Туғыҙлы

Ауыл
Тугузлы башҡ. Туғыҙлы
Ил	РәсәйРәсәй
Федерация субъекты	Башҡортостан
Муниципаль район	Ҡыйғы районы
Ауыл биләмәһе	Арыҫлан ауыл Советы
Координаталар	55°19′05″ с. ш. 58°45′34″ в. д.
Халҡы	↘507 кеше (2010)
Сәғәт бүлкәте	UTC+6
Почта индексы	452511
Һанлы танытмалар
Автомобиль коды	02, 102
ОКАТО коды	80 236 810 007
ОКТМО коды	80 636 410 131
Тугузлы

Туғыҙлы (рус. Тугузлы) — Башҡортостандың Ҡыйғы районындағы ауыл. 2008 йылдан Арыҫлан ауыл Советы составына инә. 2010 йылдың 14 октябренә ҡарата халыҡ һаны 507 кеше. Почта индексы — 452511, ОКАТО коды — 80236810007.

Географик урыны

• Район үҙәгенә тиклем (Үрге Ҡыйғы): 16 км
• Ауыл советы үҙәгенә тиклем (Арыҫлан): 17 км
• Яҡындағы тимер юл станцияһы (Һилейә): 29 км

Туғыҙлы ауылы Туғыҙлы йылғаһы буйында, район үҙәге Үрге Ҡыйғы ауылынан көньяҡ-көнсығышҡа табан 16 километрҙа һәм Һилейә (Силәбе өлкәһе) тимер юл станцияһынан төньяҡ-көнбайышҡа табан 29 километрҙа урынлашҡан.

Тарихы

Ғалим Әсфәндиәров Әнүәр Закир улы, архив сығанаҡтары нигеҙендә, Башҡортостан Республикаһының хәҙерге Туймазы районындағы Балтай һәм Түбәнге Бишенде ауылдары яҡынса 1725 йылда Себер даруғаһы Әйле башҡорттары тарафынан нигеҙләнгән тип дәлилләне. Шул Әйле ырыуы кешеләренең бөтәһе лә тиерлек хәҙерге Ҡыйғы районы Туғыҙлы ауылынан булған. Әйтер кәрәк, уларҙың күпмелер өлөшө, 100 йылдан ашыу ваҡыт үтеүгә, тыуған ерҙәренә әйләнеп ҡайтҡан. Һәм Троицк өйәҙе составында Туғыҙлы менән йәнәшә Арыҫлан һәм Яҫауыл ауылдарына нигеҙ һалған.

Шулай итеп, Туғыҙлы ауылына XVIII быуат башында Себер даруғаһы Әйле улусы башҡорттары үҙҙәренең аҫаба ерҙәрендә нигеҙ һалған. XIX быуаттың 1-се яртыһында Арыҫлан ауылы (Яңы Туғыҙлы) барлыҡҡа килгәндән һуң, Иҫке Туғыҙлы тип теркәлгән.

1795 йылда Туғыҙлы ауылындағы 16 йортта 110 кеше, йәғни Ҡурғашйылға һәм Күлбай ауылдарында йәшәгән.

1816 йылда Туғыҙлы ауылында 140, 1834 йылда — 32 йортта 200 кеше йәшәгән.

Ҡайһы бер аҫабаларҙың исеме: Абдулвәхит, Абдулмәжит Алдыяровтар, Абдулвәхит, Хисамет­дин, Санъяп, Тимербулат Фәйзуллиндар, Тимербай Байсланов, Фәхретдин Тимеров, Ғүмәр Мәмбәтов, Әлмөхәмәт Йәрмөхәмәтов, Ҡолмөхәмәт Шәфиев һәм башҡалар. 1815 һәм 1845 йылдарҙа Туғыҙлыға Туймазы ауылы башҡорттары Фәйзул­ла Мөстәҡимов һәм Ғабдуллин, Байслан ауылынан — ҡаҙаҡтар Бүтәбәҡ Бағымбәтов, уның улы Жулай Бүтәбәҡов күсерелгән.

