Флоренция

Флоренция
	Флоренция
	итал. Firenze
Байраҡ	Герб
Рәсми атамаһы	Firenze
Ҡушамат	Florence
Этнохороним	florentín, florentina, florentino, florentinos, florentines, fiorentini, Firenčan һәм Firenčanka
Рәсми тел	Итальян
Донъя ҡитғаһы	Европа
Дәүләт	Италия
Административ үҙәге	Тоскана, Флоренция[d], Флоренция республикаһы[d], Италия короллеге[d], Арно[d], Флоренция[d], Королевство Этрурия[d], Великое герцогство Тосканское[d], Флорентийское герцогство[d] һәм Signoria of Florence[d]
Административ-территориаль берәмек	Флоренция[d]
Сәғәт бүлкәте	UTC+1:00[d], Үҙәк Европа ваҡыты[d] һәм UTC+2:00[d]
Һыу ятҡылығы буйында урынлашҡан	Арно[d]
Хөкүмәт башлығы вазифаһы	мэр Флоренции[d]
Хөкүмәт башлығы	Дарио Нарделла[d]
Башҡарма власть	municipal executive board of Florence[d]
Закондар сығарыу органы	Florence City Council[d]
Ойошма ағзаһы	Всемирная федерация туристических городов[d] һәм Лига исторических городов[d]
Халыҡ һаны	360 930 кеше (1 ғинуар 2023)
Административ рәүештә бүленә	Округ 1 - исторический центр Флоренции[d], borough 2[d], borough 5[d], borough 4[d] һәм borough 3[d]
Диңгеҙ кимәленән бейеклек	50 метр
Туғандаш ҡала	Эдинбург, Киев һәм Фәс (ҡала)
Сиктәш	Баньо-а-Риполи[d], Кампи-Бизенцио[d], Фьезоле[d], Импрунета[d], Скандиччи[d] һәм Сесто-Фьорентино[d]
Маҡтаулы исемдәре һәм башҡа бүләктәре	медаль «За воинскую доблесть»[d] Европаның мәҙәни баш ҡалалары[d] (1986)
Телгә алынған хеҙмәттәр	Civilization V[d]
Майҙан	102,32 км² (9 октябрь 2011)
Почта индексы	50100 һәм 50121–50145
Рәсми сайт	comune.fi.it
URL-адрес потокового вещания	youtube.com/watch?v=EC7j…
Святой покровитель	Иоанн Креститель[d]
Портал открытых данных	Open Data Florence[d]
Тема иҡтисады	economy of Florence[d]
Сейсмическая классификация	3[d]
Социаль селтәрҙә күҙәтеүселәр	105 847
Урындағы телефон коды	055
Номер тамғаһы коды	FI
Категория для почётных граждан субъекта	Q49807686?
Бында ерләнгән кешеләр категорияһы	Категория:Похороненные во Флоренции[d]
Бында төшөрөлгән фильмдар категорияһы	Category:Films shot in Florence[d]
	Флоренция Викимилектә

Флоренция (итал. Firenze [fiˈrɛnʦe], лат. Florentia) — итальян ҡалаһы, Арно йылғаһы буйында ята, элек — Флоренция республикаһының үҙәге, герцогтар Медичи һәм Итальян короллегенең баш ҡалаһы. Хәҙер Тоскана төбәгенең административ үҙәге. Халыҡ һаны — 382 347 кеше (2017)^[18].

Диңгеҙҙән алыҫ урынлашыуына һәм даими сәйәси сыуалыштарға ҡарамаҫтан, XIII—XVII быуаттарҙа Флоренцияның Европа һәм донъя цивилизацияһы үҫешенә индергән өлөшө ғәйәт ҙур. Ҡала донъяға Леонардо да Винчи, Микеланджело, Донателло, Никколо Макиавелли, Данте һәм Галилей кеүек гиганттарҙы бирә. Урындағы диалект әҙәби итальян теленә нигеҙ итеп алына, Флоренция тәңкәһе тотош Европа өсөн эталонға әйләнә, Флоренция рәссамдары перспектива законын төҙөй, Флоренция диңгеҙсеһе Америго Веспуччиның исеме ике ҡитғаға ҡушыла, ә Флоренцияның аҡыл эйәләре ренессанс дәүерен башлап ебәрә, шуға ла Флоренция «Яңырыу бишеге» исемен хаҡлы рәүештә йөрөтә.

