Эстәлеккә күсергә

Ҡарайымдар

Википедия — ирекле энциклопедия мәғлүмәте
(Ҡараимдар битенән йүнәлтелде)

Ҡараи́мдар (ҡараим ҡырым диалекты: бер. къарай, күп. къарайлар; тракай диалекты: бер. karaj, күп. karajlar; бор.-йәһ. קָרָאִים‎ — «караим», туранан-тура: уҡый белеүселәр) — Көнсығыш Европала ҡараимизмдың төрки телле эйәреүселәренән килеп сыҡҡан ҙур булмаған этник төркөм.

Ҡараим теле төрки телдәренең ҡыпсаҡ төркөмөнә ҡарай. Лексик составы гебраизмдарҙың күп булыуы менән айырылып тора. Төньяҡ (тракай), көньяҡ (галич) һәм ҡырым диалекттары бар. Ҡараим теленең Ҡырым диалекты Литва һәм Көнбайыш Украиналағы ҡараим теле диалектынан һиҙелерлек рәүештә айырыла. Әлеге ваҡытта тракай диалектынан башҡалары ғәмәлдә юғалған[1].

Этимологияһы

[үҙгәртергә | сығанаҡты үҙгәртеү]

«Ҡараим» һүҙе IX быуатта ҡулланылышҡа инә, башта дини төркөмдө билдәләү өсөн ҡулланыла[2]. Рәсәй империяһында дин тотоу милләткә бәйләмәйенсә күрһәтелә. СССР-ҙа дин урынына кешенең милләте күрһәтелә. Шуға ярашлы, совет тюркологияһында «ҡараим» термины ҡараим этносы атамаһы булараҡ теркәлә[3].

Хәҙерге заман урыҫ телендә был һүҙ, дингә бәйләмәйенсә, этник сығышты ғына, һирәк кенә, милләткә бәйләмәйенсә, ниндәй конфессияға ҡарауын күрһәтә. Ҡараим этносы вәкилдәре өсөн түбәндәге терминдар ҡулланыла:

  • ҡараим-төрки, Ҡырым ҡараимдары, ҡараи, ҡарайлар, Ҡырым ҡарайлары — ҡараимдарҙы йәһүдтәргә ҡапма-ҡаршы ҡуйыу маҡсатында, бигерәк тә «Украинаның ҡырым ҡараимдарының Бөтә халыҡ съезы» һәм ҡырым ҡараимдарының «Ҡырымкарайлар» ассоциацияһы" кеүек атамаларында ҡараимдарҙың сығышы буйынса төрки теорияһы яҡлылар тарафынан ҡулланыла;
  • ҡараиттар — «Ҡараим халыҡ энциклопедияһында», шулай уҡ XIX быуаттың Рәсәй көнсығышты өйрәнеүселәре тарафынан ҡулланыла;
  • Ҡырым ҡараимдары, Көнсығыш Европа ҡараимдары — иудаизм буйынса белгестәр тарафынан ҡулланыла һәм дөйөм алғанда ҡараим этносын аңлата;
  • Ҡырым (литва, луцко-галич) ҡараимдары — бер юлы милләтте һәм йәшәгән территорияны күрһәтә (мәҫәлән, ҡырым тататарҙарына ҡағылышлы);
  • көнбайыш ҡараимдары — Көнбайыш Украинала (Луцк, Галич), шулай уҡ Литва һәм Польшала йәшәгән ҡараимдарҙы берләштерә; мәҫәлән, К. Мусаев грамматикаһында ҡулланыла.

Ҡараимдарҙың Ҡырымға килеп төпләнеүе

[үҙгәртергә | сығанаҡты үҙгәртеү]

Йәнле һөйләү теле, ауыҙ-тел фольклоры буйынса, йолалары һәм тормош-көнкүрештәре йәһәтенән улар тирәһендә йәшәгән төрки халыҡтарна оҡшаш булыуға ҡарамаҫтан[4], ҡараимдар иудаизмға туғандаш булған ҡараизм динен тота, эш ҡағыҙҙарында, ғилми хеҙмәттәрҙә, литургия һәм эпитафияларҙа боронғо йәһүд телен файҙаланалар..

