Эстәлеккә күсергә

Йәһүд автономиялы өлкәһе

Википедия — ирекле энциклопедия мәғлүмәте
Рәсәй Федерацияһы субъекты

Йәһүд автономиялы өлкәһе
Еврейская автономная область

Йәһүд автономиялы өлкәһе флагы Йәһүд автономиялы өлкәһе гербы
Йәһүд автономиялы өлкәһе флагы Йәһүд автономиялы өлкәһе гербы

Йәһүд автономиялы өлкәһе

Административ үҙәк

Биробиджан

Майҙаны

60-сы

- Барлығы
- һыу өҫтө %

36 266 км²
0,9

Халҡы

82-се

- Барлығы
- Тығыҙлыҡ

↘166 120[1] (2016)

4.58 кеше/км²

Федераль округ

Алыҫ Көнсығыш федераль округы

Иҡтисади район

Алыҫ Көнсығыш

Губернатор

Александр Левинталь[2]

РФ субъекты коды

79

ISO 3166-2 коды

RU-YEV

Сәғәт бүлкәте

VLAT[d] һәм Азия/Владивосток[d][3]

Йәһүд автономиялы өлкәһе (рус. Еврейская автономная область, идиш ייִדישע אױטאָנאָמע געגנט[4]) — Рәсәй Федерацияһы субъекты, Алыҫ Көнсығыш федераль округы составына инә.

Административ үҙәге — Биробиджан ҡалаһы. Йәһүд автономиялы өлкәһе 1934 йылдың 7 майында ойошторола. Көньяҡта Ҡытай Халыҡ Республикаһы (Амур йылғаһы буйлап), көнбайышта — Амур өлкәһе, көнсығышта —Хабаровский крайы менән сиктәш.

2010 йылда йәһүдәтәр өлкә халҡының 1%-ынан кәмерәген тәшкил иткән (1628 человек)[5].

Йәһүд автономиялы өлкәһе — Рәсәй Федерацияһында автономиялы өлкә статусына эйә берҙән-бер субъект, шулай уҡ, Израилдән тыш, донъяла рәсми юридик статусҡа эйә тағы ла бер йәһүд административ-территориаль ҡоролошо[6].

Тарихы

[үҙгәртергә | сығанаҡты үҙгәртеү]

Октябрь революцияһына тиклем

[үҙгәртергә | сығанаҡты үҙгәртеү]

Рәсәй империяһында йәһүдтәр граждандар хоҡуҡтарынан бер ни тиклем мәхрүм ителгән милли аҙсылыҡты тәшкил иткән. Ошондай дискриминация күпселек йәһүдтәрҙең Рус революцияһын хуплауына һәм уға ылығыуына алып килгән[7][8].

1917 йылғы Февраль революцияһынан һуң йәһүдтәр хоҡуҡи яҡтан башҡа граждандарға тиңләштерелгән, ә Граждандар һуғышы йылдарында йәһүдтәргә ҡаршы ойошторолған погромдарҙан был милләт яңынан күп зыян күргән, юғалтыуҙарға дусар ителгән.

Совет осоро

[үҙгәртергә | сығанаҡты үҙгәртеү]
Йәһүд автономиялы өлкәһе картаһы
Файл:Биробиджан, здание правительства ЕАО.jpg
Биробиджан, В. И. Ленин һәйкәле
Йәһүд автономиялы өлкәһе хөкүмәте бинаһындағы рус һәм идиш телдәрендәге яҙыу

Совет Рәсәйендә йәшәгән йәһүд халҡын етештереү хеҙмәтенә йәлеп итеү маҡсатында, Үҙәк Башҡарма Комитет Президиумының 1924 йылдың 29 авгусы ҡарары менән СССР Юғары Советының Милләттәр Советы президиумы, СССР Үҙәк Башҡарма комитеты эргәһендәге Йәһүд хеҙмәтсәндәренең ер биләүе буйынса Комитет (ОЗЕТ|КомЗЕТ) булдырыла.

КомЗЕТ-тың маҡсаты булып, шулай уҡ халыҡ-ара йәһүд ойошмалары менән (тәү сиратта, «Джойнт» ойошмаһы) хәҙмәттәшлек һәм сионизмға ҡаршы альтернатива урынлаштырыу торған. Көньяҡ Украина һәм Ҡырымдағы йәһүд игенселек тораҡтары ла уның ҡарамағында булған. Кесерәк масштабтарҙа КОМЗЕТ Белоруссияла, шулай уҡ Үзбәкстанда, Грузияла, Дағстанда, Әзербайжанда һәм Төньяҡ Кавказда ла эшләгән. 1928 йылдың 28 мартында СССР Үҙәк Башҡарма Комитет Президиумы «Алыҫ Көнсығыш крайының Амур йылғаһы буйы һыҙатында буш ерҙәрҙе ОЗЕТ/КомЗЕТ-ҡа, йәһүд хеҙмәтсәндәрен тоташ ултыртып, уларҙың мәнфәғәтенә таратыуҙы ОЗЕТ/КомЗЕТ-ҡа тапшырыу тураһында» постановлениеһын ҡабул итә.

1930 йылдың 20 авгусында Рәсәй Совет Федератив Социалистик Республикаһы Үҙәк Башҡарма Комитеты «Алыҫ Көнсығыш крайы составында Биро-Биджан милли районын булдырыу тураһында» постановление ҡабул иткән.

