Урғаҙа

Ауыл
Урғаҙа
Ил	РәсәйРәсәй
Федерация субъекты	Башҡортостан
Муниципаль район	Баймаҡ районы
Координаталар	52°20′26″ с. ш. 58°37′18″ в. д.
Сәғәт бүлкәте	UTC+6
Һанлы танытмалар
Автомобиль коды	02, 102
ОКАТО коды	80 206 813 001
ОКТМО коды	80 606 413 101
ГКГН номеры	0221221
Урғаҙа

Урғаҙа (рус. Ургаза) — Башҡортостандың Баймаҡ районындағы ауыл. 2009 йылдың 1 ғинуарына ҡарата халыҡ һаны 2393 кеше. Почта индексы — 453653, ОКАТО коды — 80206813001.

Исеменең килеп сығышы

Ауылға Урғаҙа исемен биреү буйынса бәхәстәр 1986 йылда башлана, уның инициаторы Гилманов Әхмәт Насип улы (2000 йылға тиклем), 2002 йылда мәсет имам-хатибы Хәйривара Ғүмәров 200-ҙән ашыу ҡултамға йыйып, ҡабаттан был эште башлай. 2003 йылдың 27 мартында Йылайыр ауыл Советы, шулай уҡ район администрацияһы ла был башланғысты хуплап сыға. Артабан тораҡ пункттың исемен үҙгәртеү мәсьәләһе республика кимәлендә хәл ителә. Башҡортостан Республикаһының Дәүләт Йыйылышы-Ҡоролтайы ҡарары нигеҙендә Рәсәй Федерацияһының Хөкүмәте 2007 йылдың 10 сентябрендәге ҡарарына ярашлы ауылдың исеме Урғаҙа тип үҙгәртелә.

Географик урыны

Урғаҙа йылғаһы буйында урынлашҡан.

• Район үҙәгенә тиклем (Баймаҡ): 53 км
• Яҡындағы тимер юл станцияһы (Сибай): 51 км

Тарихы

Иҫке Яковлевка тораҡ пунктына 1910 йылда Арцибасовтар, Глазовтар, Горьковтар, Деревяшкиндар, Евдокимовтар, Захаровтар, Кожаевтар, Сульдиндар, Палычковтар һәм башҡа крәҫтиән ғаиләләре нигеҙ һалған. Күскенселәр Ырымбур губернаһының Ырымбур өйәҙе Яковлевка утарының крәҫтиәндәре (хәҙер Ырымбур өлкәһенең Һарыҡташ районы Надеждин ауыл советының Яковлевка ауылы), милләте буйынса — эрзя мордвалары, диндәре буйынса старообрядсылар. Утар өсөн ер биләмәһен Ырымбур губернаһының Орск өйәҙе 1-се Бөрйән улусындағы Сыңғыҙ ауылы аҫаба башҡорттарынан ҡуртымға алынған. Әлеге ер биләмәһе Сыңғыҙ ауылына Ырымбур межа комиссияһының 1908 йылдың 7 авгусындағы ҡарарына ярашлы Байыш ауылының (Ырымбур губернаһының Орск өйәҙе 1-се Бөрйән улусы) отруб ерҙәренән алып бирелгән булған.

1910—1917 йылдарҙа утар Ырымбур губернаһының Орск өйәҙе Бөрйән-Түңгәүер кантонының Ирекле (Свободная) улусы составында була.

Совет осоро

1918—1919 йылдарҙа (20 мартына тиклем) — Кесе Башҡортостандың Бөрйән-Түңгәүер кантонының Ирекле улусы Яковлевка ауыл комитетының үҙәге, 1919 йылдың 20 мартынан 1921 йылға тиклем — Автономиялы Совет Башҡортостан Республикаһы составында. 1924—1930 йылдарҙа БАССР-ҙың Йылайыр кантонының Яңғаҙы ауыл Советы составында (улустың исеме Түңгәүер, Таналыҡ). 1930—1933 йылдарҙа БАССР-ҙың Баймаҡ-Таналыҡ районының Баймырҙа ауыл Советы составында, 1941 йылдан алып БАССР-ҙың (Башҡортостан) Баймаҡ районы Йылайыр ауыл Советының үҙәге.

