Азия тарихы

Википедия — ирекле энциклопедия мәғлүмәте
Азия тарихы
Урын Азия
CIP коды 54.0106
 Азия тарихы Викимилектә
Бөйөк ебәк юлы күп кенә Азия цивилизацияларын тоташтырған.
Азия 1200 йылда, Монгол империяһы барлыҡҡа килеүе алдынан
Азия картаһы, 1892

Азия тарихы — Азия илдәренең уртаҡ тарихы.

Боронғо Азия[үҙгәртергә | сығанаҡты үҙгәртеү]

Палеолит[үҙгәртергә | сығанаҡты үҙгәртеү]

Әз — Зәркә үҙәнендә Даукар формацияһы (Dawqara Formation) ултырмаларында Олдыуай мәҙәниәте ҡоралдары һәм һөтимәр хайуан ҡалдыҡтары табыла, уларҙың йәше 2,48 млн йылдан алып 1,95 млн йылға тиклем, тип билдәләнә[1][2].

Израилдәге Евронда (Evron-Quarry) микролитик индустрияның йәше >1,5 — <2,4 млн йыл тип иҫәпләнә, ә Бизат Рухама тораһына яҡынса 1 млн йыл[3][4].

Иртә палеолит дәүерендә Ғәрәбстан ярымутрауы биләмәһендә беренсе кеше барлыҡҡа килгән һәм бөтә планетаға таралған[5].

Азияла иң боронғо Homo табылдыҡтары тип дманисий ҡалдыҡтары иҫәпләнә, улар Грузияла (1,8—1,9 млн йыл) табыла. Көнсығыш Ҡаҙағсандың археологик ҡомартҡылары Курчум −1 һәм Курчум-2 усть-уба свитаһына тап килә, уның үрге сиге 1,8 млн йыл тирәһе[6] Убейдиялағы (Израиль) табыштарҙың йәше иһә яҡынса 1,4 миллион тип иҫәпләнә[7].

Флорес утрауында 700 мең кешелектең кәрләтөрө йәшәгән, улар 60-100 мең элек йыл элек юҡҡа сыҡҡан Homo floresiensis төрө менән оҡшаш[8][9][10].

Индонезиялағы Ява утрауында (явантроп, мегантроп), Ҡытайҙан (юаньмоу кешеһе, синантроп, ланьтянь кешеһе), Израилдәге (Гешер-Бенот-Яаков)[11], Сүриәләге (Надауйе Айн Аскар) табылған архантроп ҡалдыҡтарҙың йәше яҡынса 0,5—1 млн йыл икәне билдәле[12].

Төркиәлә Денизли провинцияһында Кокабас исемле ерҙә Homo erectus төрөндәге баш һөйәге табылған, уның йәше мең 330—510 йыл тип билдәләнә[13].

380—200 мең йыл элек Израилдәге Кесем мәмерйәһендә һәм Әзербайжандағы Азых мәмерйәһендә (азыхантроп) кешеләр йәшәгән.

Люминесцент хронологияһы мәғлүмәттәренә ярашлы, Ғәрәбстан ярымутрауында 130 мең йыл элек сағыштырмаса эҫерәк булған, ямғыр яуым-төшөмкимәле лә юғары булған, шул арҡала ярымутрау йәшеллек менән ҡапланған һәм йәшәү өсөн уңайлы булған. Ул ваҡытта Ҡыҙыл диңгеҙҙең кимәле түбәнәйә һәм уның көньяҡ өлөшө киңлеге барыһы 4 км тәшкил итә. Был ҡыҫҡа осорҙа кешеләр Баб-әл-Мәндәб боғаҙы аша сығыуға мөмкинлек алалар, һәм улар Ғәрәбстанға барып етеп, Яҡын Көнсығышта бер нисә тәүге ултыраҡ нигеҙләйҙәр, мәҫәлән, Джебель Файя (en:Jebel Faya)[14][15]. Иң башта мигранттар Африкала климат торошоноң үҙгәреүенә ҡасып, хәҙерге Йәмән һәм Оман территорияларына «Ҡайҙы ҡапҡалары» аша үтәләр һәм артабан Ғәрәбстан ярымутрауы аша уңайлы климат шарттарын эҙләп барып сығалар. Ҡыҙыл диңгеҙ һәм Джебел-Файя (БҒӘ) араһында 2000 км, унда хәҙерге ваҡытта йәшәү өсөн яраҡһыҙ сүллек ята, әммә 130 мең йыл элек Ҡыҙыл диңгеҙ ярайһы уҡ һай була, уны хатта кисеп йәки ҙур булмаған һалда аша сығып булған. Ғәрәбстан ярымутрауы ла йәшеллек менән ҡапланған ер була. Сәғүд Ғәрәбстандың төньяҡ-көнбайышында табылған кеше ҡулының урта бармаҡ фалангыһы йәше 90 мең йыл, тип фаразлана[16].