Бөтә Рәсәй Үҙәк Башҡарма Комитетының 1934 йылдың 7 май постановлениеһы менән күрһәтелгән милли район Автономиялы Йәһүд милли өлкә статусын алған.

1931 йылдың апрелендә ул саҡтағы Биробиджан районының баштағы 35 мең квадрат километр майҙанына Амур-Тунгус районын (майҙан 72 мең квадрат километрға саҡлы ҙурайған) ҡушҡандар, әммә 1934 йылда Йәһүд автономиялы өлкәһе ЕАО Амур-Тунгус районын Хабаровский крайына кире ҡайтара һәм шуға алмашҡа, тирә-яғын да индереп, көнбайышта ятҡан Облучье ҡасабаһын ала[9].

1934 йылдың 20 июлендә Бөтә Рәсәй Үҙәк Башҡарма Комитеты «Йәһүд автономиялы өлкәһе составында:

  • үҙәге Биробиджан эшселәр ҡасабаһында урынлашҡан Биробиджан районын;
  • үҙәге Бира ҡала тибындағы ҡасабала урынлашҡан Облученский/Бирский районын;
  • үҙәге Октябрьское/Сталинск (элекке Сталинфельд) ауылында урынлашҡан Октябрьский районы;
  • үҙәге Ленинское/ Блюхерово ауылында (элекке Михайлово-Семеновское) урынлашҡан Ленинский районы (элекке Ин);
  • үҙәге Смидович эшсе ҡасабаһында урынлашҡан Смидовичский районы» булдырырға тигән ҡарар ҡабул итте[10].

1934 йылдың 28 майында Михаил Иванович Калинин Мәскәү йәһүд эшселәре һәм интеллигенцияһы менән осрашҡанда, өлкәне республика итеп үҙгәртеү — был ваҡыт хәл итерлек мәсьәлә, һәм был проектта хөкүмәт милли йәһүд дәүләтен күрә тигән. Йәһүд республикаһы төҙөү пландары Сталиндың 1936 йылдың ноябрендә һөйләгән «СССР Конституцияһы проекты тураһында» тигән телмәрендә юҡҡа сығарылған[11][12].

Рәсәй (ә элегерәк бөтә Совет Социалистик Республикалар Союзы) составындағы башҡа автономияларҙан Йәһүд автономиялы өлкәһе уникаль тарихы менән айырыла; ул 1930-сы йылдар башында Совет власы йылдарында, элек бер ваҡытта ла был халыҡтың компакт йәшәү урыны булмаған ерҙәргә күсеп килеп, милли-территориаль ҡоролош барлыҡҡа килтереүе менән үҙенсәлекле. Совет власы әүҙем рәүештә яңы төбәккә сит илдәрҙә спонсорҙар эҙләгән. 1935 йылда АҠШ-та булдырылған Америка-Биробиджан комитеты (Амбиджан) айырыуса әүҙемлек күрһәткән. 1945—1948 йылдарҙа ғына өлкәгә АҠШ-тан 6 миллион һумлыҡ аҙыҡ-түлек килтерелгән[13]. Һуғыштан һуңғы осорҙа ҡыҫҡа ваҡыт эсендә йәһүд милли хәрәкәтенә ярҙам күрһәтелгән — 1947 йылда Биробиджанда синагога асылған, йәһүд телен, ивритты, уҡытыу киңәйтелгән, ә 1948 йылдан биробиджан тегеү фабрикаһы тегенселәренә Йом-Киппурҙа эшләмәҫкә ризалыҡ биргәндәр[14].

1991 йылдан һуң

[үҙгәртергә | сығанаҡты үҙгәртеү]

1990-сы йылдар башында башҡа бөтә Рәсәй автономиялы өлкәләре республика итеп үҙгәртеп ҡоролғанда, Йәһүд автономиялы өлкәһе РФ-да берҙән-бер автономиялы өлкә булып ҡалған. Рәсәй Федерацияһының 1993 йылғы яңы Конституциияһын ҡабул иткәндән һуң, Йәһүд автономиялы өлкәһе Хабаровский крайы составынан сығарыла һәм Рәсәй Федерацияһының тиң хоҡуҡлы субъекты тип таныла.

Кеше үҫешенең түбән индексы (ИЧР) (Рәсәйҙә ул Тывала һәм Чечняла ғына кәмерәк (ҡара: Рәсәй субъекттары исемлегендә ИЧР кимәле), Йәһүд автономиялы өлкәһе Рәсәйҙә урындағы йәһүд халҡының дөйөм һанына ҡарата Израилгә күсеп китеү арҡаһында беренсе урынды биләй (мәҫәлән, 1994 йылдан 1998 йылға тиклемге осорҙа Израилгә урындағы халыҡтың 59,6 %-ы китте)[15]. Шул уҡ ваҡытта Йәһүд автономиялы өлкәһендә 1994 йылға Рәсәйҙәге йәһүд халҡының дөйөм һанынан ни бары 1,9 % һәм 1996-1998 йылдарҙа Израилгә мигранттар һаны буйынса Рәсәй субъекттары араһында беренсе йәки был осорҙа Рәсәйҙән Израилгә дөйөм миграциянан 13 - 14 % тәшкил иткән[16]. Хәҙерге ваҡытта Израилдә (майҙаны буйынса Йәһүд автономиялы өлкәһенән (ЕАО) кәмерәк) Йәһүд автономиялы өлкәһенән 15 меңдән ашыу репатриант йәшәй, шуларҙың биш меңгә яҡыны - Маалот ҡалаһында, һәм улар ҡалала йәшәүселәрҙең дүрттән бер өлөшөн тиерлек тәшкил итә. Израилдә даими рәүештә репатрианттарҙың бөтә Израиль осрашыуы үткәрелә[17][18].

