Арый

Википедия — ирекле энциклопедия мәғлүмәте
Ауыл
Ариево
башҡ. Арый
Ил

Рәсәй

Федерация субъекты

Башҡортостан

Муниципаль район

Дыуан районы

Ауыл биләмәһе

Арый ауыл Советы

Координаталар

55°36′42″ с. ш. 58°12′32″ в. д.HGЯO

Халҡы

385[1] кеше (2010)

Сәғәт бүлкәте

UTC+6

Почта индексы

452539

Һанлы танытмалар
Автомобиль коды

02, 102

ОКАТО коды

80 223 804 001

ОКТМО коды

80 623 404 101

ГКГН номеры

0520734

Ариево (Рәсәй)
Ариево
Ариево
Арый (Башҡортостан Республикаһы)
Ариево

Арый (рус. Ариево) — Башҡортостандың Дыуан районындағы ауыл. Арый ауыл Советының административ үҙәге. 2010 йылдың 14 октябренә ҡарата халыҡ һаны 385 кеше[2]. Почта индексы — 452539, ОКА

Географик урыны[үҙгәртергә | сығанаҡты үҙгәртеү]

  • Район үҙәгенә тиклем (Мәсәғүт): 18 км
  • Яҡындағы тимер юл станцияһы (Һилейә): 93 км

Арый ауылы Әй йылғаһы ҡушылдығы Әнйәк йылғаһы буйында, район үҙәге Мәсәғүт ауылынан төньяҡҡа 18 километрҙа һәм Һилейә (Силәбе өлкәһе) тимер юл стацияһынан төньяҡ-көнбайышҡа 93 километр алыҫлыҡта урынлашҡан[3].

Тарихы[үҙгәртергә | сығанаҡты үҙгәртеү]

Арый ауылына XVIII быуатта Себер даруғаһы Һарт улусы башҡорттары үҙҙәренең аҫаба ерҙәрендә нигеҙ һалған.

Ауыл атамаһы уға нигеҙ һалыусы кеше исеменә бәйле. Сығанаҡтарҙа Арый исеме күренмәй. 1816 йылғы VII рәүиз материалдарында билдәләнгәнсә, Арыйҙың ике улы булған. Олоһо — Әмин Ариев 1776 йылғы, уның улы — Сафиулла. Арыйҙың кесе улы — Ниғмәтулла Ариев 1779 йылғы, уның ике балаһы: Мөлхиә һәм Алмашәкәр, һәм уларҙың 1894 йылда әле иҫән булыуҙары тураһында мәғлүмәттәр бар.

1795 йылда Арый ауылындағы 13 йортта 76 кеше, 1816 йылда 14 йортта — 114 кеше, 1834 йылда 30 йортта — 188 кеше йәшәгән.

Ауылда йәшәүселәр арыш, һоло, арпа һәм бойҙай сәскән. Иген үҫтереү бик файҙалы булған. Ашлыҡты аттар менән көнсығыш төбәктәргә алып барып һатыр булғандар. Көнбайышҡа иһә Әй йылғаһындағы Мәтәле пристаненән һыу юлы менән оҙатҡандар. Картуф ултыртыу ҙа күптәрҙең хәлен еңеләйткән.

Арыйҙа 1 һуҡҡыс һәм елгәрткес, тирмән булған. Халыҡ күпләп мал да тотҡан.

Биләмә берәмектәренә инеүе[үҙгәртергә | сығанаҡты үҙгәртеү]

Теркәү йылы Улус, ауыл советы Өйәҙ, кантон, район Губерна, Республика Дәүләт
1784 Һарт улусы Троицк өйәҙе Ырымбур губернаһы Рәсәй Империяһы
1816 7-се йорт 4-се Загорный Башҡорт кантоны Троицк өйәҙе Ырымбур губернаһы Рәсәй империяһы
1834 -се йорт 4-се Башҡорт кантоны Троицк өйәҙе Ырымбур губернаһы Рәсәй империяһы
1847 -се йорт 4-се Башҡорт кантоны Өфө өйәҙе Ырымбур губернаһы Рәсәй империяһы
1859 -се йорт 4-се Башҡорт кантоны Өфө өйәҙе Ырымбур губернаһы Рәсәй империяһы
1895 Мырҙалар улусы Златоуст өйәҙе Өфө губернаһы Рәсәй империяһы
1920 Үрге Ҡыйғы биләмәһе Дыуан-Ҡошсо кантоны Автономлы Башҡорт ССР-ы (Бәләкәй Башҡортостан) РСФСР
1926 Мырҙалар-Мәсетле улусы Мәсәғүт кантоны Автономлы Башҡорт ССР-ы СССР СССР
1935 Мәсәғүт ауыл Советы Дыуан районы Башҡорт АССР-ы СССР СССР
1941 Мәсәғүт ауыл Советы Дыуан районы Башҡорт АССР-ы СССР СССР
1990 Мәсәғүт ауыл Советы Дыуан районы Башҡортостан Республикаһы Рәсәй флагы Рәсәй Федерацияһы
2008 Мәсәғүт ауыл Советы Дыуан районы Башҡортостан Республикаһы Рәсәй флагы Рәсәй Федерацияһы