Боҙлоҡ осоро тамамланыу менән Европала климат ныҡ үҙгәрә, эҫе һәм ҡороға әйләнә һәм Ғәрәбстан ярымутрауы йәшәү өсөн яраҡһыҙ сүллеккә әүерелә.

Денисов кешеһе Денисов мәмерйәһендә — 170 меңдән алып 50 мең йыл элек, Байшья исемле тибет мәмерйәһендә (Сяхэ өйәҙе, Ганьсу провинцияһы, Ҡытай) — яҡынса 160 мең йыл элек йәшәгән[17].

Неандерталецтар табыштары Азияла Яҡын Көнсығыштан алып (Шанидар, Схул, Кафзех, Табун) Себер һәм Урта Азияға(Окладников мәмерйәһе, Чагыр мәмерйәһе, Денисов мәмерйәһе, Тишекташ, Әнгиләк[18]) тиклем таралған.

Мислия мәмерйәһендәге (Cave Misliya) Кармель тауында табылған Homo sapiens һөйәктәре 194—177 йылдарға ҡарай, тип билдәләнә[19]. Ҡытайҙағы Суйцзияола (en:Xujiayao) табылған һөйәктәр 125—104 мең йыл элекке тип фаразлана[20]. Ҡытай Бицзеһындағы тештәр хәҙерге ваҡыттағы кешеләрҙең тештәренә оҡшаш һәм уларҙың йәше 112 мең йылдан алып 178 мең йылға тип иҫәпләнә[21]. Чжижэнь исемле Ҡытай мәмерйәһендәге сапиенс тип фаразланған табыылдыҡтарға 116 мең йылдан алып 106 йыл тип иҫәпләнә[22].

Плейстоценда тура йөрөгән кеше үрге Пенджабтағы Потхохар платоһында, шулай уҡ Соан йылғаһы тирәһендә, йәшәгән. Соан мәҙәниәте ҡомартҡылары хәҙерге Һиндостан, Пакистан һәм Непал сиктәрендәге Сивалик төбәгендә осрай .

69 000-дән 77 000-гә тиклем йыл элек Суматра утрауы үҙәк өлөшөнөң төньяғында Тоба вулканы атыла[23][24], әлеге вулкан шешә муйыны эффектына килтереүе мөмкин, уның һөҙөмтәһендә кеше популяцияһы 2 мең кешегә тиклем кәмегән[25][26].

Homo sapiensтың Азияға килеп етеүе (юғары палеолит)[үҙгәртергә | сығанаҡты үҙгәртеү]
Бхимбеткалағы ҡаяға төшөрөлгән һүрәттәр. Мадхья-Прадеш, Һиндостан.
Эдаккал, Кер мәмерйәләрҙәге һүрәттәр. Һиндостан.

мтДНК анализы Homo sapiens-тың Көньяҡ Азияға яҡынса 70-50 мең йыл элек күсеп килгәнен күрһәтә[27][28].

ДНК Y-хромосома анализы Мадураинан көнбайышҡа табан бер ауыл кешеһе әлеге мигранттар вариҫтарының береһе тип күрһәтә[29]. Артабан мигранттар, 40-60 мең йыл тирәһе элек Австралияға барып етеп, Көньяҡ-Көнсығыш Азияла, төпләнәләр (Мунго күле ҡалдыҡтары).