Өлкәнең перспективаһы

[үҙгәртергә | сығанаҡты үҙгәртеү]

1920-1930 йылдарҙа Приамурьеға күсеп килгән йәһүдтәрҙең тоҡомдары автономиялы өлкәлә бер ҡасан халыҡтың күпселеген тәшкил итмәгән, ә 1970-1990 йылдарҙа Израилгә күләмле репатриациянан һуң аҙсылыҡты тәшкил итә. Автономиялы өлкә халҡы һаны иң юғары нөктәһенә 1937 йылда етә — 20 мең [19], 1948 йылда - 28 мең, унан һуң даими кәмей бара. Йәһүд автономиялы өлкәһендә титул милләтенең өлөшө даими кәмей (2010 йылда — 1,0 %)[5], әммә автономиялы өлкәнең исеме һәм статусы әлегә һаҡлана. Әлеге ваҡытта (2020 йыл) Йәһүд автономиялы өлкәһендә йәһүдтәр бик аҙ һәм Биробиджан һәм яҡындағы Валдгейм, Найфельд, Бирофельд һәм Птичник ауылдары менән генә сикләнә[20].

Тәүгә өлкә статусы тураһында бәхәстәр 1990-1992 йылдарҙа, амур казактары вәкилдәре һәм Израилгә йүнәлеш алған ҡайһы бер йәһүд ойошмалары активистары Рәсәйҙең Алыҫ Көнсығышындағы йәһүд автономияһын һаҡлап ҡалыуға ҡаршы килгәндә, йәйелдерелә[21].

Шулай уҡ йәһүдтәрҙең Израиль халҡынан күпләп күсенеүе ЕАО-ның еврей автономияһы проекты һәм уның артабанғы йәшәйешенең маҡсатҡа ярашһыҙлығы тураһындағы фекерҙәрҙең барлыҡҡа килеүенә килтерә[22], һөҙөмтәлә иҡтисади һәм административ маҡсатҡа ярашлылыҡ сәбәптәре буйынса ЕАО-ның бөтөрөлөүенә килтереүе мөмкин[23].

Әлеге ваҡытта ЙАӨ формаль рәүештә йәһүд автономияһы аҙ һанлы йәһүд халҡы менән сикләнгән, ә асылда Рәсәйҙең полиэтник субъекты булып тора[24].

Йәһүд автономиялы өлкәһен Хабаровск крайына ҡушыу проекты бар[25][26]. Икенсе тәҡдим - Йәһүд автономиялы өлкәһен Амур өлкәһенә ҡушып, Амур крайын булдырыу[26].

Урындағы киң мәғлүмәт саралары һәм ҡайһы бер йәһүд йәмәғәт ойошмалары араһында Йәһүд автономиялы өлкәһен бөтөрөү проекттарына ҡаршы тороусылар бар[27][28]. Йәһүд автономиялы өлкәһен бөтөрөү проектын әүҙем тикшереү дауам итә.

2013 йылдың сентябрендә Йәһүд автономиялы өлкәһе хөкүмәте Рәсәй Президентының 2012 йылдың 14 сентябрендәге 1289-сы «Сит илдәрҙә йәшәгән ватандаштарыбыҙҙы үҙ ирке менән Рәсәй Федерацияһына күсереүгә булышлыҡ итеү буйынса дәүләт программаһын тормошҡа ашырыу тураһында»ғы указы нигеҙендә Йәһүд автономиялы өлкәһенә ватандаштарҙы йәлеп итеү программаһын раҫланы.

Матбуғат хәбәр итеүенсә, был программа сиктәрендә Йәһүд автономиялы өлкәһенә 1 генә Израиль йәһүде килгән[29][30][31].

Волочаевка-1 ауылы янындағы «Волочаевка алышы» һәйкәле
Файл:Биробиджан областная филармония.JPG
Биробиджан өлкә филармонияһы
Рәсәй почта маркаһы, 2010 йыл

Физик-географик характеристикаһы

[үҙгәртергә | сығанаҡты үҙгәртеү]

Географияһы

[үҙгәртергә | сығанаҡты үҙгәртеү]

Йәһүд автономиялы өлкәһе төньяҡ-көнбайышта — Амур өлкәһе, төньяҡ-көнсығышта — Хабаровск крайы, көньяҡта — Ҡытай Халыҡ Республикаһы менән сиктәш. Майҙаны - 36 271 км²[32] тәшкил итә. Үҙенең тәбиғәт һәм климат шарттары буйынса автономиялы өлкә Рәсәйҙең Алыҫ Көнсығышындағы уңайлы урындарҙың береһенә ҡарай. Уның территорияһы рельефтың ике тибынан - тау һәм тигеҙлектән тора. Тау өлкәһе - төньяҡта һәм көнбайышта өлкәнең бөтә майҙанының яртыһын тиерлек биләгән киң Хинган-Бирая тау системаһының көньяҡ өлөшө. Юғары нөктәһе - Студент тауы (1421 метр). Көньяҡта һәм көнсығышта йәйелгән тигеҙлек өлөшө Урта Амур уйһыулығының көнбайыш сигенән ғибәрәт, уның өҫтөнән ҡалдыҡ типтағы өс һырт: Даур һырты (674), Ҙур Чурки һырты (831) һәм Ульдура һырты (630) ҡалҡып тора. Территорияһы буйынса Молдавия, Гвинея-Бисау һәм Бутан менән тиңләшә[33].

