Күсей

Ауыл
Күсейо рус. Кусеево
Ил	РәсәйРәсәй
Федерация субъекты	Башҡортостан
Муниципаль район	Баймаҡ
Ауыл советы	Күсей
Координаталар	52°59′02″ с. ш. 58°25′31″ в. д.
Ауыл с	2005
Халҡы	↘450 кеше (2010)
Сәғәт бүлкәте	UTC+6
Почта индексы	453644
Һанлы танытмалар
Автомобиль коды	02, 102
ОКАТО коды	80 206 831 001
ОКТМО коды	80 606 431 101
ГКГН номеры	0524606
Күсейо

Күсей (рус. Кусеево) — Башҡортостан Республикаһының Баймаҡ районындағы ауыл. 2009 йылдың 1 ғинуарына халыҡ һаны 508 кеше булған. ОКАТО коды — 80206831001.

Халыҡ һаны

Бөтә Рәсәй һәм Бөтә Союз халыҡ иҫәбе алыу мәғлүмәттәре буйынса халыҡ һаны (кеше)

Иҫәп алыу йылы һәм көнө	Бөтә халыҡ	Ир-егеттәр	Ҡатын-ҡыҙҙар	Ир-егеттәр өлөшө (%)	Ҡатын-ҡыҙҙар өлөшө (%)
1897 йыл 9 февраль (26 ғинуар)
1920 йыл 26 август
1926 йыл 17 декабрь
1939 йыл 17 ғинуар
1959 йыл 15 ғинуар
1970 йыл 15 ғинуар
1979 йыл 17 ғинуар
1989 йыл 12 ғинуар
2002 йыл 9 октябрь
2010 йыл 14 октябрь	450	230	220	51,1	48,9

Халыҡ һаны буйынса аңлатма төрлө йылдарҙа иҫәп алыу тәртибенең айырмалығы булыу сәбәпле халыҡ һанының үҙенсәлегенә иғтибар итегеҙ.

1939 йыл — бар булған халыҡ һаны.

1989, 2002, 2010 йылдарҙа — даими йәшәгән урыны булып иҫәпләнгән халыҡ һаны

Халыҡ һаны буйынса сығанаҡтар

Ауылдағы халыҡ һаны буйынса мәғлүмәтте халыҡ иҫәбе буйынса алыу урынлы. Бөтә ил күләмендә үткән 1897, 1920, 1939, 1959, 1970, 1979, 1989, 2002, 2010 йылғы халыҡ иҫәбе буйынса мәғлүмәттәр бар һәм асыҡ ҡулланыуҙа табырға була. Ҡайһы бер китаптарҙы электрон төрҙә асып ҡарап була. 1926 йылғы халыҡ иҫәбе буйынса һәр ауыл тураһында мәғлүмәт осрағаны юҡ әле. Унан башҡа Өфө виләйәтендә 1865, 1879, 1886 йылдарҙа урындағы халыҡ иҫәбе алынған. Тағы ла ревиз яҙмалары аша мәғлүмәт бар.

• 1859 һәм 1865 йыл — Населенные пункты Башкортостана. Ч.I. Уфимская губерния, 1877. — Уфа:Китап, 2002. — 432 с. ISBN 5-295-03188-8 (ч. I). ISBN 5-295-03133-0.

Өфө виләйәте ауылдарында халыҡ һаны буйынса мәғлүмәт 1859 һәм 1865 йылдарға ҡарата бар.

• 1866 йыл — Список населенных мест. Ч. II. Оренбургская губерния, 1866. — Уфа: Китап, 2006. — 260 с. ISBN 5-295-03815-7 (ч. II). ISBN 5-295-03133-0.

Ырымбур виләйәте ауылдарында халыҡ һаны буйынса мәғлүмәт 1866 йылға ҡарата бар.

• 1897 йыл — Перепись населения. т.45 кн.01 Уфимская губерния. Н.А.Тройницкий (ред.)(С.-Петербург, 1901)

Был китапта Өфө виләйәте ауылдары буйынса мәғлүмәт бар. 500 кешенән күберек булған ауылдар исемлеге.

• 1920 йыл — Населенные пункты Башкортостана. Ч.III. Башреспублика, 1926. — Уфа. Китап, 2002. — 400 с. ISBN 5-295-03091-1 (ч. III). ISBN 5-295-03133-0.

Был китап 1926 йылға ҡарата төҙөлгән, әммә халыҡ иҫәбе 1920 йылға ҡарата бирелгән.

• 1939 йыл — БАССР. Административно-территориальное деление на 1 июня 1940 года – Уфа:Государственное издательство, 1941. – 387 с.

Был китапта 1939 йылғы иҫәп алыу буйынса һәр ауыл буйынса мәғлүмәт бар.