1811 йылғы VI рәүиздә иҫәпкә алынған Ырымбур губернаһы Троицк өйәҙе 4-се башҡорт кантоны 1-се йорт Туғыҙлы ауылы аҫаба башҡорттары:

1. Илле башы (пятидесятник), өлкән писарь Тимербай Байсланов 53 йәштә, улы Шәмсетдин — 8 йәш.
2. Шәфи Сәғитов 54 йәштә, улдары Бикмөхәмәт, Ишмөхәмәт, Әлмөхәмәт, Йәрмәхәмәт, Килмөхәмәт; энеһе Мөхәмәт Шәрипов — 41 йәш, улы Дусмөхәмәт.
3. Шәриф Абдулкәримов 45 йәштә, улы Мөхәмәткәрим; энеләре Дәүләт — 42 йәш һәм Ғабидулла — 27 йәш.
4. Ғәбйәлил Зәйетҡолов 60 йәштә, улы Абдулнасыр — 20 йәш.
5. Сәйфулла Мөстәҡимов 54 йәштә, улдары Әсфәндиәр — 3 йәш һәм Ғәйзәтулла — 1 йәш; энеһе Фәйзулла — 42 йәш.
6. Балта Сәғитов 50 йәштә, улы Әфләтүн — 1 йәш.
7. Баязит Иманғолов 47 йәштә, энеләре Миңдеғол — 41 йәш (уның улы Йосоп) һәм Рәмғол — 40 йәш.
8. Тимерғәле Башаланов 34 йәштә, энеһе Батырша — 25 йәш.
9. Ғүмәр Мәҡсүтов 77 йәштә, улдары Усман — 34 йәш, Әмин — 34 йәш (уның улдары Әмерхан һәм Рәжәп), Амангилде — 18 йәш.
10. Исламғол Ишҡолов 10 йәштә, энеләре — Искәндәр, Исхаҡ.
11. Бикҡол Ишбулдин — 20 йәш.
12. Биктимер Ишәлин 30 йәштә, улдары Ниғәмәтулла — 4 йәш һәм Ғәбәйҙулла — 1 йәш.
13. Санъяп Фәйзуллин 41 йәштә, энеләре Фисаметдин — 38 йәш, Абдулвәхит — 28 йәш (уның улы Сәхәүетдин).
14. Сәйфетдин Зәйнәғәбдинов 20 йәштә.
15. Абдулмәжит Алдыяров 52 йәштә, энеһе Ғәбделватан — 32 йәш (уның улы Ғәбдрәшит).
16. Бикташ Арыҫланов 36 йәштә (уның улдары Дәүләтбай — 5 йәш һәм Өмөтбай — 2 йәш), энеләре Моратша — 24 йәш һәм Дәүләтша — 18 йәш (уның улы Вәлишә).
17. Туҡтар Ирүбаев 25 йәштә.
18. Мөхәмәтрәхим Ҡушаназаров 24 йәштә. Барлығы — 57 ир-ат.

1842 йылда 227 башҡортҡа 70 сирек ужым һәм 104 сирек яҙғы иген сәселгән. 32 йортҡа 136 йылҡы, 87 һыйыр (фәҡәт башҡорттарҙа ғына йылҡы менән һыйыр малының ошондай нисбәтен күҙәтеп булған), 130 һарыҡ, 50 кәзә аҫыралған.

Биләмә берәмектәренә инеүе

Теркәү йылы	Улус, ауыл советы	Өйәҙ, кантон, район	Губерна, Республика	Дәүләт
1757	Дыуан улусы	Троицк өйәҙе	Ырымбур губернаһы	Рәсәй Империяһы
1816	1-се йорт	4-се Башҡорт кантоны	Троицк өйәҙе Ырымбур губернаһы	Рәсәй империяһы
1834	1-се йорт	4-се Башҡорт кантоны	Троицк өйәҙе Ырымбур губернаһы	Рәсәй империяһы
1847	1-се йорт	4-се Башҡорт кантоны	Өфө өйәҙе Ырымбур губернаһы	Рәсәй империяһы
1859	1-се йорт	4-се Башҡорт кантоны	Өфө өйәҙе Ырымбур губернаһы	Рәсәй империяһы
1895	Иҫке Балаҡатай улусы	Златоуст өйәҙе	Өфө губернаһы	Рәсәй империяһы
1920	биләмәһе	Үрге Ҡыйғы өйәҙе	Автономлы Башҡорт ССР-ы (Бәләкәй Башҡортостан)	РСФСР
1926	Дыуан улусы	Мәсәғүт кантоны	Автономлы Башҡорт ССР-ы	СССР
1935	Туғыҙлы ауыл Советы	Ҡыйғы районы	Башҡорт АССР-ы	СССР
1941	Туғыҙлы ауыл Советы	Ҡыйғы районы	Башҡорт АССР-ы	СССР
1990	Туғыҙлы ауыл Советы	Ҡыйғы районы	Башҡортостан Республикаһы	Рәсәй Федерацияһы
2008	Арыҫлан ауыл Советы	Ҡыйғы районы	Башҡортостан Республикаһы	Рәсәй Федерацияһы

