Яйыҡ

һәм Урал (мәғәнәләр)

Яйыҡ
башҡ. Яйыҡ, ҡаҙ. Жайық
Яйыҡ бассейны
Характеристика
Оҙонлоғо	2428 км
Бассейн	237 000 км²
Һыу сығымы	400 м³/с
Һыу ағымы
Инеше
· Урынлашыуы	Уралтау, Көньяҡ Урал
· Бейеклеге	760 м
Тамағы	Каспий диңгеҙе
· Бейеклеге	-28 м
· Координаталар	54°42′03″ с. ш. 59°25′02″ в. д.
Урынлашыуы
Һыу бассейны	Каспий диңгеҙе
Илдәр	Башҡортостан Рәсәй Ҡаҙағстан
Регион	Учалы районы Силәбе өлкәһе Ырымбур өлкәһе Көнбайыш-Ҡаҙағстан өлкәһе Атырау өлкәһе
РДҺР	12010000112112200001016
Яйыҡ Викимилектә

Яйыҡ (нуғ. Яйык, ҡаҙ. Жайық, рус. Урал) — Көнсығыш Европалағы йылға.

Исеме

Боронғо исем (1775 йылға тиклем) - Яйыҡ. Гидроним боронғо-иран теленән *Daiks исеме менән Клавдий Птолемейҙың II быуаттағы картаһында күрһәтелгән. Хәҙерге ваҡытта рәсми рәүештә «Яйыҡ» исеме Ҡаҙағстанда ҡулланыла. Рәсәйҙә — Урал. Башҡорт телендә йылғаны «Яйыҡ» һәм «Урал» исемдәре менән йөрөтәләр (мәҫәлән, Учалы районы Уральск ҡасабаһы янында юл таҡтаһы). Александр Пушкин «Пугачёв тарихында» түбәндәгеләрҙе яҙа:

Екатерина II указы буйынса Яйыҡтың исеме алмаштырылған, яңы исеме йөрөткән тауҙарҙан сыға

Оҙонлоҡ буйынса Европала өсөнсө урында (Волга ,Дунайҙан һуң) .

Боронғо Европа карталарында йылға Rhymnus fluvius исемен йөрөтә. 1140 йылда беренсе тапҡыр урыҫ йылъяҙмаларында осрай:

Мстислав загна Половци за Дон за Волгу за Яик.

Емельян Пугачев етәкселегендәге Крәҫтиән һуғышынан һуң 1775 йылда Екатерина II үҙенең указы менән Яйыҡтың исемен Уралға алмаштырған.

Галерея

• 
  Яйыҡ яры, Беловка, Ырымбур
• 
  Яйыҡ яры, Беловка, Ырымбур
• 
  Яйыҡ яры, Беловка, Ырымбур
• 
  Яйыҡ Уральск
  һәм Атырау араһында
  (Ҡаҙағстан)
• 
  Яйыҡ аша күпер, Ырымбур

Яйыҡ ярында тораҡ пункттар

1. Буранғол (Учалы районы)
2. Рысай (Учалы районы)
3. Ҡалҡан
4. Юлдаш (Учалы районы)
5. Ураҙ (Учалы районы)
6. Уральск (Учалы районы)
7. Яңы Байрамғол (ауыл)
8. Ғәҙелша
9. Наурыҙ (Учалы районы)
10. Йәһүҙә (Учалы районы)
11. Мишкә (Учалы районы)
12. Мәҫкәү (Учалы районы)
13. Волковский, Үрге Урал районы, Силәбе өлкәһе
14. Үрге Урал, Үрге Урал районы, Силәбе өлкәһе
15. Дзержинка, Үрге Урал районы, Силәбе өлкәһе
16. Каширинский, Үрге Урал районы, Силәбе өлкәһе
17. Спасский, Үрге Урал районы, Силәбе өлкәһе
18. Ивановский, Үрге Урал районы, Силәбе өлкәһе
19. Приморский, Үрге Урал районы, Силәбе өлкәһе
20. Үрге Ҡыҙыл, Агаповка районы, Силәбе өлкәһе
21. Магнитогорск, Силәбе өлкәһе
22. Агапов, Аблязово, Янгельский, Агаповка районы пункттары, Силәбе өлкәһе
23. Ҡыҙыл районы, Силәбе өлкәһе
24. Кваркено районы, Ырымбур өлкәһе
25. Новотроицк, Ырымбур өлкәһе
26. Орск, Ырымбур өлкәһе
27. Новоорск районы, Ырымбур өлкәһе
28. Гай районы, Ырымбур өлкәһе
29. Ҡыуандыҡ районы, Ырымбур өлкәһе
30. Беляевка районы, Ырымбур өлкәһе
31. Ырымбур районы, Ырымбур өлкәһе
32. Ырымбур
33. Переволоцк районы, Ырымбур өлкәһе
34. Новосергиевка районы, Ырымбур өлкәһе
35. Ташлы районы, Ырымбур өлкәһе
36. Кваркено районы, Ырымбур өлкәһе
37. Ҡаҙағстан
38. Каспий диңгеҙе