Флоренция итальян модаһында^[19] мөһим ҡала булып тора һәм донъяның мода ҡалалары рейтингында 31-се урынға лайыҡ була^[20] . Бынан тыш, Флоренция — Италияның милли, иҡтисади, туристик һәм индустриаль үҙәге^[19]. 2008 йылда ул Италияның уғата ҙур табышлы ҡалалары исемлегендә етенсе урынды биләй.^[21]

Географияһы

Хәҙер ҡала Арно йылғаһы ярҙарында ятҡан убалар тирәләй 103 кв. километрға яҡын майҙанды биләй. Флоренция өс яҡтан матур тигеҙлектәр уратып алған өлкәлә урынлашҡан. Территоррияһы буйлап Арно, Муньоне (ит.), Терцоле һәм Греве йылғалары аға.

Иоанн Креститель ҡаланың ҡурсалаусыһы тип иҫәпләнелә, 24 июндә уға арналған байрам үткәрелә.

Тарихы

Беҙҙең эраға тиклем 59--сы йылда хәҙерге Флоренция урынында Рим ветерандарының тораҡ пунктына нигеҙ һалына, уны Флоренция («сәскә атыусы») исеме менән атайҙар. Артабан ул ҡалаға әйләнә, беҙҙең эраның IV быуатында епископ резиденцияһы була. Артабан Флоренция остготтар, византийҙар, лангобардтар һәм франкылар хакимлығы аҫтына эләгә. Һөҙөмтәлә халыҡ һаны күпкә кәмей.

Ҡалала яңырыу X быуатта башлана. 1116 йылда Флоренция бойондороҡһоҙ коммунаға әйләнә. XI—XII быуатта Баптистерий һәм Сан-Миниато сиркәүе төҙөлә.

XIII быуатта Арнольфо ди-Камбио етәкселегендә Санта Мария дель Фьоре (Флоренция Дуомоһы) төҙөлә башлай, Палаццо Веккьо ҡалҡып сыға.

XIII быуатта коммуна гвельфтар һәм гибеллиндар араһындағы низағҡа йәлеп ителә. Әммә был хәл ҡаланың сәскә атыуына ҡамасауламай. 1252 йылда Флоренция үҙенең алтын тәңкәһен әйләнешкә индерә, флорин Европала тотороҡло тәңкәләрҙең береһенә әйләнә. Ҡала иҡтисады инглиз йөнөнән туҡыма етештереүгә ҡорола. 1340-сы йылдарҙа ҡалала яҡынса 80 000 кеше йәшәй, әммә чума эпидемияһы уны ҡырҡа кәметә.

Флоренцияла тыуған Данте Алигьери үҙенең XIV быуат башында яҙған «Илаһи комедия»һында һөйләү теленә шундай дәрәжә һәм үҙенсәлек бирә, хатта һуңынан (Петрарка һәм Декамерон өлгөләре менән бер рәттән) тәүҙә әҙәби итальян теленең нигеҙенә, аҙаҡ һөйләү теленә әйләнә; шулай итеп, тоскан диалекты италиян теленең нигеҙен тәшкил итә.

XIV быуат архитектурала готика стиле һәм әҙәбиәттә Джованни Боккаччоның «Декамерон»ы эгидаһы аҫтында үтә. 1348 йылдағы ҡот осҡос чума, оло фажиғәгә әйләнеп, меңәрләгән кешенең ғүмерен өҙә ("Декамерон"дың йөҙ новеллаһында һүҙ шул афәт тураһында бара)