Көньяҡ-көнбайыштан, көньяҡтан һәм көньяҡ-көнсығыштан 584 саҡрым дауамында өлкә территорияһы Евразияның иң ҙур йылғаларының береһе - Амур һыуҙары менән йыуыла. Өлкәнең көнбайыш сиктәрендәге үҙән киңлеге (Облученский районы Пашково ауылы янында) - 1,5 км, көнсығыш сиктәрендә - 2,5 км. Амур 5 айға - ноябрь аҙағынан 20 апрелгә тиклем боҙ менән ҡаплана. Ҡышын боҙ ҡалынлығы 2 метрға етә, был йылға буйлап йөк һәм пассажирҙар ташыуҙы тормошҡа ашырырға мөмкинлек бирә. Навигация уртаса 180 көн дауам итә. Амур бассейнына бер нисә ҙур йылға (оҙонлоғо 10 саҡрымдан ашыу) һәм 1146 бәләкәй йылға (оҙонлоғо 10 саҡрымдан кәмерәк) ҡарай - улар - Бира (Амур ҡушылдығы), Биджан, Биракан, Ин, Урми, Икура һәм башҡалар. Йылға селтәренең дөйөм оҙонлоғо 8231 км тәшкил итә. Бира һәм Биджан йылғаларының үрге ағымы алыҫ көнсығыш кета-диңгеҙ балығының ыуылдырыҡ сәсеү урыны булып тора.

Йәһүд автономиялы өлкәһе МСК+7 сәғәт бүлкәтендә урынлашҡан. Ҡулланылған ваҡыттың UTC-ҡа ҡарата күсеүе 10:00 тәшкил итәҠалып:ЧасовойПоясОбъекта/MSK+7.

Иҡтисады

[үҙгәртергә | сығанаҡты үҙгәртеү]

Ауыл хужалығы

[үҙгәртергә | сығанаҡты үҙгәртеү]

Өлкәнең ер ресурстары 36 266 км² тәшкил итә. 391,1 мең гектар ауыл хужалығы ерҙәре, шул иҫәптән 136,1 мең гектарға яҡын һөрөнтө ер бар. Мелиоратив эштәр башҡарғанда һөрөнтө ерҙең майҙаны 3-4 тапҡырға артыуы ихтимал.

Уңайлы тупраҡ-климат шарттары, вегетация осороноң дауамлылығы, ыңғай температураның юғары йыллыҡ суммаһы һәм яуым-төшөмдөң күп кенә ауыл хужалығы культураларын - иген һәм ҡуҙаҡлы культураларҙы (шул иҫәптән соя һәм кукуруз), йәшелсә, картуф, ҡауын-ҡарбуз культураларын үҫтерергә мөмкинлек бирә. Ит һәм һөт малсылығы, ҡошсолоҡ ауыл хужалығы производствоһының мөһим тармаҡтары булып тора.

Сәсеү майҙандары:
йыл 1990 1995 2000 2005 2010 2015
мең гектар 146,9[34] 121,7 79,7[34] 87,2[35] 108,4 125,9[35]

Климаты

[үҙгәртергә | сығанаҡты үҙгәртеү]

Климаты уртаса, муссонлы (йәй диңгеҙҙән, ҡыш ҡоро ерҙән иҫкән ел). Ҡышы аҙ ҡарлы һәм һыуыҡ (ғинуарҙың уртаса температураһы — сикке көньяҡта −19°C, Амурзетта − тауҙарҙа 25°C тиклем), йәй йылы һәм дымлы. Урындың рельефы климатҡа мөһим йоғонто яһай. Йыл әйләнәһенә 600—700 мм яуым-төшөм, шуның 75 проценты — майҙан сентябргә тиклем яуа.

Флораһы һәм фаунаһы

[үҙгәртергә | сығанаҡты үҙгәртеү]

Өлкәнең биләмәләрен ҡуйы урмандар ҡаплаған. Өлкә флораһы 1392 төр үҫемлекте, шул иҫәптән 200-ҙән ашыу баллы үҫемлектәрҙе, 300 самаһы дарыу үләндәре төрөн үҙ эсенә ала. Урмандар еләк-емешкә, бәшмәккә һәм сәтләүеккә бай. 1,7 миллион гектар урмандың 165 мең гектарын - кедр-киң япраҡлы урмандар, 250 мең гектарын - шыршы-аҡ шыршы, 165 мең гектарын - ҡарағас, 347 мең гектарын имән урманы биләй. Ағас запасы 202 миллион м³ тәшкил итә (Дәүләт урман реестры, 2009).

