Вильнюс

Ҡала
Вильнюс Vilnius
Флаг Герб
Ил	ЛитваЛитва
Самоуправление	Вильнюс ҡала үҙидараһы
Координаталар	54°41′ с. ш. 25°17′ в. д.
Мэр	Ремигиюс Шимашюс
Беренсе мәртәбә телгә алынған	1323
Элекке исеме	Вильна Вильно
Майҙаны	401 (2013) км²
Высота над уровнем моря	112 м
Халҡы	▲ 539 939 кеше (2014)
Этнохороним	вильнюстар (урыҫса вильнюсец, вильнюсцы)
Сәғәт бүлкәте	UTC+2, йәйге UTC+3
Телефон коды	+370
Һанлы танытмалар
Рәсми сайт	vilnius.lt  (лит.) (инг.)
Вильнюс

Ви́льнюс (лит. Vilnius, 1918 йылға тиклем — Ви́льна, 1919—1939 йылдарҙа — Ви́льно, пол. Wilno) — Литваның баш ҡалаһы. Вильнюс ҡала үҙидараһы муниципаль берәмеген тәшкил итә.

Ҡалала 539 939 кеше (2014 йыл) йәшәй, был ил халҡының 18 процентын тәшкил итә; ҙурлығы буйынса Риганан һуң Балтик буйы илдәрендәге икенсе ҡала. 2011 йыл мәғлүмәттәре буйынса, йәшәүселәрҙең 63,2 % литовтар, 16,5 % поляктар, 12 % урыҫтар.

Литваның көньяҡ-көнсығышында, Вильня йылғаһының Вилияға ҡойған ерендә, Белоруссия менән сиктән йыраҡ түгел урынлашҡан. Фараздар буйынса, ҡала исеме йылға атамаһынан алынған. Илдең төп сәйәси, иҡтисади һәм мәҙәни үҙәге. Ҡала Литваның эске тулайым продуктының өстән берен, ә бөтә Вильнюс өйәҙе — 38 процентын етештерә.

Тарихы

Гедимин тауы (1870 йылғы картина)

Ҡаланың төрлө өлөшөндә үткәрелгән археологик тикшеренеүҙәр күрһәтеүенсә, хәҙерге Вильнюс биләмәләрендәге боронғо кешеләр йәшәгән осор мезолит дәүеренә ҡарай. Ҡала көнсығыш литва убаларының (кургандарының) иртә урта быуат феодализмға тиклемге мәҙәниәтенә ҡараған территорияһында урынлашҡан. Ҡалала ундан артыҡ уба асылған.

Яҙма сығанаҡтарҙа ҡала беренсе тапҡыр XIV быуаттың беренсе сирегендә телгә алына. Был ваҡытта ул бөйөк литва кенәздәренең даими торған урыны (резиденцияһы) һәм Бөйөк Литва кенәзлегенең баш ҡалаһы була. 1316—1341 йылдарҙа хакимлек иткән кенәз Гедимин 1323 йылдың 25 ғинуарында латин телендә яҙған хатында Вильнуны үҙенең баш ҡалаһы тип атай. Шулай итеп, был көнгә ошо кимәлгә еткән ҡалаға XIII быуатта нигеҙ һалынған булыуы мөмкин.

Үҙенең үҫеш юғарылығына Вильна поляк короле һәм бөйөк литва кенәзе Оло Сигизмунд хакимлеге осоронда күтәрелә. Артабан ҡала даими үҫә һәм ҙурая. 1579 йылда Польша короле Стефан Баторий Вильнюста университет асыу тураһында фарман бирә, шулай итеп, Вильна Бөйөк Литва кенәзлегененең тәүге университетлы ҡалаһы, уның мөһим фәнни һәм мәҙәни үҙәгенә әйләнә.

Поляк короллеге һәм Бөйөк Литва кенәзлеге федерацияһы булған Речь Посполитая дәүләтен Австрия, Пруссия һәм Рәсәй 1795 йылда өсөнсөгә бүлешкәндән һуң, Вильна Рәсәй Империяһы составына инә. Башта (1795—1797) ул Вилен губернаһының, аҙаҡ Литва (1797—1801), Литва-Вилен (1801—1840), ә 1840 йылдан яңынан батшалыҡтың Төньяҡ-Көнбайыш крайына ҡараған Вилен губернаһының административ үҙәге була.

1803 йылдың апрелендә батша Александр I Вилен университетына «император статусы»н бирә.

XIX һәм XX быуаттар киҫешкән осорҙа Вильна литва дәүләтселелегенең мәҙәни һәм сәйәси яҡтан яңырыу үҙәгенә әйләнә. 1904 йылда литва телендә латин хәрефтәре менән яҙыуҙы тыйыу бөтөрөлгәс, бында литва телендәге «Вильняус жинёс» (урыҫса «Виленские вести», башҡортса «Вилен хәбәрҙәре») исемле тәүге гәзит сыға башлай.

Әҙәбиәт

• Вильна // Брокгауз һәм Ефрондың энциклопедик һүҙлеге: 86 томда (82 т. һәм 4 өҫтәмә том). — СПб., 1890—1907. (рус.)
• Томас Венцлова. Вильнюс: город в Европе. / Пер. с литовского Марии Чепайтите. — СПб. Издательство Ивана Лимбаха, 2012. — 264 с., ил.

Һылтанмалар

• Карта Вильнюса с панорамами
• Официальная страница города
• Вильнюс: полезная информация для туриста. Отели, транспорт, полезные телефоны
• Сайт о Вильнюсе 2013 йыл 20 август архивланған.
• Расписание движения городского общественного транспорта 2012 йыл 16 ғинуар архивланған. (лит.)
• sviesoforai.lt — актуальная информация о дорожном движении в городе, 2013 йыл 29 июль архивланған.(веб-камеры 2013 йыл 5 август архивланған.) (лит.)