Наурыҙ (Учалы районы)

Наурыҙ
	Ауыл
	Наурыҙ; рус. Наурыҙ
Ил	Рәсәй
Федерация субъекты	Башкортостан
Муниципаль район	Учалы
Ауыл советы	Наурыҙ
Координаталар	54°02′46″ с. ш. 59°05′09″ в. д.HGЯO
Башлыҡ	Ғарипов Закир Ғадинан улы
Элекке исеме	Ҡушкилде
Халҡы	↘410 кеше (2010)
Милли состав	башҡорттар
Сәғәт бүлкәте	UTC+6
Телефон коды	+7 34791
Почта индексы	453747
Һанлы танытмалар
Автомобиль коды	02, 102
ОКАТО коды	80 253 850 001
ОКТМО коды	80 653 450 101
ГКГН номеры	0518425
	Наурыҙ

Наурыҙ (рус. Наурузово) — Башҡортостан Республикаһының Учалы районындағы ауыл. Наурыҙ ауыл Советының административ үҙәге. 2010 йылдың 14 октябренә халыҡ һаны 410 кеше булған^[2]. Почта индексы — 453747, ОКАТО коды — 80253850001.

Географик урыны

Район үҙәгенә тиклем (Учалы): 60 км
Яҡындағы тимер юл станцияһы (Учалы): 70 км^[3]

Район үҙәгенән көньяҡ-көнбайышҡа ҡарай һәм Учалы тимер юл станцияһынан көньяҡ-көнбайышҡа табан 70 км алыҫлыҡта, Яйыҡ йылғаһы буйында урынлашҡан^[4].

Тарихы

Наурыҙ ауылына Нуғай даруғаһы Теләү улусы башҡорттары үҙҙәренең аҫаба ерҙәрендә нигеҙ һалған. Ауылға тәүге төпләнеүсенең исеме бирелгән. 1795 йылғы V рәүиз ваҡытына Наурыҙ ауылындағы 26 йортта 149 кеше йәшәгән. XIX быуат уртаһына 59 йортта 309 кеше теркәлгән. 1920 йылда 102 йортта 513 кеше иҫәпләнгән. Рәүиз материалдарында Наурыҙдың улдары һәм ейәндәре күрһәтелә. Йәйләүҙәр ауылдан 2—3 саҡрым алыҫлыҡта урынлашҡан була. Йәйләүгә 59 йортта йәшәгән 304 кеше сыҡҡан. Уларҙың 155 аты, 100 һыйыры, 450 һарығы, 35 кәзәһе булған. Малсылыҡ, кәсепселек, игенселек менән шөғөлләнгәндәр. Бөтә йорттар ҙа 32 бот ужым һәм 2432 бот яҙғы иген сәскәндәр^[5]^[6].

Халыҡ һаны

Бөтә Рәсәй һәм Бөтә Союз халыҡ иҫәбе алыу мәғлүмәттәре буйынса халыҡ һаны (кеше)

Иҫәп алыу йылы һәм көнө	Бөтә халыҡ	Ир-егеттәр	Ҡатын-ҡыҙҙар	Ир-егеттәр өлөшө (%)	Ҡатын-ҡыҙҙар өлөшө (%)
1897 йыл 9 февраль ( 26 ғинуар)
1920 йыл 26 август
1926 йыл 17 декабрь
1939 йыл 17 ғинуар
1959 йыл 15 ғинуар
1970 йыл 15 ғинуар
1979 йыл 17 ғинуар
1989 йыл 12 ғинуар
2002 йыл 9 октябрь
2010 йыл 14 октябрь	410	191	219	46,6	53,4

Милли составы

2002 йылғы халыҡ иҫәбен алыу мәғлүмәтенә ярашлы, ауылда башҡорттар (100 %) йәшәй^[7].

Халыҡ һаны буйынса аңлатма төрлө йылдарҙа иҫәп алыу тәртибенең айырмалығы булыу сәбәпле халыҡ һанының үҙенсәлегенә иғтибар итегеҙ.

1939 йыл — бар булған халыҡ һаны.