Ауылдың XIX быуаттың икенсе яртыһындағы үҫеше

Туғыҙлы ауылында 1859 йылда 374 башҡорт теркәлгән.

1865 йылда 63 йортта — 435 кеше йәшәгән. Малсылыҡ, игенселек, умартасылыҡ менән шөғөлләнгәндәр. 1830 йылда төҙөлгән мәсет, 2 һыу тирмәне булған.

XIX быуат аҙағындағы тасуирлауҙа: «ул текә битләү буйлап, үҙ ерҙәренең уртаһында урынлашҡан ҡалҡыулыҡта ята. Халҡы - аҫаба башҡорттар. Ауыл 27 дисәтинә биләгән 127 йорттан тора. Йәшелсә баҡсалары юҡ. Ер 182 ир-ат йән башына бүленгән. 1887 йылдан алып 300 йән башына бүлеүгә күсә. 1861 йылдан алып ер бер тапҡыр яңынан бүленгән. Баҫыуҙар ҡалҡыулыҡлы һәм таулы урындарҙа урынлашҡан. Ер — ҡара тупраҡ. Сәсеү әйләнеше системаһыҙ. Ашлама ҡулланылмай. 3 һәм 4 атлы һабандар менән һөрөлә. Иң яҡшы арыш уңышы - 50 бот, һолоноҡо - 80 бот. Әйле ауылында бер данаһы 60-70 һумдан «Ул текә битләү буйлап, үҙенә ҡараған ерҙең уртаһында ятҡан ҡалҡыулыҡта ята. Халҡы - аҫаба башҡорттар. Ауыл 27 дисәтинә биләгән 127 йорттан тора. Үҙгәрештәр юҡ. 1887 йылдан алып халыҡ 300-ҙән ашыу ерҙе ҡулаҡсаға бүлеүгә күсә. 1861 йылдан алып бер тапҡыр ер эшкәртелә. Иң яҡшы арыш уңышы - 50 бот, һоло - 80. Әйле ауылында бер данаһы 60-70 һумдан 3 атлы һуҡҡыс һатып алынған. Өфөнән һәм Әйленән һәр береһенә 18-25 һум түләп алынған 7 елгәргес һатып алынған.

10 хужалыҡтың малы юҡ. Халыҡ ерҙәрҙе ҡуртымға алмай. Йорт хужаларының яртыһынан ашыуы бер тиҫтә өсөн 50-70 тин менән һөрөнтө ерҙе (160 дисәтинә) ҡуртымға бирә. Ауылда 2 поставкалы (3 дисәтинә урын) йәмәғәт он тартыу тирмәне йылына 20 һумдан 12 йылға бирелә. 10 майҙан 1 июнгә тиклем кешеләр утын ярыу өсөн Һатҡы заводына йөрөй. Үҙҙәренең харчийҙарында кубик үҫентеләр ҡырҡыу өсөн 1 һум һәм 1 һум 40 тин алалар. Ауылда 2 кибет. Ауыл хужалығы продукттарын халыҡ Һатҡы заводында баҙарҙа һата».

Йорт хужаларының яртыһынан ашыуы бер дисәтинәгә 50-70 тин менән һөрөнтө ерҙе (160 дисәтинә) ҡуртымға бирә. Ауылда 2 поставалы (3 тиҫтә урын) йәмәғәт он тартыу тирмәне, йылына 20 һумдан 12 йылға ҡуртымға бирелә. 10 майҙан 1 июнгә тиклем кешеләр утын ярыу өсөн Һатҡы заводына йөрөй. Үҙҙәре ҡырҡҡан 1 куб сажень утындары өсөн 1 һум һәм 1 һум 40 тин түләү алалар. Ауылда 2 кибет. Ауыл хужалығы продукттарын халыҡ Һатҡы заводында баҙарҙа һата».