1920—1921 йылдарҙа Башҡортостандың көньяҡ-көнсығышында Хәжиәхмәт Унасовтың ихтилалы ҡуба, утар халҡы ихтилалдың башлығын тоттороу буйынса әүҙем эшмәкәрлек күрһәтә, шуға күрә уларҙың аҫаба халыҡ менән аралары киҫкенләшә, һәм Иҫке Яковлевка утарын уның халҡы ташлап сығырға мәжбүр була. 1924 йылда утар Яңы Яковлевка исеме аҫтында тергеҙелә. 1933 йылдың 31 мартындағы Баймаҡ-Таналыҡ ВКП(б)-ның район комитеты ҡарарына ярашлы тораҡ пункттың единоличниктары (яңғыҙаҡтары) Урта Волга крайының Блявин руднигына (хәҙер Ырымбур губернаһындағы Медногорск ҡалаһы) һөрөләләр.

Совет заманында Йылайыр совхозы ойошторолоуы менән бәйле ауыл һәм уның үҙәк усадьбаһы статусы бирелә (1960-сы йылдарға тиклем). 1960—1991 йылдарҙа — БАССР-ҙың Баймаҡ районы Йылайыр игенселек совхозының үҙәк усадьбаһы, 1991—2004 йылдарҙа бөтә Үҙәк усадьба Яковлевка тип исемләнә башлай, 2004 йылдан — Үҙәк усадьба ҡасабаһы, 2007 йылдан алып бөгөнгө көнгә тиклем — Башҡортостан Республикаһының Баймаҡ районы Урғаҙа ауылы.

Урғаҙа ауылы составына 1928 йылда Һамар губернаһы Пугачев өйәҙе Имәләй улусы Таш-Күстән ауылы (хәҙер Һамар өлкәһенең Большеглушицк һәм Большечерниговск райондары) башҡорттары нигеҙ һалған Үҙән ауылы (Үҙән микрорайоны булып) ингән. Ауылдың атамаһы Урал казак ғәскәренең Үҙәндәрҙәге йәйләүҙәре иҫтәлегенә ҡушылған.

Бөгөнгөһө

Ауылда урта мәктәп, музыка мәктәбе, балалар баҡсаһы, участка хәстәханаһы, мәҙәниәт йорто, китапхана, Сиҙәм музейы, мәсет, физкультура-һаулыҡты нығытыу комплексы бар. Күп йылдар ғәмәлдә булған Баймаҡ ауыл хужалығы техникумы Баймаҡ ҡалаһына күсерелгән. 2018 йылдың 30 июнендә Урғаҙа ауылында Үҙән ауылының 90-йыллыҡ юбилейына бағышланған «Һаумыһығыҙ, ауылдаштар!» шәжәрә байрамы уҙғарыла.

Халыҡ һаны

Бөтә Рәсәй һәм Бөтә Союз халыҡ иҫәбе алыу мәғлүмәттәре буйынса халыҡ һаны (кеше)

Иҫәп алыу йылы һәм көнө	Бөтә халыҡ	Ир-егеттәр	Ҡатын-ҡыҙҙар	Ир-егеттәр өлөшө (%)	Ҡатын-ҡыҙҙар өлөшө (%)
1897 йыл 9 февраль (26 ғинуар)
1920 йыл 26 август	171
1926 йыл 17 декабрь	142
1939 йыл 17 ғинуар	290
1959 йыл 15 ғинуар	1322
1970 йыл 15 ғинуар
1979 йыл 17 ғинуар
1989 йыл 12 ғинуар	2956
2002 йыл 9 октябрь	2902
2010 йыл 14 октябрь	2257	1059	1198	46,9	53,1

Халыҡ һаны буйынса аңлатма төрлө йылдарҙа иҫәп алыу тәртибенең айырмалығы булыу сәбәпле халыҡ һанының үҙенсәлегенә иғтибар итегеҙ.

1939 йыл — бар булған халыҡ һаны.