Рәсәйҙең Алыҫ Көнсығышы көньяғы үҫемлектәр донъяһы ике класҡа бүленә. Беренсеһенә һыубаҫар туғайҙан өҫтәге йылға киртләстәрен, тау һәм арҡа битләүҙәрен (сопок) биләгән далалы сағыл болондар инә. Икенсе класс дымлы һәм һаҙлыҡлы болондарҙан тора, улар башлыса йылғаларҙың һыубаҫар туғайҙарында осрай. Далалы болондарҙа үҫкән декоратив үлән төрҙәре, мәҫәлән, һөт һымаҡ сәскәле пион, ҡылыс һымаҡ ирис, пенсильван (даур) лилиәһе, себер тажы һәм башҡалар, иғтибарҙы йәлеп итә. Лангсдорф вейнигы һәм паазник ҡоро ерлеләргә лә, дымлы болондарға ла хас[36].

  • ҡылыс һымаҡ ирис
    ҡылыс һымаҡ ирис
  • Зорька сверкающая, себер вероничник һәм еркәүек (аҡбаш, лабазник)
    Зорька сверкающая, себер вероничник һәм еркәүек (аҡбаш, лабазник)
  • пенсильван лилиәһе
    пенсильван лилиәһе

Хайуандар донъяһы төрлө: бында һоро һәм гималай айыуҙары, амур юлбарыҫы, непаль һуҫары, төлкө, һары шәшке (колонок), кеш, ҡабан, мышы, изюбр-болан, ҡырғауыл (фазан), төрлө өйрәк тоҡомдары бар. Имеҙеүселәрҙең фаунаһы 59 төр.

Өлкәнең һыу ятҡылыҡтарында 73 балыҡ төрө, шул иҫәптән аҡ һәм ҡара амур, ябай ҡашығауыҙ (верхогляд), һары сикә балыҡ (желтощёк), калуга-балыҡ, кета-балыҡ, ленок, ҡара ҡорман балыҡ (таран, лещ), мәрсен балыҡ (бикре, осётр), һаҙан (сазан), шамбы, ҡыҙыл балыҡ (таймень), толстолоб, бәрҙе (хариус), суртан һ. б. тереклек итә. Махсус һаҡлауға мохтаж ете төрө Рәсәйҙең Ҡыҙыл китабына индерелгән. Алыҫ Көнсығыш балыҡтары көтөүен тергеҙеү өсөн өлкәлә йылына 64,5 миллион ыуылдырыҡ һалыу ҡеүәтенә эйә ике балыҡ үрсетеү заводы эшләй.

Биш дәүләт тәбиғәт заказнигы 225 мең гектарҙы биләй, ул өлкә территорияһының 7 %-ын тәшкил итә.

Минераль ресурстары

[үҙгәртергә | сығанаҡты үҙгәртеү]

Йәһүд автономиялы өлкәһе территорияһында 20 төрҙән ашыу файҙалы ҡаҙылма ятҡылыҡ, шул иҫәптән тимер, марганец, аҡ ҡурғаш, алтын, графит, брусит, магнезит, цеолит һәм шулай уҡ минераль һыу сығнаҡтары бар.

Ятҡылыҡтарҙың һәм мәғдән сығанаҡтарының тулылығы, файҙалы ҡаҙылмаларҙың концентрацияһы буйынса өлкә Рәсәйҙең бай территорияларының береһе булып тора.

Әммә уның тәбиғәт ресурстарының потенциалы аҙағынаса өйрәнелмәгән һәм тикшерелмәгән. Минераль-сеймал комплексы продукцияһының күпселек өлөшө тейәп сығарыла, эшкәртеүсе предприятиелар үтә аҙ.

Файҙалы ҡаҙылмаларҙың иң перспективалы сығанаҡтары ватан һәм сит ил инвесторҙары иғтибарын йәлеп итә ала һәм йәлеп итергә тейеш тә. Был Йәһүд автономиялы өлкәһенең минераль-сеймал базаһын тулыраҡ файҙаланырға мөмкинлек бирер ине.

Һыу баҫыуҙар

[үҙгәртергә | сығанаҡты үҙгәртеү]

2013 йылдың июль аҙағынан Рәсәйҙең Алыҫ Көнсығышы һәм Ҡытай Халыҡ Республикаһының төньяҡ-көнсығышы, мул яуған ямғырҙар сәбәпле, һәләкәтле һыу баҫыуҙарға дусар ителә, һәм был Амур йылғаһының ярҙан сығыуына килтерә[37]. Амурҙа ташҡындың иң юғары нөктәһенә еткән ваҡытта, 3 һәм 4 сентябрҙә, һыу сығымы, норма буйынса секундына 18-20 мең м³/с булғанда, 46 мең м³/с етә. Бындай масштабтағы һыу баҫыу 115 йыл эсендә тәүге тапҡыр була, һәм, моделдәргә ярашлы, бындай ваҡиға ихтималлығы - 200-300 йылға бер тапҡыр ҡабатлана[38].

Халҡы

[үҙгәртергә | сығанаҡты үҙгәртеү]
50 000
100 000
150 000
200 000
250 000
300 000
1959
1991
1996
2001
2006
2011
2016

Рәсәй Дәүләт статистикаһы федераль хеҙмәте мәғлүмәттәре буйынса, автономиялы өлкә халҡы 166 120 (2016) кеше тәшкил итә. Халыҡ тығыҙлығы — 4.58 кеше/км2 (2016). Ҡала халҡы — 69.14 % (2015).