• 1989 һәм 2002 йылдар — Башҡортостан Республикаһы ауылдарында 1989 һәм 2002 йылғы халыҡ иҫәбен алыу мәғлүмәттәре буйынса халыҡ һаны.
• 2010 йыл — Численность и размещение населения Республики Башкортостан по данным Всероссийской переписи населения 2010 года. Статистический сборник.  (рус.)
• Население Башкортостана: XIX-XXI века: статистический сборник / Территориальный орган Федеральной службы государственной статистики по Республики Башкортостан. — Уфа:Китап, 2008. — 448 с.: ил. ISBN 978-5-295-04439-7

1897 йылғы халыҡ иҫәбенән башлап ҡалалар, ҡала төрөндәге ҡасабалар, райондар, район үҙәктәре буйынса халыҡ һаны бар.

Тарихы

Бикҡужа исеме менән 1736 йылда (башҡа мәғлүмәттәр буйынса 1737 йылда) Нуғай даруғаһы Бөрйән улусы 2-се Этҡол ауылы ерҙәрендә нигеҙләнгән. 1795 йылда Күсей(ауылға тәүге булып төпләнгән кеше исеме) атамаһы менән теркәлгән. 20 йортта 143 кеше йәшәгән, 1866 йылда 50 йорт теркәлгән һәм унда 394 кеше йәшәгән. Ауыл халҡы игенселек, малсылыҡ менән шөғөлләнгән. Мәсете, мәҙрәсәһе (1900 йылда) булған, шулай уҡ тирмәне теркәлгән.

Күсей ауылы тарихы

Ирәндек тауҙарының Күсем ташы тигән түбәһе Баймаҡ районының Әбйәлил районы сигенә яҡын булған Күсей ауылы тапҡырында. Күсем ташы Ирәндек тауҙарының иң гүзәл, иң матур урындарының береһе. Уның көньяҡ һәм төньяҡ итәгенән урғылып шишмәләр сыға. Был тирәлә урман булып ҡайын, уҫаҡ ағастары үҫә. Шулай уҡ ҡарағай, ҡарағас һәм башҡа ағастарҙы ла осратырға була. Һутлы үләнле туғайлыҡтар, аҡландар емеш-еләктәргә лә бай. Ни өсөн Күсем ташы тип аталған һәм Күсей ауылы исеме менән берәй бәйләнеш бармы икән?

Был хаҡта яҡшыраҡ белер өсөн Урал Ғазин Күсей ауылының оло быуын кешеләре менән осрашып һөйләшә. Уларҙың һөйләүе буйынса, Күсем ташының тарихта билдәле булған Күсем батыр менән бер ниндәй ҙә уртаҡлығы юҡ. Ә бына Күсем ташы менән Күсей ауылы исемдәрендә бәйләнеш бар.

Бынан өс-дүрт быуат элек хәҙерге Бөрйән районы яҡтарынан Бөрйән ырыуы башҡорттары Ирәндек тауҙарының көнсығыш итәгенә килеп сығып, йәйләү ҡора. Бөрйән яҡтарынан килеп йөрөгән һунарсылар был яҡтарҙа Бөрйәнгә ҡарағанда ҡар бер айға һуң яуып, бер айға иртәрәк иреп бөтөүен белгән. Бына шуның өсөндә Бөрйән ырыуы башҡорттары иртә яҙҙан малдарын Ирәндек буйына ҡыуып, ҡара көҙгә тиклем шунда булғандар. Уларҙың араһында Күсей исемле кеше лә була. Ул малын хәҙерге Күсем ташы тип йөрөтөлгән ҡая аҫтындағы юл булап ҡыуа торған булған. Йәйләү өсөн уңайлы урындарҙы ла шул ҡаялы тауҙан һайлаған. Сөнки тау башынан тирә яҡ ус төбөндәге кеүек күренеүе менән уға оҡшаған.

Бер ваҡыт, көҙ еткәс, Күсей үҙенең малын Бөрйән яҡтарына ҡыуып алып ҡайтырға була. Ләкин йылҡылары теүәл булмай, оҙаҡ ҡына эҙләү ҙә файҙаһыҙ була. Ахырҙа ҡайтып китәләр. Ҡыш етә. Күсей айырылып ҡалған йылҡыларын табыуҙан бөтөнләй төңөлә.

Март айҙарында Бөрйән яҡтарынан килгән һунарсылар Ирәндек тауҙарының көньяҡ итәгендә, Күсейҙең йәйләүе тирәһендәге аҡланда, бер өйөр йылҡы малын күрә. Үҙҙәренең күргәндәре тураһында ҡайтып Күсейгә һөйләйҙәр. Был ҡыуаныслы хәбәрҙе ишеткәс тә, ике улы менән йылҡыларҙы эҙләргә китә. Күсем ташына күтәрелһәләр, урман араһындағы йәйләгән аҡланда йылҡыларын күрәләр. Йылҡы өйөрө ысынлап та Күсейҙеке булып сыға. Йылҡыларын Бөрйәнгә ҡыуа алмай, сөнки ул яҡтарҙа ҡар ҡалын була. Өҫтәүенә, яҙ ҙа яҡынлашып килә. Улар яҙ еткәнсе алмашлап йылҡыларҙы көтөргә ҡарар итәләр.