1989, 2002, 2010 йылдарҙа — даими йәшәгән урыны булып иҫәпләнгән халыҡ һаны

Халыҡ һаны буйынса сығанаҡтар

Ауылдағы халыҡ һаны буйынса мәғлүмәтте халыҡ иҫәбе буйынса алыу урынлы. Бөтә ил күләмендә үткән 1897, 1920, 1939, 1959, 1970, 1979, 1989, 2002, 2010 йылғы халыҡ иҫәбе буйынса мәғлүмәттәр бар һәм асыҡ ҡулланыуҙа табырға була. Ҡайһы бер китаптарҙы электрон төрҙә асып ҡарап була. 1926 йылғы халыҡ иҫәбе буйынса һәр ауыл тураһында мәғлүмәт осрағаны юҡ әле. Унан башҡа Өфө виләйәтендә 1865, 1879, 1886 йылдарҙа урындағы халыҡ иҫәбе алынған. Тағы ла ревиз яҙмалары аша мәғлүмәт бар.

• 1859 һәм 1865 йыл — Населенные пункты Башкортостана. Ч.I. Уфимская губерния, 1877. — Уфа:Китап, 2002. — 432 с. ISBN 5-295-03188-8 (ч. I). ISBN 5-295-03133-0.

Өфө виләйәте ауылдарында халыҡ һаны буйынса мәғлүмәт 1859 һәм 1865 йылдарға ҡарата бар.

• 1866 йыл — Список населенных мест. Ч. II. Оренбургская губерния, 1866. — Уфа: Китап, 2006. — 260 с. ISBN 5-295-03815-7 (ч. II). ISBN 5-295-03133-0.

Ырымбур виләйәте ауылдарында халыҡ һаны буйынса мәғлүмәт 1866 йылға ҡарата бар.

• 1897 йыл — Перепись населения. т.45 кн.01 Уфимская губерния. Н.А.Тройницкий (ред.)(С.-Петербург, 1901)

Был китапта Өфө виләйәте ауылдары буйынса мәғлүмәт бар. 500 кешенән күберек булған ауылдар исемлеге.

• 1920 йыл — Населенные пункты Башкортостана. Ч.III. Башреспублика, 1926. — Уфа. Китап, 2002. — 400 с. ISBN 5-295-03091-1 (ч. III). ISBN 5-295-03133-0.

Был китап 1926 йылға ҡарата төҙөлгән, әммә халыҡ иҫәбе 1920 йылға ҡарата бирелгән.

• 1939 йыл — БАССР. Административно-территориальное деление на 1 июня 1940 года – Уфа:Государственное издательство, 1941. – 387 с.

Был китапта 1939 йылғы иҫәп алыу буйынса һәр ауыл буйынса мәғлүмәт бар.

• 1989 һәм 2002 йылдар — Башҡортостан Республикаһы ауылдарында 1989 һәм 2002 йылғы халыҡ иҫәбен алыу мәғлүмәттәре буйынса халыҡ һаны.
• 2010 йыл — Численность и размещение населения Республики Башкортостан по данным Всероссийской переписи населения 2010 года. Статистический сборник.  (рус.)
• Население Башкортостана: XIX-XXI века: статистический сборник / Территориальный орган Федеральной службы государственной статистики по Республики Башкортостан. — Уфа:Китап, 2008. — 448 с.: ил. ISBN 978-5-295-04439-7

1897 йылғы халыҡ иҫәбенән башлап ҡалалар, ҡала төрөндәге ҡасабалар, райондар, район үҙәктәре буйынса халыҡ һаны бар.

Тарихсы М. М. Маннаповтың мәғлүмәттәренә ярашлы, 1917 йылда утарҙа 70 йортта 444 кеше (мордва) теркәлгән, 1925 йылда — 140, 1928 йылда — 216, 1929 йылда — 260, 1930 йылдың октябрендә — 38 йортта 198 кеше (шул иҫәптән 28 йортта 98 единоличник; 1933 йылда — 198, 1949—1951 гг. — 186 человек, в 1957—1958 йылдарҙа — 856, 1997йылда — 2897, 1999 йылда — 2948, 2007 йылда — 2576, 2009 йылда — 2393, 2010 йылда — 799 хужалыҡта 2368 кеше, 2011 йылда — 2391, 2012 йылда — 800 йортта 2375 кеше, 2013 йылда — 2360, 2014 йылда — 795 йортта 2397, 2015 йылда — 787 йортта 2344, 2016 йылда — 2321, 2017 йылда — 2290, 2018 йылдың 1 ғинуарына — 2285 кеше йәшәгән.