Иҫәп алыу йылдары буйынса милли состав

Халыҡ 1939[39] 1959[40] 1970[41] 1979[42] 1989 2002[43][44] 2010[5]
Урыҫтар 75 093 (68,9 %) 127 281 (78,2 %) 144 286 (83,7 %) 158 765 (84,1 %) 178 087 (83,2 %) 171 697 (89,9 %) 160 185 (92,7 %)
Украиндар 9933 (9,1 %) 14 425 (8,9 %) 10 558 (6,1 %) 11 870 (6,3 %) 15 921 (7,4 %) 8483 (4,4 %) 4871 (2,8 %)
Йәһүдтәр 17 695 (16,2 %) 14 269 (8,8 %) 11 452 (6,6 %) 10 163 (5,4 %) 8887 (4,1 %) 2327 (1,2 %) 1628 (1,0 %)

Йәһүд автономиялы өлкәһендә 2002 йылда — 188, 2010 йылда — 115 башҡорт йәшәгәне теркәлгән[5][45].

Теле һәм мәҙәниәте

[үҙгәртергә | сығанаҡты үҙгәртеү]

Йәһүд автономиялы өлкәһендә СССР осоронан уҡ, рус теленән тыш, идиш теле - Үҙәк һәм Көнсығыш Европа йәһүдтәренең теле лә киң таралған була, ул совет заманы шарттарында яңы үҫеш ала. Телде үҫтереү, башҡа телдәр кеүек үк, тәү сиратта уның статусын билдәләүгә һәм таныуға бәйле. Йәһүд халҡы тарихындағы хәл бер нисә тапҡыр үҙгәрә: идиш «жаргон»дан милли тел, һуңынан дәүләт идараһы теле, рәсми власть теле тип ҡабул ителде[46]. Йәһүд автономиялы өлкәһенең 1997 йылдың 18 октябрендәге уставы буйынса, рус теле генә дәүләт теле тип танылған, ә йәһүд теле (идиш, иврит, ладино һәм башҡалар) 1997 йылдың 18 октябрендәге уставы буйынса, рус теле генә дәүләт теле тип танылған, ә йәһүд теле (идиш, иврит, ладино һәм башҡалар) Йәһүд автономиялы өлкәһе халҡы телдәренең береһе булып тора[47].

2020-2021 йылғы халыҡ иҫәбен алыу мәғлүмәттәре буйынса, ивритҡа эйә булыуҙы 63 кеше күрһәткән (уларҙың 19-ы көндәлек тормошта файҙаланыла), ә иң күбендә 24 кеше булған (уларҙың 9-ы көндәлек тормошта файҙаланыла). 2010 йылғы халыҡ иҫәбен алыу мәғлүмәттәре буйынса, дөйөм халыҡ менән бергә 176 558 кеше һәм йәһүд халҡы 1628 й. 97 кеше (өлкә халҡының 6% -ы) - Ивритҡа эйә, 312 кеше (19% -ы - өлкәнең йәһүд халҡынан) йәһүд телен аныҡламайынса белеүҙе (икенсе ҡулланыусыларҙан - ғәҙәттә, сифарда ладиноһы һәм диалекттары) 54 кеше күрһәткән[48]. Дөйөм алғанда, өлкә халҡы һәм йәһүдтәр дөйөм алғанда һөйләү теле булараҡ идиш ҡулланмай, ә, өлкәлә идиш мәҙәниәтенә ҡыҙыҡһыныу ҙур булһа ла (бер үк ваҡытта, 1999 йылда йәһүд мәҙәниәтенең 5-се фестивалендә, унда ҡатнашыусыларҙың матбуғат конференцияһында идиштың юҡҡа сығыуы тураһында белдерелде). Шуға ҡарамаҫтан, шул ваҡыттан алып йәнә һигеҙ еврей мәҙәниәте фестивале үткәрелгән[49]. Шуға ҡарамаҫтан, ике йылға бер тапҡыр үткәрелгән тағы һигеҙ йәһүд мәҙәниәте фестивале үтте.

Мәғарифы

[үҙгәртергә | сығанаҡты үҙгәртеү]
Биробиджан, Шолом-Алейхем исемендәге Амур буйы дәүләт университеты