Ошоға бәйле ҡараимдарҙың килеп сығышын ике төрлө аңлатырға: семиттарҙан һәм хазарҙарҙан килеп сыҡҡандар тип фаразларға була. Әммә был фараздарҙың икеһе лә фәнни йәһәттәр бәхәстәр тыуҙыра. Ғалимдарҙың бер өлөшө ҡараимдар менән йәһүдтәр араһындағы айырманы атай[5], икенселәре ҡырым ҡараимдары менән литва ҡараимдары араһындағы айырмалыҡтарға күрһәтә[6], шул уҡ ваҡытта европа һәм урта диңгеҙ ҡараимдары араһындағы оҡшашлыҡ та иҫбат ителә.

Семит (йәһүд) теорияһы

[үҙгәртергә | сығанаҡты үҙгәртеү]

Был теорияға ярашлы, ҡараимдар йәһүдтәрҙең этнолингвистик төркөмөнән килеп сыҡҡан[7] .

Был теория XIX быуат аҙағына тиклем йәшәй[8][9]. Әлеге ваҡытта ҡараим юлбашсылары было теорияны тәнҡит утына тота[10].[11][12].

Хазар (төрки) теорияһы

[үҙгәртергә | сығанаҡты үҙгәртеү]

Был теорияға ярашлы, ҡараимдар — хазарҙарҙың — VII — X быуаттарҙа йәшәгән күсмә төрки халыҡтарының вариҫтары, улар иудаизмды ҡабул иткән һәм Ҡырымда ла төпләнгән.

Генетикаһы

[үҙгәртергә | сығанаҡты үҙгәртеү]

2005—2013 йылдарҙа Көнсығыш Европа илдәрендә, башлыса Ҡырымда йшәгән 28 ҡараимдың генетик сигнатураһы тикшерелә. Ошо тикшеренеүҙәр нигеҙендә Кевин Алан Брук, яһалған һығымтаны килә , көнсығыш европа һәм яҡын Көнсығыш Европа ҡараимдарҙың килеп сығышы ашкеназ, сефард һәм көнсығыш йәһүдтәргә яҡын, тигән һығымтаға килә[13][14]. Ҡараимдарға «мажор» Y-хромосома гаплотөркөмөнөң булмауы хас. G2a, J1, J2 гаплотөркөмдәре булған ҡараимдар генофондтың яртынан күбеһен тәшкил итә. Артабан R1b, E1b1b һәм L1b1 гаплотөркөмдәре килә.

Эмансипация

[үҙгәртергә | сығанаҡты үҙгәртеү]

Рәсәй империяһы

[үҙгәртергә | сығанаҡты үҙгәртеү]

Екатерина II осоронда уҡ, Рәсәй империяһында йәһүд динен тотоусыларға ҡарата ҡулланылған сикләүҙәр ҡараимдарға ҡағылмай, тигән күрһәтмә бирелә.Ҡараимдар, йәһүдтәрҙән айырмалы рәүештә, ҡаҙнаға һалымды аҙыраҡ түләй, уларға ер һатып алырға рөхсәт ителә. Шуға ла ҡараимдар араһында эре ер биләүселәр һәм сәнәғәтселәр барлыҡҡа килә.

Австро-Венгр империяһы

[үҙгәртергә | сығанаҡты үҙгәртеү]

Польша бүлгесләнеп, Галиция Австрия составына ингәндән һуң (1772) Галич ҡараимдары христиандар менән тиң хоҡуҡлылыҡ алыуға өлгәшә.