Там Па Линг эзбизле мәмерйәһендә (маймылдар мәмерйәһе) табылған TPL 7 <i id="mwuw">Homo sapiens</i> -тың маңлай һөйәгенең геологик йәше — 70 мең йылдан ашыу[30].

Кальяонан кеше (en:Callao Man) һәм Табодан (en:Tabon Man) кеше Филиппин утрауҙарында 66,7 ± 1 һәм 47 ± 11 мең йыл элек йәшәгәндәр . Оби-Рәхмәт ҡыушлығынан неандерталецҡа ла, кроманьонцҡа ла оҡшаған бер малай ҡалдыҡтарының йәше 50 мең йылдан да күм түгел, тип иҫәпләнә[31].

Лаостағы ТВМ Па Линг мәмерйәндә табылған TPL 1 баш һөйәгенең йәше 46 мең йыл, тип билдәләнә[32][33].

Рәсәйҙән Усть-Ишимдә табылған кеше 45 мең йыл элек йәшәгән[34], шулай уҡ Таймырҙағы ауыр һөңгөнән бит һөйәге йәрәхәтләнгән мамонт[35]. Байгаралағы (Рәсәй) кешенең үксә өҫтө һөйәгенә — 40,3 мең йыл[36].

Фуянь (en:Fuyan Cave) мәмерйәһендә табылған 47 тештәргә яҡынса 42 900 йыл[37][38].

Худжа тораһына (Тажиҡстан) табылған теш Khudji 1 тештең[39] йәше 42110+2440/-1870 йыл элек тип һанала.[40]. Ҡытайҙағы Тяньюань мәмерйәһендәге (en:Tianyuan man) кешенең йәше 37-42 мең йыл иҫәпләнә[41]. Малайзияла Калмантан (Борнео) утрауындағы Ниа мәмерйәһендә табылған кешегә 37—42 мең йыл[42][43]. Һыртлан өңө мәмерйәһе (Рәсәй) кешеһе яҡынса 34—34,5 мең йыл элек йәшәгән[44].Красноярск һыуһаҡлағысы (Рәсәй) ярындағы Покровка II тигән урында табылған кеше 27740 ±150 йыл элек йәшәгән[45]. Ереван I һәм Лусакерт әрмән мәмерйә тораларынан архаик палеоантропологик табылдыҡтар үрге палеолит дәүеренә ҡарай[46].

Шри-Ланка мәмерйәләрендә Көньяҡ Азияла хәҙерге кеше тибындағы кеше эшмәкәрлегенең иң тәүге эҙҙәре табылған, уларға яҡынса 34 мең йыл тип һанала (Kennedy 2000: 180).

Уттар-Прадеш штатының көньяғындағы табылдыҡтарҙың йәше мең самаһы радиоуглерод ысулы менән билдәләнгән: уларға 18-17 мең йыл. Шулай уҡ палеолитик ҡаяға төшөрөлгән һүрәттәр өлгөләре билдәле.

Бхимбетка мәмерйәләрендә кешеләр үрге палеолит осоронда кеше йәшәгән (беҙҙең эраға тиклем 10-8 мең йыл) — уларҙа б. э. т. 7000 йыл элек төшөрөлгән ҡаяла төшөрөлгән һүрәттәр табылған. Пакистандағы Сиваликс һәм Потвар төбәктәрендә күп һанлы умыртҡалы хайуан ҡалдыҡтары һәм палеолитик ҡоралдар табылған. улар ул ваҡытта шерт, йәшмә һәм кварциттан яһалған.

Мезолит[үҙгәртергә | сығанаҡты үҙгәртеү]

Мезолит осорона тап килгән технологиялар Көньяҡ Азияла, тәү сиратта, Шри-Ланкала осрай, унда ауыл хужалығы культуралары өсөн ерҙе таҙартыу башланғанға күрә микролиттар бик иртә барлыҡҡа килә. Шуның менән бергә, урындағы хужалыҡта емеш-еләк йыйыу һәм һунарсылыҡ өҫтөнлөк итә, торлаҡтар миҙгелле генә була.