Иҫкәрмәләр

[үҙгәртергә | сығанаҡты үҙгәртеү]
  1. ↑ Оценка численности постоянного населения на 1 января 2016 года и в среднем за 2015 год. Дата обращения: 27 март 2016. Архивировано 27 март 2016 года.
  2. ↑ Указ о назначении исполняющего обязанности губернатора ЕАО
  3. ↑ https://data.iana.org/time-zones/tzdb-2021e/europe
  4. ↑ Идиш был в официальном употреблении исторически. Сейчас сохраняется декларативное использование языка в культурном контексте, вывесках государственных учреждений и т. д.
  5. ↑ 5,0 5,1 5,2 5,3 Информационные материалы об окончательных итогах Всероссийской переписи населения 2010 года. Приложение 7. Национальный состав населения по субъектам Российской Федерации 2012 йыл 1 июнь архивланған.
  6. ↑ Спектор Р., руководитель Департамента Евро-Азиатского Еврейского конгресса (ЕАЕК) по связям с общественностью и СМИ Биробиджан — terra incognita? // Правительство Еврейской автономной области Биробиджанский проект (опыт межнационального взаимодействия): сборник материалов научно-практической конференции / под ред. Гуревич В.С., Рабинович А.Я., Тепляшин А.В., Воложенинова Н.Ю.. — Биробиджан: ГОУ "Редакция газеты Биробиджанер Штерн", 2008. — С. 20.
  7. ↑ Джонсон П. Популярная история евреев = A History of the Jews / пер. с англ. Зотов И. Л. — М.: Вече, 2001. — С. 408—417. — 672 с. — 7000 экз. — ISBN 5783806684.
  8. ↑ Будницкий О. В., Долбилов М. Д., Миллер А. И. Глава 9. Евреи в Российской империи (1772—1917) // Западные окраины Российской империи / научные редакторы М. Долбилов, А. Миллер. — 1-е. — М.: Новое литературное обозрение, 2006. — С. 307—308. — 608 с. — (Окраины Российской империи). — 2000 экз. — ISBN 5-86793-425-X.
  9. ↑ журнал «Лехаим». Борис Котлерман. Биробиджан, или ЕврейскаЯ автономнаЯ область? 01.05.2007
  10. ↑ Об административном устройстве Автономной Еврейской Национальной Области. Архивировано 4 март 2016 года.
  11. ↑ Агапов М. Г. Истоки советско-израильских отношений: «еврейский национальный очаг» в политике СССР в 1920-е — 1930-е годы. — Тюмень: Вектор Бук, 2011. — С. 250—251. — 322 с. — 500 экз.
  12. ↑ Котлерман Б. Биробиджан, или Еврейская автономная область? // Лехаим : журнал. — Май 2007. — № 5 (181).
  13. ↑ История Дальнего Востока России. Т. 3. Кн. 4. Мир после войны: дальневосточное общество в 1945—1950-е гг. — Владивосток, 2009. — С. 43
  14. ↑ История Дальнего Востока России. Т. 3. Кн. 4. Мир после войны: дальневосточное общество в 1945—1950-е гг. — Владивосток, 2009. — С. 44 — 45, 557
  15. ↑ Марк Тольц Российская эмиграция в Израиль. Едут чаще оттуда, где хуже живется. — Демоскоп Weekly, 17 - 30 марта 2003. — № 105—106.
  16. ↑ Марк Тольц РОССИЙСКАЯ ЭМИГРАЦИЯ В ИЗРАИЛЬ // Анатолий Вишневский (главный редактор), Ален Блюм, Юлия Флоринская Население и общество. Информационный бюллетень. — Центр демографии и экологии человека Института народохозяйственного прогнозирования РАН, Май 2003. — № 71.
  17. ↑ Агентство Еврейских Новостей. Главные новости. Архивировано 10 февраль 2009 года.
  18. ↑ В Израиле прошла выставка, посвящённая Биробиджану. Архивировано 7 октябрь 2008 года. 2008 йыл 7 октябрь архивланған.
  19. ↑ А. И. Солженицын. Двести лет вместе
  20. ↑ Борис Котлерман Биробиджан, или ЕврейскаЯ автономнаЯ область?. — Лехаим, май 2007. — № 5 (181).
  21. ↑ Биробиджан — Ҡыҫҡа йәһүд энциклопедияһынан (рус.)
  22. ↑ Гуревич В.С., заместитель председателя правительства Еврейской автономной области Предисловие // Правительство Еврейской автономной области Биробиджанский проект (опыт межнационального взаимодействия): сборник материалов научно-практической конференции / под ред. Гуревич В. С., Рабинович А. Я., Тепляшин А. В., Воложенинова Н. Ю.. — Биробиджан: ГОУ «Редакция газеты Биробиджанер Штерн», 2008. — С. 5. Архивировано из первоисточника 14 февраль 2019.
  23. ↑ Спектор Р., руководитель Департамента Евро-Азиатского Еврейского конгресса (ЕАЕК) по связям с общественностью и СМИ Биробиджан — terra incognita? // Правительство Еврейской автономной области Биробиджанский проект (опыт межнационального взаимодействия): сборник материалов научно-практической конференции / под ред. Гуревич В. С., Рабинович А. Я., Тепляшин А. В., Воложенинова Н. Ю.. — Биробиджан: ГОУ «Редакция газеты Биробиджанер Штерн», 2008. — С. 22. Архивировано из первоисточника 14 февраль 2019.
  24. ↑ Никитенко В. Н., доктор педагогических наук, заведующий лабораторией региональных социально-гуманитарных исследований ИКАРП ДВО РАН, г. Биробиджан Территория межнационального согласия // Правительство Еврейской автономной области Биробиджанский проект (опыт межнационального взаимодействия): сборник материалов научно-практической конференции / под ред. Гуревич В.С., Рабинович А.Я., Тепляшин А.В., Воложенинова Н.Ю.. — Биробиджан: ГОУ "Редакция газеты Биробиджанер Штерн", 2008. — С. 35.