Арый ауылының XIX быуатта артабанғы үҫеше[үҙгәртергә | сығанаҡты үҙгәртеү]

1842 йылда 188 кешегә 53 сирек ужым һәм 274 сирек яҙғы ашлыҡ сәселгән, шулай уҡ 7 сирек, йәки 56 бот картуф ултыртылған. Быуат аҙағында өс баҫыу сәсеү әйләнеше еңгән. Арыш, һоло, арпа, бойҙай сәскәндәр. Баҫыуҙарҙы тиреҫ менән ашлағандар. 1-әр һуҡҡыс һәм елгәргес, тирмән булған. Урындағы тоҡом малы үрсетелгән. Үҙҙәре әҙерләгән бесән етмәгән, шуның өсөн 20 бот бесән йөгөн 1 һумға Мәсәғүт ауылы баҙарынан һатып алғандар.

1859 йылда Арый ауылындағы 29 йортта — 256, 1870 йылда 37 йортта — 119, 1920 йылда 89 йортта — 461 кеше йәшәгән.

1865 йылда 37 йортта 255 кешк йәшәгән. Игенселек, малсылыҡ, умартасылыҡ менән шөғөлләнгәндәр.

Ауылдың XX быуаттағы үҫеше[үҙгәртергә | сығанаҡты үҙгәртеү]

1906 йылда 1878 йылда уҡ төҙөлгән мәсет, мәҙрәсә, мануфактура кибете теркәлгән.

Әлеге ваҡытта ауылда 1-се һанлы Мәсәғүт лицейы филиалы — Арый төп мәктәбе, балалар баҡсаһы, фельдшер-акушерлыҡ пункты, Мәҙәниәт йорто, китапхана бар[4].

Халыҡ һаны[үҙгәртергә | сығанаҡты үҙгәртеү]

Арыйҙа башҡорттар йәшәй (2002)

Бөтә Рәсәй һәм Бөтә Союз халыҡ иҫәбе алыу мәғлүмәттәре буйынса халыҡ һаны (кеше)

Иҫәп алыу йылы һәм көнө Бөтә халыҡ Ир-егеттәр Ҡатын-ҡыҙҙар Ир-егеттәр өлөшө (%) Ҡатын-ҡыҙҙар өлөшө (%)
1897 йыл 9 февраль (26 ғинуар)
1920 йыл 26 август 461
1926 йыл 17 декабрь
1939 йыл 17 ғинуар 271
1959 йыл 15 ғинуар 294
1970 йыл 15 ғинуар
1979 йыл 17 ғинуар
1989 йыл 12 ғинуар 399
2002 йыл 9 октябрь 361
2010 йыл 14 октябрь 385 187 198 48,6 51,4

Халыҡ һаны буйынса аңлатма төрлө йылдарҙа иҫәп алыу тәртибенең айырмалығы булыу сәбәпле халыҡ һанының үҙенсәлегенә иғтибар итегеҙ.

1939 йыл — бар булған халыҡ һаны.
1989, 2002, 2010 йылдарҙа — даими йәшәгән урыны булып иҫәпләнгән халыҡ һаны

Билдәле кешеләре[үҙгәртергә | сығанаҡты үҙгәртеү]

Хәтер[үҙгәртергә | сығанаҡты үҙгәртеү]

Урамдары[үҙгәртергә | сығанаҡты үҙгәртеү]

  • Яңы урамы (рус.  Новая (улица)
  • Мәктәп урамы (рус.  Школьная (улица)
  • Салауат Юлаев урамы (рус.  Салавата Юлаева (улица)
  • Үҙәк урам (рус.  Центральная (улица)[7]

Тирә-яҡ мөхит[үҙгәртергә | сығанаҡты үҙгәртеү]

Ер-һыу атамалары

Тауҙар: Сейәлетау

Йылғалар:

Шишмәләр:

Ялан-бесәнлектәр:

Тәбиғәт һәйкәле Арый янындағы тауҙа үҫкән дала сейәһе ҡыуаҡлыҡтары тәбиғәт һәйкәле булып тора[8].

Әҙәбиәт[үҙгәртергә | сығанаҡты үҙгәртеү]

  • Административно-территориальное устройство Республики Башкортостан: Справочник. — Уфа: ГУП РБ Издательство «Белая Река», 2007. — 416 с.— ISBN 978-5-87691-038-7(рус.)
  • Асфандияров А. З. История сёл и деревень Башкортостана и сопредельных территорий — Уфа: Китап, 2009. — 744 б. — ISBN 978-5-295-04683-4.

Һылтанмалар[үҙгәртергә | сығанаҡты үҙгәртеү]

Иҫкәрмәләр[үҙгәртергә | сығанаҡты үҙгәртеү]