Көньяҡ Һиндостанда, Төньяҡ Һиндостандағы бронза быуаты менән йәнәш, унда төньяҡтан металлургия технологияларын таратыусылар килгәнгә тиклем, мезолит бик оҙаҡ һаҡлана.

Неолит[үҙгәртергә | сығанаҡты үҙгәртеү]

Яҡын Көнсығышта неолит б.э.т. яҡынса 9500 йыл элек башлана[47]

Неолит революцияһының Яҡын Көнсығыш үҙәгендә иртә неолит осорона керамикаға тиклемге неолит мәҙәниттәре ҡарай, улар көрсөккә тиклем б.э.т. 6200 йылда ғәмәлдә булғандар. Керамика иң тәүҙә Сатал-Ғөйөк, Джармо, Һажилар ауылдарында барлыҡҡа килгән.

Неолит революцияһының Алыҫ Көнсығыш үҙәгендә әлеге осорға Пәнтәүшан һәм Пәлигән мәҙәниәттәре ҡарай. Бер үк ваҡытта улар менән субнеолитический мәҙәниәт Дземон субнеолитик мәҙәниәттәре ғәмәлдә балалар, уларҙың сиктәрендә керамик һауыт-һаба уйлап сығарыла һәм ҡайһы бер баҡса йәшелсәләрҙе ҡулға эйәләштереү менән ассоциацияланған Хоа Бин.

Һиндостанда Гангтың урта өлөшөндәге Лаһурәдеү иң тәүге неолитик һәйкәлдәрҙең береһе тип һанала. Радиоуглерод алымы менән уның йәше билдәләнә — беҙҙең эраға тиклем яҡынса 7 мең йыл[48]. Күптән түгел Ганг һәм Джамна йылғалары ҡушылған урында тағы ла бер һәйкәл табыла (шартлы исеме Джхуси, en:Jhusi), уның неолитик ҡатламдарына б.э.т. 7100 йыл.

Керамикаға тиклемге неолит (I Мергарх, Белуджистан, Пакистан) яҡынса беҙҙең эраға тиклем 7000 йылдан 5500 йылға тиклем дауам иткән. Керамика неолиты б.э.т. 3300 йылға тиклм дауам иткән, уның ҡалдыҡтары баҡыр һәм бронза быуаты Хараппа цивилизацияһының башында күҙәтелә.

Көньяҡ Һиндостанда неолит беҙҙең эраға тиклем яҡынса 3000 йыл элек башланған һәм 1400 йылға тиклем дауам иткән. Археологик ҡаҙыныуҙар, Һиндостандың көньяҡ өлөшөндә (айырыуса Тамил Наду) кешеләр иң оҙаҡ ваҡыт дауамында йәшәгән.[49] Адичаналлурҙа Һиндостан археологик комиссияһы археологтары кешенең баш һөйәге, һөлдәләре һәм һөйәктәре менән 169 балсыҡ һауыт тапҡандар, шулай уҡ дөгө бойҙайы һәм уның сүп-сарыһы, яндырылған дөгө һәм неолитик кельт- балталар, һауыттарҙағы ҡәберлектәрҙе неолитик осорона индереү мөмкинлеге тыуа, уларға яҡынса 3800 йыл[50].

Көньяҡ Һиндостан неолиты 2500-се йылдан алып Андхра-Карнатака төбәгендә мәйет яндырыулы ҡурған ҡәберлектәре менән характерлана, улар һуңынан Тамил-надала тарала. Тхирунелвели округындағы Адичаналлурҙа һәм Төньяҡ Һиндостанда үткәрелгән ҡаҙыныу эштәре миграцияның урындағы мегалитик мәҙәниәттең көньяҡ йүнәлешендә барыуын дәлилләгән[51] . Иң тәүге мегалитик һауыт ҡәберлектәре беҙҙең эраға тиклем яҡынса 1000 йылға ҡарай, улар Тамил Наду штатының бер нисә урынында, башлыса Адичаналлурҙа табыла, унда археологтар тамил телендә яҙылған брахми яҙмаларын (12 һауыт) табалар.