1434 йылда Медичи династияһы власҡа килә. Козимо Медичи аҡыллы хаким була, меценат һәм сәнғәтте, рәссамдарҙы ҡурсалаусы булараҡ дан ҡаҙана. Ул идара иткән дәүерҙә Флоренция сәнғәт баш ҡалаһына әйләнә, ә Флоренцияның күтәрелеш һәм сөскә атыу осорон уның исеме һәм олатаһының эшен дауам иткән ейәне Лоренцоның (Великолепный) исеме менән бәйләйҙәр. Козимо Италияның төрлө тарафтарынан иң яҡшы рәссамдар, скульпторҙар, архитекторҙар, яҙыусы һәм философтарҙы саҡыра. Ул ижад дәрестәрен дәртләндерә, сәнғәт мәктәптәрен, академиялар, оҫтаханалар төҙөүгә һәм уларҙы үҫтереүгә ғәйәт күп аҡса тотона. Рәхмәт йөҙөнән вариҫтары Козимо Медичины «Pater Patriae» (Ватан Атаһы) тип атай. Козимо заказдары буйынса иң яҡшы рәссамдар меңләгән шедевр яҙып ҡалдыра. Ейәне, киләсәктә Флоренцияның хакимы буласаҡ Күркәм Лоренцо философ, гуманист, тәржемәсе, астролог, үҙ заманының күренекле аҡыл эйәһе булған Марсилио Фичиноны йорт уҡытыусыһы итеп тәғәйенләй. Яңырыу дәүерендә гуманистик фекер тарихында булған хәл иткес боролош тап ошо кеше исеме менән бәйле була.

1462 йылда Медичи Фичиноға Кареджилағы йортон (ере һәм ҡаралтылары менән бергә), шулай уҡ Платон һәм ҡайһы бер башҡа боронғо авторҙар әҫәрҙәренең грек телендәге ҡулъяҙмаларын бүләк итә. Шул ваҡытта Фичино тирәләй неоплатонизм идеялары янған фекерҙәштәр төркөмө — үҙенсәлекле ғалимдар берлеге хасил була, артабан ул Платон академияһы тип аталып киң танылыу ала. Академия өс тиҫтә йылдан ашыу Европаның мөһим интеллектуаль үҙәгенең береһе була. Уның составына төрлө ҡатлам һәм төрлө һөнәр кешеләре — аристократтар, дипломаттар, сауҙагәрҙәр, чиновниктар, руханиҙар, табиптар, университет профессорҙары, гуманистар, дин белгестәре, шағирҙар, рәссамдар, сәнғәт кешеләре инә. Марсилио Фичинонан тыш ул дәүерҙең күп кенә танылған кешеләре — Микеланджело Буонаротти, Сандро Ботичелли, Лоренцо (Күркәм) Медичи, Пико делла Мирандола, Анджело Полициано һәм башҡалар Академия ағзалары була. Диспутта ҡатнашыу. Кареджи виллаһындағы Академияла ҡатнашыусыларҙың диспуттары үтә.

Осрашыуҙарҙа ҡатнашыу өсөн һүҙгә, философияға, Хоҙайға, кешеләргә, бер-береңә ҡарата һөйөүҙең булыуы төп критерий була. Ниндәйҙер сәйер шарттар арҡаһында, бер үк ваҡытта, бер үк урында — ҙур булмаған Флоренция тигән ҡалала тыуған һәм осрашҡан был бөйөк кешеләрҙе Мөхәббәт тигән бөйөк төшөнсә берләштерә. Тирәһендәге ауылдарҙағылар менән бергә иҫәпләгәндә ул саҡта Флоренцияла утыҙ меңләп кенә кеше йәшәй, ләкин шул мәлдә ул Европа мәҙәниәтенең үҙәге, художестволы ижадтың үҙенсәлекле тупланмаһы була. Һәм Платон академияһы уның рухи үҙәгенә, артабан Яңырыуҙың да рухи үҙәгенә әйләнә. Академиянан яңы алдынғы идеялар киң донъяға сыға, университеттарға барып инә, бөтә Италия буйлап тарала, шунан инде, яңы дәүер килеүен раҫлап, бөтә Европаны ялмап ала, хәҙер беҙ уны «Яңырыу» тип атайбыҙ. Шуға ла Флоренцияны «Яңырыу бишеге», ә Марисилио Фичиноны — уның шишмә башында торған шәхес тип атайҙар. Лоренцо Медичи, Козимоның ейәне, ҡартатайының бөтә башланғыстарын да дауам итә, шулай уҡ гуманистик идеялар, философия, әҙәбиәт, фән һәм сәнғәттең үҫешен үҙ ҡурсыуына ала.

Әммә Медичиларҙың хакимлыҡ итеүе оҙаҡҡа һуҙылмай, быуат аҙағында, Лоренцо вафатынан һуң, халыҡ уларҙы ҡыуа һәм Флоренция республикаһын иғлан итә. Республика булған осорҙа ла Леонардо да Винчи, Савонарола, Макиавелли, Микеланджело кеүек бөйөк шәхестәр Флоренция тарихына үҙ исемдәрен яҙып ҡалдыра. XVI быуатта Козимо Флоренцияға хакимлыҡ итеүен ҡайтарып ала, үҙе яңынан булдырған Тоскана бөйөк герцоглығын һиҙелерлек дәрәжәлә нығытыуға өлгәшә.