XIX быуат аҙағынан хәҙерге — Туғыҙлы — атамаһы ҡулланыла.

Ауылдың XX быуаттағы һәм бөгөнгө үҫеше

1906 йылда Туғыҙлы ауылында мәсет, 2 бакалея кибете, 3 запас һаҡлау өсөн мөгәзәй булған.

1920 йылда Ҙур Туғыҙлы булараҡ теркәлгән. Һәм Ҙур Туғыҙлылағы 210 йортта 448 ир-ат һәм 592 ҡатын-ҡыҙ йәшәгән. Барыһының да милләте — башҡорт. 1917-1920 йылдарҙағы хәрби-сәйәси ваҡиғаларҙың сиктән тыш кире эҙемтәһе енестәр нисбәтендә асыҡтан-асыҡ ярашһыҙлыҡта күҙәтелә.

Туғыҙлы халҡы «Әлимбаев» крәҫтиән (фермер) хужалығында, «Аҡҡош» ЯСЙ-ендә хеҙмәт итә.

Туғыҙлыла урта мәктәп, балалар баҡсаһы, фельдшер-акушерлыҡ пункты, Мәҙәниәт йорто, китапхана, мәсет бар.

Халыҡ һаны

Туғыҙлы ауылында башҡорттар һәм татарҙар йәшәй (2002).

Бөтә Рәсәй һәм Бөтә Союз халыҡ иҫәбе алыу мәғлүмәттәре буйынса халыҡ һаны (кеше)

Иҫәп алыу йылы һәм көнө	Бөтә халыҡ	Ир-егеттәр	Ҡатын-ҡыҙҙар	Ир-егеттәр өлөшө (%)	Ҡатын-ҡыҙҙар өлөшө (%)
1897 йыл 9 февраль (26 ғинуар)
1920 йыл 26 август	1040
1926 йыл 17 декабрь
1939 йыл 17 ғинуар	980
1959 йыл 15 ғинуар	815
1970 йыл 15 ғинуар
1979 йыл 17 ғинуар
1989 йыл 12 ғинуар	551
2002 йыл 9 октябрь	584
2010 йыл 14 октябрь	507	239	268	47,1	52,9

Халыҡ һаны буйынса аңлатма төрлө йылдарҙа иҫәп алыу тәртибенең айырмалығы булыу сәбәпле халыҡ һанының үҙенсәлегенә иғтибар итегеҙ.

1939 йыл — бар булған халыҡ һаны.

1989, 2002, 2010 йылдарҙа — даими йәшәгән урыны булып иҫәпләнгән халыҡ һаны

Халыҡ һаны буйынса сығанаҡтар

Ауылдағы халыҡ һаны буйынса мәғлүмәтте халыҡ иҫәбе буйынса алыу урынлы. Бөтә ил күләмендә үткән 1897, 1920, 1939, 1959, 1970, 1979, 1989, 2002, 2010 йылғы халыҡ иҫәбе буйынса мәғлүмәттәр бар һәм асыҡ ҡулланыуҙа табырға була. Ҡайһы бер китаптарҙы электрон төрҙә асып ҡарап була. 1926 йылғы халыҡ иҫәбе буйынса һәр ауыл тураһында мәғлүмәт осрағаны юҡ әле. Унан башҡа Өфө виләйәтендә 1865, 1879, 1886 йылдарҙа урындағы халыҡ иҫәбе алынған. Тағы ла ревиз яҙмалары аша мәғлүмәт бар.

• 1859 һәм 1865 йыл — Населенные пункты Башкортостана. Ч.I. Уфимская губерния, 1877. — Уфа:Китап, 2002. — 432 с. ISBN 5-295-03188-8 (ч. I). ISBN 5-295-03133-0.

Өфө виләйәте ауылдарында халыҡ һаны буйынса мәғлүмәт 1859 һәм 1865 йылдарға ҡарата бар.

• 1866 йыл — Список населенных мест. Ч. II. Оренбургская губерния, 1866. — Уфа: Китап, 2006. — 260 с. ISBN 5-295-03815-7 (ч. II). ISBN 5-295-03133-0.