География

Йылға Учалы районының Буранғол ауылы янында башлана . Пётр Рычков «Топография Оренбургская» китабында яҙған :

Яикъ вершину имьетъ за Уралскими горами на Сибирской дорогъ, въ Купаканской волости, изъ горы называемой Калганъ Тау, что значитъ: Крайняя или Остальная гора въ Уралъ Сія река изстари разделяетъ Башкирцовъ съ Киргисъ Кайсаками

Яйыҡ Урал аръяғында, Себер юлында, Ҡыуаҡан олоҫонда, Ҡалҡан-тауҙан сыға. Ҡалҡан – ҡалған, һуңғы тау. Ошо йылға борондан башҡорт һәм ҡаҙаҡ ерҙәрҙен бүлгән.

Үҙенең башында Яйыҡ төньяҡтан көньяҡҡа аға. Ҡаҙаҡ далаһының бәләкәй тауҙарына етеп, төньяҡ-көнбайышҡа китә. Ырымбурҙан көньяҡ-көнбайышҡа китә. Уральск янында йылға яңынан бөгөлә. Яйыҡтың бассейны 237 000 км². Оҙонлоғо 2428 км. Ҡаҙағстанда оҙонлоғо 1082 км. Һыуҙың горизонты 635 м абсолют бейеклектә.

• 
  Учалы районында Яйыҡ аша күпер
• 
  Яйыҡ башы
• 
  Яйыҡ Атырау ҡалаһы үҙәгендә (Ҡаҙағстан)
• 
  «Европа — Азия» таҡтаһы Яйыҡ ярында Үрге Урал районы, Үрге Урал ҡалаһы
• 
  Яйыҡ дельтаһы

Уң яҡтан

1. Урғаҙа
2. Оло Ҡыҙыл
3. Таналыҡ
4. Гөбөрлө (йылға)
5. Һаҡмар (йылға)
6. Заживная
7. Киндел
8. Иртәк (Яйыҡ ҡушылдығы)
9. Чаган, Ҡаҙағстан

Һул яҡтан

1. Ғөмбәй
2. Суундук
3. Оло Кумак
4. Ур (Ыр)
5. Илек
6. Утва
7. Барбастау
8. Солянка (йәйен ҡорой)
9. Уртабүртә

Фауна

• 
  Яйыҡтағы эндемик, «Ҡыҙыл китап»ҡа индерелгән Евразия колпица ҡошо
• 
  ‎Колпица Ҡаҙағстандың «Красная книга Казахстана» серияһы аҡсаһында
• 
  Әзербайжан почта маркаһында колпица

Әҙәбиәт

• Чибилёв А. А. Река Урал: Историко-географические и экологические очерки о бассейне р. Урал. — Л.: Гидрометеоиздат, 1987. — 168 с. — (Реки и озёра нашей Родины).

Һылтанмалар

• Балков В. А. Яйыҡ // Башкирская энциклопедия. — Уфа: ГАУН РБ «Башкирская энциклопедия», 2015—2024. — ISBN 978-5-88185-306-8. (рус.)
• Урал, река // Брокгауз һәм Ефрондың энциклопедик һүҙлеге: 86 томда (82 т. һәм 4 өҫтәмә том). — СПб., 1890—1907. (рус.)
• Яйыҡ — Ҙур совет энциклопедияһында мәҡәлә