1989, 2002, 2010 йылдарҙа — даими йәшәгән урыны булып иҫәпләнгән халыҡ һаны

Халыҡ һаны буйынса сығанаҡтар

Ауылдағы халыҡ һаны буйынса мәғлүмәтте халыҡ иҫәбе буйынса алыу урынлы. Бөтә ил күләмендә үткән 1897, 1920, 1939, 1959, 1970, 1979, 1989, 2002, 2010 йылғы халыҡ иҫәбе буйынса мәғлүмәттәр бар һәм асыҡ ҡулланыуҙа табырға була. Ҡайһы бер китаптарҙы электрон төрҙә асып ҡарап була. 1926 йылғы халыҡ иҫәбе буйынса һәр ауыл тураһында мәғлүмәт осрағаны юҡ әле. Унан башҡа Өфө виләйәтендә 1865, 1879, 1886 йылдарҙа урындағы халыҡ иҫәбе алынған. Тағы ла ревиз яҙмалары аша мәғлүмәт бар.

1859 һәм 1865 йыл — Населенные пункты Башкортостана. Ч.I. Уфимская губерния, 1877. — Уфа:Китап, 2002. — 432 с. ISBN 5-295-03188-8 (ч. I). ISBN 5-295-03133-0.

Өфө виләйәте ауылдарында халыҡ һаны буйынса мәғлүмәт 1859 һәм 1865 йылдарға ҡарата бар.

1866 йыл — Список населенных мест. Ч. II. Оренбургская губерния, 1866. — Уфа: Китап, 2006. — 260 с. ISBN 5-295-03815-7 (ч. II). ISBN 5-295-03133-0.

Ырымбур виләйәте ауылдарында халыҡ һаны буйынса мәғлүмәт 1866 йылға ҡарата бар.

1897 йыл — Перепись населения. т.45 кн.01 Уфимская губерния. Н.А.Тройницкий (ред.)(С.-Петербург, 1901)

Был китапта Өфө виләйәте ауылдары буйынса мәғлүмәт бар. 500 кешенән күберек булған ауылдар исемлеге.

1920 йыл — Населенные пункты Башкортостана. Ч.III. Башреспублика, 1926. — Уфа. Китап, 2002. — 400 с. ISBN 5-295-03091-1 (ч. III). ISBN 5-295-03133-0.

Был китап 1926 йылға ҡарата төҙөлгән, әммә халыҡ иҫәбе 1920 йылға ҡарата бирелгән.

1939 йыл — БАССР. Административно-территориальное деление на 1 июня 1940 года – Уфа:Государственное издательство, 1941. – 387 с.

Был китапта 1939 йылғы иҫәп алыу буйынса һәр ауыл буйынса мәғлүмәт бар.

1989 һәм 2002 йылдар — Башҡортостан Республикаһы ауылдарында 1989 һәм 2002 йылғы халыҡ иҫәбен алыу мәғлүмәттәре буйынса халыҡ һаны.
2010 йыл — Численность и размещение населения Республики Башкортостан по данным Всероссийской переписи населения 2010 года. Статистический сборник. (рус.)
Население Башкортостана: XIX-XXI века: статистический сборник / Территориальный орган Федеральной службы государственной статистики по Республики Башкортостан. — Уфа:Китап, 2008. — 448 с.: ил. ISBN 978-5-295-04439-7

1897 йылғы халыҡ иҫәбенән башлап ҡалалар, ҡала төрөндәге ҡасабалар, райондар, район үҙәктәре буйынса халыҡ һаны бар.

Ревизия материалдары

1816 йылда^[8] Наурыҙ ауылында ла рәүиз (ревизия) үткәрелә һәм уның материалдары Башҡортостандың Милли архивында һаҡлана.