Ырымбур виләйәте ауылдарында халыҡ һаны буйынса мәғлүмәт 1866 йылға ҡарата бар.

• 1897 йыл — Перепись населения. т.45 кн.01 Уфимская губерния. Н.А.Тройницкий (ред.)(С.-Петербург, 1901)

Был китапта Өфө виләйәте ауылдары буйынса мәғлүмәт бар. 500 кешенән күберек булған ауылдар исемлеге.

• 1920 йыл — Населенные пункты Башкортостана. Ч.III. Башреспублика, 1926. — Уфа. Китап, 2002. — 400 с. ISBN 5-295-03091-1 (ч. III). ISBN 5-295-03133-0.

Был китап 1926 йылға ҡарата төҙөлгән, әммә халыҡ иҫәбе 1920 йылға ҡарата бирелгән.

• 1939 йыл — БАССР. Административно-территориальное деление на 1 июня 1940 года – Уфа:Государственное издательство, 1941. – 387 с.

Был китапта 1939 йылғы иҫәп алыу буйынса һәр ауыл буйынса мәғлүмәт бар.

• 1989 һәм 2002 йылдар — Башҡортостан Республикаһы ауылдарында 1989 һәм 2002 йылғы халыҡ иҫәбен алыу мәғлүмәттәре буйынса халыҡ һаны.
• 2010 йыл — Численность и размещение населения Республики Башкортостан по данным Всероссийской переписи населения 2010 года. Статистический сборник.  (рус.)
• Население Башкортостана: XIX-XXI века: статистический сборник / Территориальный орган Федеральной службы государственной статистики по Республики Башкортостан. — Уфа:Китап, 2008. — 448 с.: ил. ISBN 978-5-295-04439-7

1897 йылғы халыҡ иҫәбенән башлап ҡалалар, ҡала төрөндәге ҡасабалар, райондар, район үҙәктәре буйынса халыҡ һаны бар.

Билдәле кешеләре

• Яруллин Сибәғәт Әсҡәдулла улы (1951, Туғыҙлы ауылында тыуған) — баянсы, Башҡортостан Республикаһының атҡаҙанған мәҙәниәт хеҙмәткәре. Стәрлетамаҡ культура-ағартыу училищеһын тамамлаған. Башҡорт дәүләт филармонияһы баянисы.

Урамдары

• Ҡарағайлы урамы (рус.  Сосновая (улица)
• Йәшлек урамы (рус.  Молодёжная (улица)
• Совет урамы (рус.  Советская (улица)
• Тыныслыҡ урамы (рус.  Мира (улица)
• Таулы урамы (рус.  Нагорная (улица)
• Йылға аръяғы урамы (рус.  Заречная (улица)

Тирә-яҡ мөхит

Ер-һыу атамалары

Тауҙар: Туйтүбә

Урмандар:

Йылғалар: Әй, Туғыҙлы.

Шишмәләр:

Ялан-бесәнлектәр:

Таусыҡтар, түбәләр:

Тәбиғәт һәйкәлдәре: көньяҡҡа 11 километрҙа Аверкин соҡоро, көньяҡ-көнбайышҡа 17 километрҙа — Һикеяҙ мәмерйәләр комплексы (Силәбе өлкәһе), 18 киометрҙа — Әй фонтаны бар.

Шулай уҡ ҡарағыҙ

• Әйле

Әҙәбиәт

• Асфандияров А. З. История сел и деревень Башкортостана. Кн. 9. Уфа: Китап, 2001, 189—191 с. (История д. Тугузлы)
• Хисамитдинова Ф. Г. Башкирская ойконимия XVI—XIX вв. Уфа, Башкирское книжное издательство, 1991

Һылтанмалар

• Туғыҙлы // Башҡорт энциклопедияһы. — Өфө: БР ДАҒУ «Башҡорт энциклопедияһы», 2015—2024. — ISBN 978-5-88185-143-9.
• Асфандияров А. З. История сёл и деревень Башкортостана и сопредельных территорий. — Өфө: Китап, 2009. — ISBN 978-5-295-04683-4.
• Карта д. Тугузлы. Улицы
• Вид д. Тугузлы