Ауылда төрлө милләт вәкилдәре йәшәй, башҡорттар күпселеген тәшкил итә.

Ауыл активы

— Йылайыр ауыл Советы ауыл биләмәһе башлығы — Илфат Ғәлимйән улы Мусин (2021 йылдың 27 октябренән)
— Йылайыр ауыл Советы эштәре идарасыһы — Эльвира Рәфҡәт ҡыҙы Сөләймәнова
— 1-се — 6 сы округтар депутаттары — Григорий Аврорович Сафин, Булат Кираметдин улы Ниғәмәтов, Айгөл Айытбай ҡыҙы Лукьянцева, Валентина Анатольевна Курц
— Ауыл старосталары — Факил Шәйәхмәт улы Ҡадиров, Шайморат Алтынғужа улы Мусин, Василий Михайлович Назаров, Мәҙинә Сәлихйән ҡыҙы Сабашева
— 4-се полиция участкаһы начальнигы — Илгиз Йыһаннур улы Юнысбаев
— "Һыуғояр" ЯСЙ директоры — Азамат Салауат улы Ғалиев
— «Яковлевка» ауыл хужалығының ҡулланыусылар эшкәртеү кооперативы рәйесе — Рауил Әхмәҙулла улы Назаров
— «Урал аръяғы агросәнәғәт колледжы» етәксеһе — Мөнир Яхъя улы Мөхәрләмов (2014 йылдың 14 июленән)
— Урта мәктәп директоры — Гөлнара Марат ҡыҙы Хасьянова (2015 йылдың 19 октябенән)
— Балалар сәнғәт мәктәбе директоры — Зилә Нуриман ҡыҙы Сафина
— «Гөлнәзирә» балалар баҡсаһы мөдире — Нәркәс Илдар ҡыҙы Солтангәрәева
— Элемтә бәйләнеше бүлексәһе мөдире — Зөлфирә Йомабай ҡыҙы Иҫәнгилдина
— Ауыл мәҙәниәт йорто мөдире — Харис Хәҙис улы Моратов
— Ауыл китапханаһы мөдире — Резеда Ишморат ҡыҙы Ғүмәрова
— «Сиҙәм» музейы мөдире — Татьяна Николаевна Лаврусенко.
— «Байсура» физкультура-һаулыҡты һаҡлау комплексы администраторы — Илдус Хәләф улы Ғөбәйҙуллин
— Участка хәстәханаһы мөдире — Фирҙәүес Өлфәт ҡыҙы Аҡъюлова
— 201-се аптека мөдире — Елена Васильевна Половая
— Йылайыр ветеринария дауаханаһы начальнигы — Салауат Андрик улы Загитов
— АТС начальнигы — мөхәммәт Ишбулды улы Буранбаев
— Подстанция начальнигы — Мөрит Әхмәтхәлим Ғиҙҙәтуллин
— Ветерандар советы рәйесе — Зәйнетдин Хайрулла улы Исҡаҡов
— Ҡатын-ҡыҙҙар советы рәйесе — Әминә салауат ҡыҙы Иҫәнъюлова
— Башҡорттар ҡоролтайы филиалы рәйесе — Мөхәммәтғәриф Мөбәрәк улы Минбагисов
— Ағинәйҙәр ойошмаһы рәйесе — Миңһылыу Хәфиз ҡыҙы Ҡылысова
— Мәсеттең имам-хатибы — Рәмил Фәйзулла улы Юлгилдин
— Рождество-Богородицкий храмы мәхәлләһе настоятеле — иерей Тимофей Леонидович Юсупов
— Рождество-Богородицкий храмы мәхәлләһе старостаһы — Татьяна Николаевна Шарыгина(М. М. Маннапов әҙерләгән)