Яҙ етә. Ҡарҙар ирей. Күсей үҙенең йылҡы өйөрө ҡышлаған ергә бөтөнләйгә күсеп килергә була. Бар мөлкәтен, мал-тыуарын, ғаиләһен Күсем ташының аҫтындағы һуҡмаҡ буйлап Ирәндек тауының көньяҡ итәгенә күсерә. Ирәндектең шул ҡая ташлы түбәһен күсеү һүҙенән алып, Күсем ташы тип йөрөтә башлайҙар. Ул юл хәҙер ҙә бар. Йәй көндәре әле лә унан кеше өҙөлмәй.

Күсей ҡарт үҙенең йылҡы өйөрө ҡышлаған аҡланға барып төпләнгәс, ул урында ауыл барлыҡҡа килә. Ул ауылды Күсей ауылы тип йөрөтәләр.

Тарихсы, крайҙы өйрәнеүсе, уҡытыусы Урал Газиндың яҙмаларынан Күсей ауылы тарихы тураһында бына ошоларҙы белергә була. (Урал Ғазиндың шәхси архивынан алынды)

Ә бына уның архивында «Күсем ташы» мәҡәләһенә өҫтәмә мәғлүмәт биреп китеүсе Сибай ҡалаһында йәшәүсе ветеран уҡытыусы, Күсей ауылы кешеһе Ғәфүрә Әфтәх ҡыҙы Исламғолова бына нимәләр яҙған:

«Бөрйән ырыуы башҡорто Күсей ҡарт йылҡылары төйәк иткән ерҙе үҙ итеп, хәҙерге Күсей ауылына нигеҙ һалыуы У. Ғазин мәҡәләһе аша мәғлүм инде беҙгә. Күсей Тирмеш хәҙерге Бөрйән районының Миңдеғол (уны Ҡалдырғол тип тә атағандар) ауылынан күсеп килгән. Мал ҡышлатыр өсөн үҙенең утарын Ҡуштүбәлә нигеҙләгән.

Билдәле булыуынса, тәүҙә атай-олатайҙар малсылыҡ, игенселек менән көн иткәндәр. Һауаһы, тәбиғәте кешене арбап тороусы урында ауылдар ишәйә башлаған. Аҙмы-күпме ваҡыт үткәс Иҫәнбәт, Басай һәм башҡа ауылдар барлыҡҡа килгән.

XVII быуатта уҡ Ирәндек буйҙарында алтын ятҡылыҡтары барлығы Рәсәй батшаһына ғына түгел, инглиз эшҡыуарҙарына ла билгеле булған. Алтын приискыларын иң тәүҙә Бощев, Новолихин тигән урыҫтар асып ебәрә.

XIX быуат аҙағында алтын сығарыу эштәре татар эшҡыуарҙары Зәкир һәм Шәкир Рәмиевтарға күсә. Приискыла эшләү өсөн күпләп башҡа милләт кешеләре күсеп килә. Күсей эргәһендәге Солтан приискыһы урынындағы хәҙер ҙә һаҡланған тирәк ағастары, нигеҙ таштары, урыҫ һәм татар зыяраттары ошоно дәлилләй.

Беҙ бәләкәй саҡта татар зыяратындағы ҡәберлектәрҙең ҡайһы берҙәре буш, исем өсөн генә ерләнгән, тип һөйләй торғайнылар. М. Ғафуриҙың күптәргә билгеле Шағирҙың алтын приискаһында исемле әҫәрендә шахтаның емерелеүе арҡаһында тотош бер смена эшселәре күмелеп ҡалыуы һүрәтләнә. Үрҙә әйтелгән хәбәр ошондай хәлгә бәйлелер инде. Һәләк булған кешеләрҙе юллап килгән туғандарына прииск хужалары буш ҡәберлекте күрһәтеп ҡотолоп ҡалғандар.

1921 йылғы йот йылында ситтән килгән эшселәр таралып китеп бөтәләр. Уҙған быуаттың туҡһанынсы йылдар башына тиклем Свердловск өлкәһе Күсей алтынын ҡулланып, тирә-яҡ мөхитте, тәбиғәтте тәләфләү кеүек күренештәргә әсенә Ғәфүрә Әфтәх ҡыҙы Исламғолова. Хәҙерге көндә алтын йыуылмай был ерҙәрҙә.