Билдәле шәхестәре

Ғабдрахманов Абрар Хаҡ улы (1.01.1935—15.10.2013) — башҡорт композиторы, Башҡортостан Республикаһының халыҡ артисы (1995).
Ғәйфуллин Вәҡиф Шәһиморат улы (21.09.1938), педагог, совет партия һәм хужалыҡ эшмәкәре. 1988—1991 йылдарҙа КПСС-тың Учалы ҡала комитетының икенсе һәм беренсе секретары, 1994—1997 йылдарҙа Учалы ҡалаһы һәм Учалы районы хакимиәте башлығы. 1990—1995 йылдарҙа Башҡортостандың Юғары Советы депутаты. «Почёт Билдәһе» ордены кавалеры. Райондың почётлы гражданы^[9].
Низаметдинов Рәйес Йәүҙәт улы (10.10.1964) — бейеүсе, балетмейстер, режиссёр-ҡуйыусы, ҡурайсы. Башҡортостан Республикаһының атҡаҙанған мәҙәниәт хеҙмәткәре (2005) һәм мәғариф отличнигы (1997). Башҡортостан Республикаһының Шәйехзада Бабич исемендәге йәштәр дәүләт премияһы (2000) һәм Учалы районының Муса Мортазин исемендәге премияһы (1996) лауреаты.
Солтанова Рәшиҙә Искәндәр ҡыҙы (19.07.1947) — партия, дәүләт һәм йәмәғәт эшмәкәре, Башҡортостандың Ҡатын-ҡыҙҙар союзы рәйесе. Башҡортостан Республикаһының 3-сө саҡырылыш Дәүләт Йыйылышы — Ҡоролтай депутаты. Башҡортостандың атҡаҙанған мәҙәниәт хеҙмәткәре.
Шәһәрова Сания Вәли ҡыҙы (1947) — дәүләт хеҙмәте, юғары мәктәп һәм һаулыҡ һаҡлау өлкәһе ветераны, табип-педиатр. 1999 йылдан Башҡортостан Республикаһының һаулыҡ һаҡлау министры, 2001 йылдан Башҡорт дәүләт медицина университетының Өҫтәлмә белем биреү институты хеҙмәткәре. Медицина фәндәре докторы (2004). Рәсәй Федерацияһының (2000) һәм Башҡортостан Республикаһының (1997) атҡаҙанған табибы^[10].
Янбаев Юлай Әғләм улы (21.01.1962) — ғалим-биолог, юғары мәктәп эшмәкәре. Башҡорт дәүләт университеты ректорының уҡытыу эштәре буйынса урынбаҫары. Башҡортостан Фәндәр Академияһында ғилми хеҙмәткәре.

Урамдары

Абрар Ғабдрахманов урамы (рус. улица Абрара Габдрахманова)
Байым урамы (рус. улица Баим)
Зәки Вәлиди урамы (рус. улица Заки Валиди)
Комсомол урамы (рус. улица Комсомольская)
Мадъяров урамы (рус. улица Мадъярова)
Тыныслыҡ урамы (рус. улица Мира)
Еңеү урамы (рус. улица Победы)
Салауат Юлаев урамы (рус. улица Салавата Юлаева)
Суҡтал урамы (рус. улица Суктал)
Тирәк урамы (рус. Тополиная улица)
Үҙәк урамы (рус. Центральная улица)
Мәктәп урамы (рус. Школьная улица)^[11]

Тирә-яҡ мөхит

Тау-таштар

Йөрәктау
Ишегалды тауы
Туғын бүкән
Урыҫ мунсаһы
Ҡапсығай тауы
Ерәнат тауы
Бөркөтоя тауы
Өйташ
Күбә таш
Һандыҡ таш
Ҡыуаҡан тауы
Боғасты тауы

Йылға-күлдәр, шишмәләр

Балэскән йылғаһы
Баҡшай йылғаһы
Яйыҡ йылғаһы
Кәлтәй йылғаһы
Ҡаран йылғаһы
Соңғор йылға
Ҡарағай күле
Бөтөкәй йылғаһы
Дыуанай шишмәһе
Бөркөтоя йылғаһы

Башҡа урын-ер исемдәре

Ғәйнетдин сауҡаһы
Быйма баҫыуы
Өскисеү
Һәнәктәр кисеүе
Ҡаҙаҡтар кисеүе
Сыбарат кисеүе
Осоҡүҙәк
Ҡасығай
Шамил кисеүе
Әбей юлы^[12]

Тарихи ҡомартҡылар

Андрон мәҙәниәте кешеләре ҡалдырған ҡәберҙәрҙең береһе Наурыҙ ауылы янында Ҡантүбә тауында табылған. Ерләү диаметры 18—20 метрлыҡ, бейеклеге 1 метрлыҡ бер нисә ҡурғандан тора. Андрондар ҡалдырған ғәжәйеп ҡомартҡыларҙың береһе булып торған ҡаласыҡтар-ҡәлғәләр^[13].

Иҫтәлекле урындары

Машина таш

Видеофильмдарҙа

Шулай уҡ ҡарағыҙ

Ҡаҙаҡтар аймағы – Наурыҙ ауылының бер шәжәрәһе.