Нацист Германияһы

[үҙгәртергә | сығанаҡты үҙгәртеү]

Гитлер власҡа килгәс, Германияла йәһүдтәргә ҡаршы ҡануниәт ҡабул ителә. Берлиндың ҡараим ойошмаһы 1934 йылда Өсөнсө рейхтың эске эштәр министрлығына, Рәсәйҙә бирелгән юридик статустарына ярашлы ҡараимдарҙы йәһүдтәр тип танымаҫҡа, тигән үтенес менән мөрәжәғәт итә. Министрлыҡ уларҙың үтенесек өлөшләтә ҡәнәғәтләндерә. Улар йәһүд дини ойошмаһына ҡарамай,әммә «раса буйынса биологик ҡылыҡһырлама» һорау тыуҙыра, тигән һығымта яһала[15]. Икенсе донъя һуғышы йылдарында бер нисә йәһүд ғалимы — М. Балабан (1877—1942), З. Калманович (1881—1944) һәм И. Шипер (1884—1943) — немец оккупацион властарына, ҡараимдар йәһүд расаһына ҡарамай, тигән һығымтаға килеүҙәрен белдерә шуның менән ҡараимдарҙы күпләп юҡ итеүгә юл ҡуйылмай[16][17]. Ә бына Рига[18], Краснодар[19], Одесса һәм Херсонда, министрлыҡтың ошо бойороғо үҙ көсөнә инеп өлгәрмәгәнлектән, йәһүдтәр менән бергә ҡараимдар ҙа күпләп язалана[20].

Тарихы

[үҙгәртергә | сығанаҡты үҙгәртеү]

Ҡырым ханлығы

[үҙгәртергә | сығанаҡты үҙгәртеү]

Ҡырым ханлығының баш ҡалаһы Солхатта (хәҙер Иҫке Ҡырым) һәм Кафала (хәҙер Феодосия) ҡараим ойошмаһы XIII быуатта уҡ була[21].

Ҡырымда Чуфут-Кала ҡараимдарҙың төп үҙәге була[22]; XIX быуатта уҡ уның халҡы, нигеҙҙә, ҡараимдарҙан тора.

Хәҙерге заманда ҡараим общинаһы

[үҙгәртергә | сығанаҡты үҙгәртеү]

Украина ҡараимдары

[үҙгәртергә | сығанаҡты үҙгәртеү]

Ҡараимдар, ҡырымчаҡтар һәм ҡырым татарҙары менән бер рәттән, де-факто Ҡырымдың автохтон халҡы тип танылған

2014 йылғы ваҡиғалар һөҙөмтәһендә (Ҡырымдың Рәсәй Федерацияһына ҡушылыуы) Ҡырымда йәшәгән ҡараим халҡы, Рәсәй Федерацияһы юрисдикцияһы аҫтына алына.

Ҡараимдарҙың Ҡырым милли-мәҙәни йәмғиәте идараһы ағзаһы Б. С. Бебеш биргән мәғлүмәттәргә ярашлы, 2003 йылда Симферополь ҡалаһында 320; Евпатория ҡалаһында — 260; Феодосияла — 100; Баҡсаһарайҙа — 57 ҡараим йәшәгән[23].

Демография

[үҙгәртергә | сығанаҡты үҙгәртеү]

Ҡараимдарҙың Ҡырым милли-мәҙәни йәмғиәте идараһы ағзаһы Б. С. Бебеш биргән мәғлүмәттәргә ярашлы, 2003 йылда Харьковта 30 ҡараим; Одессала — 100; Николаевта — 40; Днепропетровск ҡалаһыында — 20; Галичта — 10 ҡараим йәшәгән[23].

Дине

[үҙгәртергә | сығанаҡты үҙгәртеү]
  • Киевская кенасса

Рәсәйҙәге ҡараимдар

[үҙгәртергә | сығанаҡты үҙгәртеү]

Демография

[үҙгәртергә | сығанаҡты үҙгәртеү]

1989 йылғы халыҡ иҫәбен алыу мәғлүмәттәренә ярашлы РСФСР-ҙа 449 ҡараим йәшәгән.

2002 йылғы халыҡ иҫәбен алыу мәғлүмәттәре буйынса, Рәсәй Федерацияһында 354 ҡараим йәшәгән, шул иҫәптән Мәскәүҙә һәм Мәскәү өлкәһендә 138, Санкт-Петербургта 53 ҡараим йәшәгән.

2010 йылғы һуңғы халыҡ иҫәбен алыу мәғлүмәттәре буйынса, Рәсәй Федерацияһында 205 ҡараим, шул иҫәптән Мәкәүҙә 89, Санкт-Петербургта 22 һәм Мәскәү өлкәһендә 18 ҡараим йәшәгән. Тик өс кеше генә ҡараим телендә һөйләшә алыуҙарын белдергән.