Ауылдың билдәле шәхестәре

• Айытҡолов Рәмил Рәхмәт улы — Башҡортостан Республикаһының атҡаҙанған табибы (1999);
• Әхмәтов Вилүр Йәмил улы — иҡтисад фәндәре кандидаты (2003), доцент (2008);
• Байдәүләтова (Хасанова) Гөлшат Рим ҡыҙы — Рәсәй Федерацияһының дөйөм белем биреүҙең почетлы хеҙмәткәре (2011);
• Ҡлысов Ишбулды Хөрмәт улы — Башҡортостан Республикаһының атҡаҙанған машиналар төҙөүсеһе (2005);
• Маннапов Марсель Мөрит улы — тарих фәндәре кандидаты;
• Муллабаева Эльвира Зөбәйер ҡыҙы — биология фәндәре кандидаты;
• Сәмиғуллина (Ғәйфуллина) Зөлфиә Сәйфулла ҡыҙы — Башҡортостан Республикаһының мәғариф отличнигы (2014);
• Сульдин Ефим Семенович — Баймаҡ МТС-ының начальнигы, Йылайыр игенселек совхозы МТМ-ның мөдире, «Хәйбулла» совхозы директоры, Йылайыр һәм Хәйбулла МТС-тары начальнигы, Ленин ордены кавалеры (1957);
• Сульдин Семен Васильевич — Яңы Яковлевка утарына нигеҙ һалыусы;
• Хасанова Дилә Насирулла ҡыҙы — Башҡортостан Республикаһының мәғариф отличнигы (2014);
• Шарипова Регина Нәил ҡыҙы — иҡтисад фәндәре кандидаты ;
• Шпирная Ирина Андреевна — биология фәндәре кандидаты;
• Юнысбаев Нәил Мортаза улы — техника фәндәре кандидаты;
• Ялалетдинов Альберт Рәйес улы— техника фәндәре кандидаты, ЯАЙ «Силәбе компрессор заводы» генераль директоры, II дәрәжә «Ватан алдында ҡаҙаныштары өсөн» ордены кавалеры.

Урамдары

• Октябрҙең 50-йыллығы урамы (рус. 70-летие Октября улица
• Дауахана урамы (рус.  Больничная улица)
• Йылға аръяғы урамы (рус.  Заречная улица )
• К. Маркс урамы (рус.  К.Маркса улица)
• З. Вәлиди урамы (рус.  З.Валиди улица)
• Калинмн урамы (рус.  Калинина улица
• Коммунистик урамы (рус.  Коммунистическая улица)
• Ленин урамы (рус.  Ленина улица )
• Тәүге сиҙәмселәр урамы (рус.  Первоцелинников улица)
• Пименов урамы (рус.  Пименова улица)
• Пионерҙар урамы (рус.  Пионерская улица
• Йәшлек урамы (рус.  Молодежная улица)
• Дала урамы (рус.  Степная улица )
• Йылға урамы (рус.  Речная улица)
• С. Юлаев урамы (рус.  С.Юлаева улица)
• Баҡсалы урамы (рус.  Садовая улица)
• Үҙән урамы (рус.  Узян улица )
• Һ.Дәүләтшина урамы (рус.  Х.Давлетшиной улица)
• Шайморатов урамы (рус.  Шаймуратова улица)
• Мәктәп урамы (рус.  Школьная улица
• Шоссе урамы (рус.  Шоссейная улица)
• Көньяҡ урам (рус.  Южная улица )

Шулай уҡ уҡығыҙ

• Урғаҙа мәктәбе

Һылтанмалар

— Урғаҙа сайты. Йылайыр ауыл Советы

Әҙәбиәт

• Административно-территориальное устройство Республики Башкортостан: Справочник. — Уфа: ГУП РБ Издательство «Белая Река», 2007. — 416 с.— ISBN 978-5-87691-038-7. (рус.)
• Ред.составитель А. Багуманов. Баймакский край. Краеведческое и энциклопедическое издание. — Уфа: Башкирское книжное издательство, 2002. — 332 с. — ISBN 5-295-03157-8.
• Маннапов, Марсель Муритович. История Яковлевки: от хутора к селу / М. М. Маннапов. — Уфа : РУНМЦ МО РБ, 2004. — 84,[14] с. : ил.; 20 см; ISBN 5-94705-058-7 : 300