Иҫкәрмәләр

↑ Всероссийская перепись населения 2010 года. Численность населения по населённым пунктам Республики Башкортостан (билдәһеҙ). Дата обращения: 20 август 2014. Архивировано 20 август 2014 года.
↑ Численность и размещение населения Республики Башкортостан по данным Всероссийской переписи населения 2010 года. Статистический сборник. (рус.)
↑ Административно-территориальное устройство Республики Башкортостан: Справочник / Сост. Р. Ф. Хабиров. — Уфа: Белая Река, 2007. — 416 с. — 10 000 экз. — ISBN 978-5-87691-038-7.
↑ Наурыҙ (Учалы районы) // Башҡорт энциклопедияһы. — Өфө: БР ДАҒУ «Башҡорт энциклопедияһы», 2015—2024. — ISBN 978-5-88185-143-9.
↑ Асфандияров А. З. История сёл и деревень Башкортостана и сопредельных территорий. — Өфө: Китап, 2009. — С. 23. — ISBN 978-5-295-04683-4.
↑ Наурыҙ (Учалы районы) // Башҡорт энциклопедияһы. — Өфө: БР ДАҒУ «Башҡорт энциклопедияһы», 2015—2024. — ISBN 978-5-88185-143-9.
↑ Единый электронный справочник муниципальных районов Республики Башкортостан — Excel форматында ҡушымта(недоступная ссылка) (рус.)
↑ ревизия материалдары(недоступная ссылка)
↑ Муниципальный район Учалинский район Республики Башкортостан. Официальный сайт. Главная / Район / Почетные граждане: Гайфуллин Вакиф Шагимуратович(недоступная ссылка) (рус.) (Тикшерелеү көнө: 17 сентябрь 2018)
↑ Шәһәрова Сания Вәли ҡыҙы
↑ Госсправка сайтында урамдар исеме
↑ Башҡортостан Республикаһының топонимдар һүҙлеге
↑ История Учалинского района

Әҙәбиәт

Административно-территориальное устройство Республики Башкортостан: Справочник. — Уфа: ГУП РБ Издательство «Белая Река», 2007. — 416 с.— ISBN 978-5-87691-038-7. (рус.)
Асфандияров А. З. История сёл и деревень Башкортостана и сопредельных территорий — Уфа: Китап, 2009. — 744 б. — ISBN 978-5-295-04683-4. (рус.)

Һылтанмалар

Наурыҙ (Учалы районы) // Башҡорт энциклопедияһы. — Өфө: БР ДАҒУ «Башҡорт энциклопедияһы», 2015—2024. — ISBN 978-5-88185-143-9.
1816 йылғы ревизия материалдары(недоступная ссылка)
Башҡортостан Республикаһы топонимдар һүҙлеге
Асфандияров А. З. История сёл и деревень Башкортостана и сопредельных территорий. — Өфө: Китап, 2009. — С. 23. — ISBN 978-5-295-04683-4.

[2010F-1] Всероссийская перепись населения 2010 года. Численность населения по населённым пунктам Республики Башкортостан (билдәһеҙ). Дата обращения: 20 август 2014. Архивировано 20 август 2014 года.

[2] Численность и размещение населения Республики Башкортостан по данным Всероссийской переписи населения 2010 года. Статистический сборник. (рус.)

[ATU-3] Административно-территориальное устройство Республики Башкортостан: Справочник / Сост. Р. Ф. Хабиров. — Уфа: Белая Река, 2007. — 416 с. — 10 000 экз. — ISBN 978-5-87691-038-7.

[4] Наурыҙ (Учалы районы) // Башҡорт энциклопедияһы. — Өфө: БР ДАҒУ «Башҡорт энциклопедияһы», 2015—2024. — ISBN 978-5-88185-143-9.

[5] Асфандияров А. З. История сёл и деревень Башкортостана и сопредельных территорий. — Өфө: Китап, 2009. — С. 23. — ISBN 978-5-295-04683-4.

[6] Наурыҙ (Учалы районы) // Башҡорт энциклопедияһы. — Өфө: БР ДАҒУ «Башҡорт энциклопедияһы», 2015—2024. — ISBN 978-5-88185-143-9.

[справочник-7] Единый электронный справочник муниципальных районов Республики Башкортостан — Excel форматында ҡушымта(недоступная ссылка) (рус.)

[8] ревизия материалдары(недоступная ссылка)

[9] Муниципальный район Учалинский район Республики Башкортостан. Официальный сайт. Главная / Район / Почетные граждане: Гайфуллин Вакиф Шагимуратович(недоступная ссылка) (рус.) (Тикшерелеү көнө: 17 сентябрь 2018)

[10] Шәһәрова Сания Вәли ҡыҙы

[11] Госсправка сайтында урамдар исеме

[12] Башҡортостан Республикаһының топонимдар һүҙлеге

[13] История Учалинского района

[1]

[2]

[3]

[4]

[5]

[6]

[7]

[8]

[9]

[10]

[11]

[12]

[13]