1448 йыл ҡала тарихында иң фәжиғәле йылдарҙың береһе булып ҡала. Флоренцияла чума һәм аслыҡ халыҡты ҡыра, тарихта Флоренция епискобы Изге Антониндың халыҡҡа ярҙам итергә тырышыуы билдәле, ул сиргә ҡаршы торорлоҡ һәм иммунитетты күтәрә торған дарыуҙар әҙерлергә тырыша.

Сан-Миниатое-аль-Монте зыяраты. Флоренцияның күп кенә бөйөк шәхестәре ошонда ерләнгән..

Рисорджиментоның милли азатлыҡ көрәше алты йылға Флоренцияны,Туринды һәм Папа Өлкәһен һәм Римды берҙәм Италияға тулыһынса беркетеп, Италия короллегенең баш ҡалаһына (1865—1871 йылдар) — әйләндерә. Был осор һәм статус ҡаланың тышҡы к-ренешендә үҙ «эҙен» ҡалдыра: тарихи үҙәктең бер өлөшө («ҡаланың эсе») йәһүд геттоһы, баҙар һәм күп кенә бейек торлаҡ башнялары менән бергә емертелә.

Икенсе донъя һуғышы осорондағы бомбаға тотоуҙар ҡалаға ҙур зыян килтерә. Немец ғәскәрҙәре сигенгән саҡтарында Арно йылғаһы аша һалынған тарихи күперҙәрҙе шартлата, тик Ҡаршылыҡ хәрәкәте яугирҙары тырышлығы менән генә Понте Веккьо күпере һаҡланып ҡала.

1966 йылдың 4 ноябрендә Флоренция ҙур мәҙәни ҡазаға тарый, Арно йылғаһынан 250 000 000 кубометр күләмендәге һыу массаһы ҡала урамдарын баҫа. Ҡала үҙәге 2-3 метрлыҡ һыу аҫтында ҡала, һыу баҫыу матди зыян килтереп кенә ҡалмай (5000 ғаилә торлаҡһыҙ ҡала), 34 кешенең ғүмерен дә ҡыя, ябай иҫәпләүҙәр буйынса, 3 000 000-дан ашыу ашыу китап һәм ҡулъяҙмалар һәм 14 000 башҡа сәнғәт әҫәрҙәре зыян күрә, биналарҙың беренсе ҡатындағы ҡиммәтле фрескалар бөтөнләй юҡҡа сыға.

Иҫтәлекле урындары

Файл:Duomo Firenze.JPG

Санта-Мария-дель-Фьор соборы, Дуомо

Соборҙар, базилик, сиркәү

Собор Санта-Мария-дель-Фьоре (Дуомо) (di Cattedrale Fiore Santa Maria del)
Базилика С-Лоренцо (San Lorenzo Basilica di)
Базилика Сан-Марко (Marco San Basilica di)
Базилика Санта-Кроче (Croce Basilica di Santa)
Базилика Санта-Мария-Новелла (di Basilica Santa Maria Novella)
Базилика Санта-Тринита (di Trinita Basilica Santa)
Сиркәү Оньиссанти (di Chiesa Ognissanti)
Сиркәү Орсанмикеле (di Chiesa Orsanmichele)
Сиркәү Сантиссим-Аннунциата (della Annunziata Basilica Santissima)
Сиркәү С-Сальви
Сиркәү Санто-Спиритый (di Basilica Santo Spirito)
Сиркәү Чудотворец Николай һәм христос раштыуаһы (православие ҡорамдарын)

Музейҙар, галереялар

Уффици галереяһы (Galleria Uffizi degli)
Палаццо Питти (Palazzo Pitti) музейы
Академия галереяһы (Galleria Accademia dell')
Опера ди Санта Мария дель Фиоре музейы(Opera Santa Maria del Museo Fiore dell’di)
Палаццо Барджелло, (Palazzo Bargello) милли музейы
Флоренция университеты
Флоренция күренештәре менән коллаж
Флорентия мозаикаһы музейы

Һарайҙар (палаццо)

