары:

Шулай уҡ ҡарағыҙ[үҙгәртергә | сығанаҡты үҙгәртеү]

Әҙәбиәт[үҙгәртергә | сығанаҡты үҙгәртеү]

  • Административно-территориальное устройство Республики Башкортостан: Справочник. — Уфа: ГУП РБ Издательство «Белая Река», 2007. — 416 с.— ISBN 978-5-87691-038-7(рус.)
  • Хисамитдинова Ф. Г. Башкирская ойконимия XVI—XIX вв. Уфа, Башкирское книжное издательство, 1991
  • Асфандияров А. З. История сел и деревень Башкортостана. Кн. 9. Уфа: Китап, 2001
  • А. З. Асфандияров. Любезные вы мои… Уфа: Китап, 1992, с.18

Һылтанмалар[үҙгәртергә | сығанаҡты үҙгәртеү]

Иҫкәрмәләр[үҙгәртергә | сығанаҡты үҙгәртеү]

  1. Всероссийская перепись населения 2010 года. Численность населения по населённым пунктам Республики Башкортостан. Дата обращения: 20 август 2014. Архивировано 20 август 2014 года.
  2. Численность и размещение населения Республики Башкортостан по данным Всероссийской переписи населения 2010 года. Статистический сборник.  (рус.)
  3. Административно-территориальное устройство Республики Башкортостан: Справочник / Сост. Р. Ф. Хабиров. — Уфа: Белая Река, 2007. — 416 с. — 10 000 экз. — ISBN 978-5-87691-038-7.
  4. Йүкәлекүл (Ҡыйғы районы) // Башҡорт энциклопедияһы. — Өфө: «Башҡорт энциклопедияһы» ғилми-нәшриәт комплексы, 2015—2020. — ISBN 978-5-88185-143-9.
  5. Юкаликулево (билдәһеҙ). http://ufagen.ru. Дата обращения: 25 декабрь 2010. Архивировано 2 декабрь 2010 года.
  6. Асфандияров А. З. История сёл и деревень Башкортостана и сопредельных территорий. — Өфө: Китап, 2009. — ISBN 978-5-295-04683-4.
  7. Асфандияров А. З. История сёл и деревень Башкортостана и сопредельных территорий. — Өфө: Китап, 2009. — ISBN 978-5-295-04683-4.
  8. Ф. 138. Д. 34. Л. 1. Оп. 2. Д. 485. ЮАС. Вып. 2. С. 325.
  9. Йүкәлекүл (Ҡыйғы районы) // Башҡорт энциклопедияһы. — Өфө: «Башҡорт энциклопедияһы» ғилми-нәшриәт комплексы, 2015—2020. — ISBN 978-5-88185-143-9.
  10. Йүкәлекүл (Ҡыйғы районы) // Башҡорт энциклопедияһы. — Өфө: «Башҡорт энциклопедияһы» ғилми-нәшриәт комплексы, 2015—2020. — ISBN 978-5-88185-143-9.
  11. Карта д. Юкаликулево. Улицы