  25. ↑ Сергей Пименов «Парад объединений». — «Полит-НН.РУ», 17.06.2005.
  26. ↑ 26,0 26,1 Виктор Ишаев предлагает объединить Камчатку с Корякией и Приморьем, Якутию с Магаданской областью и Чукоткой, Хабаровский край с Амурской областью, ЕАО и Сахалином. — PrimaMedia, 25 мая 2006, 20:30.
  27. ↑ Евгений Кузьмин От анахронизма слышу! На Дальнем Востоке не приняли идею Евгения Примакова об упразднении Еврейской автономной области. — Радио Свобода, 02.02.2015 09:33.
  28. ↑ Еврейская общественность возражает против упразднения Еврейской автономной области. — Открытая электронная газета «Forum.msk.ru», 15.11.2007.
  29. ↑ "Гаарец": пока только один израильтянин предпочел Биробиджан Израилю. — NEWSru.co.il, 16 августа 2013 г., 08:27.
  30. ↑ За $8 тысяч из Израиля в Еврейскую автономную область переехал всего один человек. — EAOmedia, 21 августа 2013, 12:00.
  31. ↑ Юрий Панков Еврейское счастье. Есть ли жизнь в Биробиджане?. — Совершенно Секретно, 25 Июня 2014 18:10. — № 8/303.
  32. ↑ [1]
  33. ↑ http://euro-map.com/karty-rossii/oblast/evreyskaya-ao/podrobnaya-karta-evreyskaya-ao.jpg
  34. ↑ 34,0 34,1 Госкомстат России. Растениеводство. 14.1 Посевные площади всех культур // Регионы России. Социально экономические показатели. 2002. — Москва, 2002. — С. 490. — 863 с. — 1600 экз. — ISBN 5-89476-108-5. Архивная копия от 19 апрель 2019 на Wayback Machine
  35. ↑ 35,0 35,1 Федеральная служба государственной статистики. Растениеводство. 14.5 Посевные площади сельскохозяйственных культур // Регионы России. Социально экономические показатели. 2016. — Москва, 2016. — С. 726. — 1326 с. — ISBN 978-5-89476-428-3.
  36. ↑ Ермаков Н. Б., Крестов П. В. Ревизия высших единиц луговой растительности юга Дальнего Востока // Растительность России : журнал. — 2009. — № 14. — С. 37—48. — ISSN 2073-0659. Архивировано из первоисточника 25 июль 2022.
  37. ↑ О причинах возникновения катастрофического паводка на р. Амур в 2013 г. 2013 йыл 26 декабрь архивланған. Пресс-центр Росгидромета
  38. ↑ Климат меняется, наводнения, ураганы и засухи будут ещё более рекордными и частыми — «Московский комсомолец» 17 сентября 2013 г. 2013 йыл 26 декабрь архивланған.
  39. ↑ Демоскоп Weekly — Приложение. Справочник статистических показателей
  40. ↑ Демоскоп Weekly — Приложение. Справочник статистических показателей
  41. ↑ Демоскоп Weekly — Приложение. Справочник статистических показателей
  42. ↑ Демоскоп Weekly — Приложение. Справочник статистических показателей
  43. ↑ Демоскоп Weekly — Приложение. Справочник статистических показателей
  44. ↑ Национальный состав населения Еврейской автономной области на сайте Всемирная География
  45. ↑ Перепись населения 2002. Том 4 — «Национальный состав и владение языками, гражданство». 3. Население по национальности и владению русским языком по субъектам Российской Федерации 2007 йыл 17 февраль архивланған.
  46. ↑ Е. В. Беляева, «Идиш в ЕАО: традиции, опыт, современность», журнал «Педагогический вестник ЕАО» (№ 3, 2004 г.).
  47. ↑ Устав Еврейской автономной области от 8 октября 1997 г. N 40-ОЗ (с изменениями и дополнениями) Глава I. Общие положения. Сайт Конституции Российской Федерации. Гарант (справочно-правовая система). Дата обращения: 16 июнь 2015.
  48. ↑ Статистический бюллетень «Национальный состав и владение языками, гражданство населения Еврейской автономной области». Всероссийская перепись населения 2010 \ Итоги. Территориальный орган Федеральной службы государственной статистики по Еврейской автономной области (30 октябрь 2013). Дата обращения: 16 июнь 2015. Архивировано из оригинала 11 декабрь 2014 года.
  49. ↑ Примак П. В., кандидат исторический наук, доцент кафедры истории и права Дальневосточной государственной социально-гуманитарной академии, г. Биробиджан Фестивали еврейской культуры как фактор укрепления межэтнического взаимодействия в ЕАО // Правительство Еврейской автономной области Биробиджанский проект (опыт межнационального взаимодействия): сборник материалов научно-практической конференции / под ред. Гуревич В.С., Рабинович А.Я., Тепляшин А.В., Воложенинова Н.Ю.. — Биробиджан: ГОУ "Редакция газеты Биробиджанер Штерн", 2008. — С. 56. Архивировано из первоисточника 14 февраль 2019.

Әҙәбиәт

[үҙгәртергә | сығанаҡты үҙгәртеү]

Һылтанмалар

[үҙгәртергә | сығанаҡты үҙгәртеү]
commons: Йәһүд автономиялы өлкәһе Викимилектә
n: Йәһүд автономиялы өлкәһе Викияңылыҡтарҙа
voy: Йәһүд автономиялы өлкәһе Викигид
«https://ba.wikipedia.org/w/index.php?title=Йәһүд_автономиялы_өлкәһе&oldid=1278098» битенән алынған