Палаццо Веккьо (palazzo Vecchio), һарайына уҡ Синьория ул (palazzo Signoria della)
Палаццо Питти (palazzo Pitti)
Палаццо Ручеллаи (palazzo Rucellai)
Палаццо Строцци (palazzo Strozzi)
Палаццо Барджелло (palazzo Bargello)
Медичи Палаццо-Риккарди (palazzo Medici Riccardi)

Майҙандар (пьяцца)

Синьория майҙаны (итал. Piazza della Signoria)
Республика майҙаны (итал. Piazza della Repubblica) (элекке Веккьо Меркатоһүтеп XIX быуат)
Сантиссим-Аннунциата майҙаны (итал. Piazza della Santissima Annunziata)
Азатлыҡ майҙанында (итал. Piazza della Liberta)
Бөтә Изгеләр майҙаны (итал. Piazza Ognissanti)
Изге Марк майҙаны (итал. Piazza San Marco)
Изге Троица майҙаны (итал. Piazza Santa Trinita)

Күперҙәр

Понттар Веккьо (Vecchio ponte)
Понттар Санта-Тринита (ponte Santa-Trinita)

Ҡаланың рухы

Флоренция, һинең яғымлы ирис;

Мин бер кем томиться өҫтәрәк

Мөхәббәт оҙон, өмөтһөҙ,

Кашин саңы һине көн бөтә?

О, безнадежность иҫкә сладко:

Глушь һәм йәшәргә хыялланам һинең;

Боронғо һәм зной һинең наҙ китеүен.

Үҙ күңел…

Насип әммә беҙ айырылдыҡ,

Аша крайы һәм алыҫ

Ирис сниться дымный булып һине,

Минең кеүек үҫмерҙәрҙе иртә.

Александр Блок, «Флоренция»

Флоренцияла урыҫтар

Флоренцияның үҙәгендәге йорттарҙың береһендә (Питти һарайыянында) түбәндәге яҙыулы таҡта эленгән: «Был йортта 1868—1869 йылдарҙа Федор Михайлович Достоевский „Идиот“ романын тамамлаған».

Форт Бельведере урамы осонда П. И. Чайковскийҙың виллаһы урынлашҡан, мемориаль таҡтаға «Пиковая дама» операһын (1890) һәм башҡа әҫәрҙәрен яҙыуы тураһында әйтелгән.

Климаты

Флоренция климаты — Урта диңгеҙ һәм дымлы субтропик климат урталығында. Ҡыш йомшаҡ, ямғырлы, әммә ҡайһы бер йылдарҙа ярайһы уҡ һыуыҡ булып та ала. Йәй бик эҫе һәм тынсыу, апрелдең икенсе яртыһында башлана һәм октябрь аҙағына тиклем дауам итә.

Флоренция Климат (1981—2010)
Күрһәткестәре	Дек.	Два.	Март	Апра.	Май	Июнь	Июль	Авг.	Сена.	Окт.	Нояб.	Тирәсте.	Йыл
Абсолют максимум, °C	19	23	26,1	28,9	35	40	42	41,1	36	31,7	27	20,4	42
Һауа температураһы, °C	10,5	12	15,4	19	24,3	28,5	32,1	31,9	26,9	21,5	15,2	11,2	20,7
Уртаса температура, °C	6,5	7,5	10,8	14	18,9	22,9	25,9	25,6	21,1	16,4	10,7	7,1	15,6
Ул кәм тигәндә, °C	2,8	3,1	6,1	9,1	13	16,3	18,8	18,7	15	11,5	6,7	3,5	10,4
Абсолют минимум, °C	-21,4	-9,4	-7	-3,2	2,2	6	10	9	4	-2,2	-6	-9	-21,4
Яуым-төшөм нормаһы, мм	68	52	60	88	76	57	33	47	76	104	124	92	876
Сығанаҡ: һауа торошо һәм Климат

Демография

2004 йылда Флоренцияла (Пратоны һәм ҡала сите ҡасабаларын да индереп) 957 949 кеше йәшәй. 93,3 проценты — итальяндар. Иммигранттар — 6,7 процент. 64 421 иммигранттың 27 759-ы — Европанан күскән. Уларҙың күпселеге — албандар, румындар , немецтар. 10 364 кеше — төньяҡ Африканан (ғәрәптәр).

Халыҡтың йәш структураһы^[22]