Билдәле шәхестәре

[үҙгәртергә | сығанаҡты үҙгәртеү]

Күренекле шәхестәре араһында билдәле разведчик, тарихсы һәм дипломат Иосиф Ромуальдович Григулевич, композитор Самуил Моисеевич Майкапар, йәмәғәт эшмәкәре Соломон Самойлович Крым, актёр Сергей Тонгур, волейболист, олимпия уйындары чемпионы, атҡаҙанған спорт мастеры Марина Кумыш, урта быуаттар әҙәбиәте тәржемәсеһе Ананий Самойлович Бобович бар.

  • Симферопольская кенасса
  • Феодосийская кенасса
  • Евпаторийская кенасса

Иҫкәрмәләр

[үҙгәртергә | сығанаҡты үҙгәртеү]
  1. ↑ Today, the only living variety of Karaim is spoken in Lithuania. While it is highly endangered, the two other major varieties, those of the Crimea and Halich, are practically extinct. // Csató, Éva Á. and Nathan, David (2007) 'Multiliteracy, past and present, in the Karaim communities.' Language Documentation and Description, 4. pp. 207—230.
  2. ↑ Этимология слова «караим» связана с ивритским глаголом кара́ (йәһ. קרא‎) (читать), связанным со Священным Писанием Микра (йәһ. מקרא‎). Образованная от него форма существительного карай (буквально «чтец») во множественном числе имеет форму караим («чтецы»).
  3. ↑ Мусаев К. М. Грамматика караимского языка. Фонетика и морфология. — М.: Наука, 1964 — С. 6
  4. ↑ Цитата: «… Живя в продолжение многих веков под владычеством татар, караимы переняли от них не только язык, но и одежду, образ жизни, некоторые суеверия и многие бытовые обычаи. Шестьдесят-семьдесят лет тому назад они, по своему внешнему виду, почти не отличались от татар, только их тип, значительно уклоняющийся от монгольского типа, обличал их иное происхождение. Домашняя обстановка, домашняя утварь, кухня — всё было у них на татарский лад..Даже и кенаса, по свей меблировке, имели вид мечетей.» Опубликовано в: Казас И. И. Общие заметки о караимах // Караимская жизнь. — М., 1911. — Кн. 3-4, август-сентябрь. — С. 37-72
  5. ↑ К. Фрид, И.Ландау, Т. Коен и А.Гольдшмидт. О некоторых генетических и полиморфных особенностях караимской общины.//הרפואה. Журнал медицинских профсоюзов в Израиле. Том LXXV No 12 Декабрь, 15, 1968, с. 507—509. Генетическая лаборатория Еврейского Университета. Университетская клиника «Адасса», Иерусалим
  6. ↑ Там же Цитата: Литовские караимы переселились в Тракай в XIV в., и за 600 лет и крымские, и тракайские караимы при всей обособленности своего быта и эндогамии могли не испытать влияния местного населения. Во всяком случае, в соотношении групп крови АВО обе группы различаются. А о генетическом контакте с местным населением по отношению к южной крымской группе, как мы убедимся дальше, можно говорить с известной определенностью. Архивная копия от 19 апрель 2014 на Wayback Machine.
  7. ↑ Цитата: «Лишь крымские и литовско-польские караимы превратились в особую этнолингвистическую группу.» Опубликовано в: Караимы // Электронная еврейская энциклопедия
  8. ↑ Цитата: 'Происходя из потомства Авраама, народа Израиля, мы, Караимы, исповедуем Закон Моисеев'. Название же «караим» происходит от корня глагола «каро» (קָראׁ) — «читать», слово же «карай» (קָרָאִי) — прилагательное «читающий», «караим» (קָרָאִים) — множественное число «читающие», то есть придерживающиеся Св. Писания. Называемся также «бене Микра» (בְּנֵי מִקְרָא), то есть «сыны Св. Писания». Придерживаясь точного смысла Св. Писания, мы никаких толкований, которым нет подтверждения в самом Св. Писании, не принимаем. Таким образом мы сохраняем Моисеев Закон в том виде, как он был до появления Талмуда в народе Израиля. Эпитет же «караим» (קָרָאִים) стали мы придавать себе со времени появления Талмуда,для отличия от талмудистов Опубликовано в: Дуван Я. Катехизис, основы Караимского закона. Руководство по обучению Закону-Божию Караимского юношества. — СПб., 1890.
