Ҡаршын

Википедия — ирекле энциклопедия мәғлүмәте
Ҡаршын
Файл:Тамги каршинцев.png
Тамғалары
Һаны һәм йәшәгән урыны

Барлығы: яҡынса 7 800 (баһалама)[3]
Рәсәй Федерацияһы Рәсәй Федерацияһы

Тел

башҡорт (төньяҡ-көнбайыш диалект)[4]

Дин

ислам

Ҡаршын — башҡорт ҡәбиләһе. Түбәнге Ағиҙел башҡорттары төркөмсәһенә керә.

Телдәре башҡорт теле төньяҡ-көнбайыш диалектының түбәнге ағиҙел-ыҡ һөйләшенә ҡарай[4].

Этноним[үҙгәртергә | сығанаҡты үҙгәртеү]

Этнограф Р. Ғ. Кузеев фекеренсә, ҡәбилә атамаһы уйғыр телендә «ҡәлғә», «нығытмалы ҡала» мәғәнәһендә ҡулланылған һәм уның нигеҙендә барлыҡҡа килгән Урта Азияла күп кенә тораҡ пункттарҙың исемдәрен табырға була. «Ҡаршын» этнонимы, балыҡсы һәм ирәкте этнонимдарының этимологиялары кеүек, «нығытмалы ҡалаларҙы һаҡлаусылар» һымаҡ аңлатырға мөмкин[5].

Бер нисә документтарҙа «Карашинская волость» атамаһы теркәлә, быны ике өлөштән торған ҡушма һүҙ тип аңлатырға була: Qara ‘ҡара’ (төҫ) + şono (çino) ‘бүре’[6].

«Ҡаршын» этнонимы шулай уҡ уйғырҙарҙа билдәле.[2]

Ырыу составы[үҙгәртергә | сығанаҡты үҙгәртеү]

  • ҡәҙрәй-ҡаршын
  • ҡарға-ҡаршын
  • сатлыған-ҡаршын (аҡбаш-ҡаршын)[6]

Тарих[үҙгәртергә | сығанаҡты үҙгәртеү]

Ҡәбиләнең сығышы һәм тарихы тураһында мәғлүмәттәр бик аҙ. Ҡәбилә тамғаларының күбеһе ҡыпсаҡ ырыуҙарының тамғаларына тап килә, шулай уҡ ҡаршындарҙа күршеләре дыуан һәм мең ҡәбиләләрендәлә булған, «ҡапҡа» тамғаһы ла таралыу ала[7]. 1913 йылда «Шура» журналында Ә. Ә. Вәлидовтың «Бөрйән башҡорттары араһында» мәҡәләһе баҫтырылып сыға[8], унда этнонимда «ар» элементы булыу нигеҙендә, ҡаршындарҙың фин-уғырҙарҙан килеп сығыуы тураһындағы Н. Ф. Катановтың фаразы әйтелә[9]. Этнограф Р. Ғ. Кузеев буйынса, был фараз бик шикле, әммә фин-уғыр ҡәбиләләре менән ҡатнашыу төрлө нисбәттә бөтә башҡорттарға ла ҡағыла[7]. Рәил Кузеев ҡаршындар ҡыпсаҡ сығышлы йәғни Дешт-и-Ҡыпсаҡ ҡәбиләләренән сыҡҡан тигән һығымтаға килә[10]. Р. З. Йәнғужин фекеренсә, ҡаршындар сығышы менән Алтай һәм Үҙәк Азия төрки ҡәбиләләренән булған һәм уларҙың формалашыуына беҙҙең эраның II мең йыллығы башынан ҡыпсаҡтар мөхитендә булыуы йоғонто яһай[2].

Башҡорт ҡаршындарының Ҡасим ханлығында хеҙмәт итеүҙәре теркәлгән[11].

XVIII—XIV быуаттарҙа ҡаршындар Ҡармасан йылғаһы бассейны буйлап таралып ултыра[2] һәм уларҙың территорияһы хәҙерге Башҡортостан Республикаһының Кушнаренко, Өфө, Благовар, Благовещен, Мишкә, Шишмә һәм Бүздәк райондарының айырым өлөштәрен биләй[12]. Көнбайышта һәм төньяҡ-көнбайышта — ҡаңлы, төньяҡ-көнсығышта — дыуан, көньяҡ-көнсығышта һәм көньяҡта — мең ҡәбиләләре уларға күрше була[13].

Башҡортостандың Рус дәүләтенә ҡушылғандан һуң, ҡәбилә ерҙәре Ҡазан даруғаһының Ҡаршын улусын барлыҡҡа килтерә. Ҡаршин улусы ерҙәренә 1697 һәм 1700 йылдарҙағы грамоталар, 1716 һәм 1718 йылдарҙағы Өфө провинция канцеляриһы выпискалары булыуы билдәле[14].

Һуңыраҡ Ҡаршын улусы Ырымбур губернаһының Өфө өйәҙе составына керә, ә 1865 йылда был өйәҙ Өфө губернаһына инә[15]. 1798—1854 йылдарҙа, Башҡортостанда идара итеүҙең кантон системаһы осоронда, ҡаршындарҙың биләмәләре 7-се (артабан 8-се, 9-сы) башҡорт кантондарына ҡарай[2]. Генераль ер межеваниеһы һөҙөмтәләре буйынса, 1801 йылда Ҡаршын улусының Сатлыған түбәһендә 33324 дисәтинә ер булыуы билдәле[16].

Урынлашыуы[үҙгәртергә | сығанаҡты үҙгәртеү]

Тораҡ пункттар[17][18]
РФ субъекты Район Тораҡ пункттар
Башҡортостан Благовар районы Ағарҙы, Күгел
Кушнаренко районы Аҡбаш, Мәмәк (Туйсабан, Мрәк), Иҫке Ғүмәр, Түбән Аҡбаш, Урта Аҡбаш, Үрге Аҡбаш, Шәрип (Ҡаршын)
Өфө районы Әсән, Юлыш

Билдәле кешеләре[үҙгәртергә | сығанаҡты үҙгәртеү]

Иҫкәрмәләр[үҙгәртергә | сығанаҡты үҙгәртеү]

Әҙәбиәт[үҙгәртергә | сығанаҡты үҙгәртеү]

Һылтанмалар[үҙгәртергә | сығанаҡты үҙгәртеү]