Алтынға бай Күсей ауылы Башҡортостанға һәм Рәсәйгә бик күп шәхестәр, оло талант эйәләрен сығарған. Халҡыбыҙҙың ауыҙ-тел ижадынан бил¬дәле Бирғәле сәсән, мәшһүр ҡу¬райсы Хәмит Әхмәтов, исеме милли бейеү сәнғәте классикаһына ингән хореограф, Башҡортостандың атҡаҙанған сәнғәт эшмәкәре Йәүҙәт Бикбирҙин, Советтар Союзы Геройы Тәфтизан Миңлеғолов, башҡорт теле ғалимы, педагогия фәндәре кандидаты, доцент, Башҡорт АССР-ы мәктәбенең атҡаҙанған уҡытыусыһы "Әлифба"ның авторы Абдрахман Ғәлләмов, Башҡортостандың халыҡ шағиры, Салауат Юлаев исемендәге дәүләт премияһы лауреаты Абдулхаҡ Игебаев, күренекле яҙыусы һәм драматург, Салауат Юлаев исемендәге дәүләт премияһы лауреаты, Башҡортостандың халыҡ яҙыусыһы Таңсулпан Ғарипова, Башҡортостандың халыҡ артисы Зифа Баязитова һәм башҡалар…

Географик урыны

• Район үҙәгенә тиклем (Баймаҡ): 84 км
• Яҡындағы тимер юл станцияһы (Сибай): 47 км

Билдәле шәхестәре

• Байназаров Азамат Хажмөхәмәт улы (11.01.1936), хеҙмәт ветераны. 1982—1996 йылдарҙа «Башмедьстрой» тресы идарасыһы. Рәсәй Федерацияһының һәм Башҡорт АССР-ының атҡаҙанған төҙөүсеһе. Халыҡтар Дуҫлығы ордены кавалеры. Сибай ҡалаһының почётлы гражданы.
• Баязитова Зифа Ғаяз ҡыҙы (4.06.1951), Арыҫлан Мөбәрәков исемендәге Сибай башҡорт дәүләт драма театры артисы, Башҡортостан Республикаһының халыҡ артисы (1998). Театр эшмәкәрҙәре Союзы ағзаһы (1979).
• Бикбирҙин Йәүҙәт Зәйнулла улы (10.06.1952—14.05.1996), бейеүсе, балетмейстер, Башҡортостан Республикаһының атҡаҙанған сәнғәт эшмәкәре (1992).
• Ғарипова Таңсулпан Хизбулла ҡыҙы (22.07.1947), прозаик, драматург. Башҡортостан Республикаһының Салауат Юлаев исемендәге дәүләт премияһы лауреаты (2006), Башҡортостандың атҡаҙанған мәҙәниәт хеҙмәткәре (1994).
• Ғәлләмов Абдрахман Әбдрәхим улы (15.10.1926—19.02.1989), башҡорт теленең ғалим-методисы, педагогия фәндәре кандидаты, доцент, Башҡорт АССР-ының атҡаҙанған уҡытыусыһы.
• Абдулхаҡ Игебаев (2.07.1930—27.09.2016), Башҡортостандың халыҡ шағиры (2010), Башҡорт АССР-ының (1980) һәм Рәсәйҙең атҡаҙанған мәҙәниәт хеҙмәткәре, Салауат Юлаев исемендәге дәүләт премияһы (1990) һәм Ғәлимов Сәләм исемендәге йәштәр премияһы лауреаты, Салауат Юлаев ордены кавалеры.
• Миңлеғолов Тәфтизән Таһир улы (29.05.1922—29.09.1943), Бөйөк Ватан һуғышында батырҙарса һәләк булған яугир, 16-сы гвардия Чернигов кавалерия дивизияһының миномёт батареяһы расчёты командиры, гвардия сержанты. Советтар Союзы Геройы (1944, үлгәндән һуң).

Шулай уҡ ҡарағыҙ

• Ирәндек айыуы
• Күсей мәктәбе

Әҙәбиәт

• Административно-территориальное устройство Республики Башкортостан: Справочник. — Уфа: ГУП РБ Издательство «Белая Река», 2007. — 416 с.— ISBN 978-5-87691-038-7. (рус.)
• Асфандияров А. З. История сел и деревень Башкортостана и сопредельных территорий. Уфа: Китап, 2009. — 744 с. ISBN 978-5-295-04683-4 (рус.)

Һылтанмалар

• Күсей // Башҡорт энциклопедияһы. — Өфө: «Башҡорт энциклопедияһы» ғилми-нәшриәт комплексы, 2015—2020. — ISBN 978-5-88185-143-9.
• Кусеево на портале «Генеалогия и Архивы» (рус.) (Тикшерелеү көнө: 8 ғинуар 2021)
• Күсей ауылы картала
• Күсей ауыл биләмәһе