  9. ↑ Происхождение караимов в книгах и текстах караимских учёных
  10. ↑ См., напр., А. А. Бабаджан, «Публикации о крымских караимах или История одного „верблюда“», в газете «Къырым» № 22(1190), 19-е марта 2008
  11. ↑ «Мы, караимы, не имеем общей точки зрения о своём происхождении, об этногенезе нашего маленького, но великого народа…Мало того, идёт страшный раскол среди нас по поводу взглядов о происхождении. Одни говорят: — „Мы тюрки, Караи“, другие — „Мы евреи“. Практически наблюдается глухая стена, одни не хотят слышать других. Доходит до прямых оскорблений..» // Сайт московского караимского общества
  12. ↑ Сайт феодосийского караима Вячеслава Ельяшевича
  13. ↑ Kevin Alan Brook, "The Genetics of Crimean Karaites, " Karadeniz Araştırmaları № 42 (Summer 2014): pp. 69-84, pdf 2020 йыл 28 март архивланған.
  14. ↑ Kevin Alan Brook, Leon Kull, and Adam J. Levin, "The Genetic Signatures of East European Karaites, " August 28, 2013,
  15. ↑ Nehemia Gordon. Karaites in the Holocaust? A Case of Mistaken Identity
  16. ↑ Статья «Караимы» в «Электронной еврейской энциклопедии»
  17. ↑ Караимы: кто они? // Сайт МЕОЦ
  18. ↑ [1] 2013 йыл 17 декабрь архивланған. Percy Gurwitz Die Schuld am Holocaust
  19. ↑ Официальный сайт Московского Караимского Общества
  20. ↑ Потерянные колена, фарисеи и потомки хазар, Голда Ахиезер, Лехаим (180), Апрель 2007
  21. ↑ Цитата: «Самое первое свидетельство о существовании в Крыму караимской общины, которое датируется 1278 г. В этом году в Солхате побывал византийский караим Аарон бен Иосиф а-Рофе (ок. 1250—1320 гг.). В своей книге „Сэфер а-мивхар“ („Книга избранных трудов“) ученый сообщает, что в 1278 г. между караимской и раббанитской общиной Солхата состоялся календарный спор. Не менее древней является караимская община Каффы (современная Феодосия): данные косвенных источников позволяют исследователям считать 1292 г. годом основания караимской синагоги в Каффе». Источник: Татьяна Щеголева. Караимы Крыма: история и современное состояние общины // ЖУРНАЛ «ЕВРЕИ ЕВРАЗИИ» № 1 (8) Январь — Март 2005 Тевет — Адар II 5765 2014 йыл 27 март архивланған.
  22. ↑ Цитата: «Караимы, как остаток некогда господствующего в Крыму целого народа хазар, вытесненного оттуда другой, хотя и родственной тюркской народностью, основались в своём старинном укреплении…Чуфут Кале». Опубликовано в: Смирнов В. Д. 2009 йыл 8 ғинуар архивланған. Татарско-ханские ярлыки из коллекции Таврической Ученой Архивной комиссии// Известия Таврической Ученой Архивной комиссии, 1918, № 4, С.1—19.
  23. ↑ 23,0 23,1 В. С. Глаголев Философско-религиозные аспекты в изучении караимов 2008 йыл 7 октябрь архивланған. // Религия и культура: Россия. Восток. Запад: Сб. ст. / Под ред. Е. А. Торчинова. — СПб.: Изд-во СПб. ун-та, 2003, с. 231—250.

Әҙәбиәт

[үҙгәртергә | сығанаҡты үҙгәртеү]

Һылтанмалар

[үҙгәртергә | сығанаҡты үҙгәртеү]
«https://ba.wikipedia.org/w/index.php?title=Ҡарайымдар&oldid=1275989» битенән алынған