Индонезия территорияһында б.э.т. яҡынса 2000-се йылда австралоиддарҙы күп һанлы монголоид ҡәбиләләре йота. ваҡытында экспансия австронезиец.

Боронғо донъя[үҙгәртергә | сығанаҡты үҙгәртеү]

Бронза быуаты[үҙгәртергә | сығанаҡты үҙгәртеү]

Алғы Азия (Яҡын Көнсығыш)[үҙгәртергә | сығанаҡты үҙгәртеү]

Алғы Азия
Иртә бронза быуаты[үҙгәртергә | сығанаҡты үҙгәртеү]
Шумер цивилизацияһы[үҙгәртергә | сығанаҡты үҙгәртеү]

Б.э.т. 4-се меңъйыллыҡтың икенсе яртыһында Көньяҡ Месопотамияла шумерҙар барлыҡҡа килә — һуңғараҡ яҙмаларҙа улар үҙ-үҙҙәрен «ҡара башлылар» (шумер."санг-нгига", аккад. «цальмат-каккади») тип атайҙар. Был халыҡ этник, лингвистик һәм мәҙәни яҡтан Төньяҡ Месопотамияла яҡынса ошо уҡ ваҡытта йәки бер аҙ һуңғараҡ төпләнгән семит ҡәбиләләренә сит була

Хикмәтле грамматикалы шумер теле хәҙерге ваҡытҡа тиклем һаҡланып ҡалған телдәрҙең береһенә лә оҡшамаған. Шумерҙарҙың тәүге төйәген табырға маташыуҙар әлеге көнгә тиклем уңышһыҙлыҡ менән тамамлана.

Месопотамияның көньяғында урынлашҡан Шумер донъялағы иң боронғо цивилизация тип иҫәпләнә, ул Убайд осоронда Эридала барлыҡҡа килгән беренсе ултыраҡтан алып ғәмәлдә булған (беҙҙең эраға тиклем 6-сы меңъйыллыҡтың аҙағынаса), Урук осоро (беҙҙең эраға тиклем 4-се меңъйыллыҡ) һәм династик осоро (беҙҙең эраға тиклем 3-сө меңъйыллыҡ) ваҡытында ғәмәлдә була һәм б.э.т. 3-сө меңъйыллыҡ аҙағында — 2 меңъйыллыҡ башында Ассирияның һәм Вавилондың сәскә ата. Бөйөк Саргон нигеҙ һалған Аҡкад империяһы б.э.т. 24 — 21-й быуатта ғәмәлдә була һәм донъяла тәүге империя тип иҫәпләнә. Аҡкад территориялары ваҡыт үтеү менән Ассирия һәм Бабилия батшалыҡтарына тарҡалалар.

Боронғо Междуречье

Шумерҙар килгән ил ҡайҙалыр Азияла, таулы ерҙә, урынлашҡан булған, әммә уның халҡы нисектер диңгеҙҙә йөҙөү оҫталығын үҙләштерә алған. Шумерҙарҙың тауҙарҙан килеүен ғибәҙәтханалар төҙөү ысулдары дәлилләй, улар яһалма өйөмдәрҙә йәки кирбестән балсыҡ блоктарынан һалынған ҡалҡыулыҡтарҙа төҙөлә. Бындай ғәҙәт һөҙәк ерҙәрҙә йәшәгән халыҡҡа хас булыуы мөмкин түгел. Уны үҙҙәренең инаныуҙары, тау түбәләрендә аллаларына ҙурлау менән бергә ата-бабалар еренән таулылар алып килергә тейеш кеүек. Тағы ла бер дәлил — шумер телендә «ил» һәм «тау» һүҙҙәре береш яҙыла. Шулай уҡ күп кенә нәмә шумерҙарҙың Месопотамияға диңгеҙ юлы менән килеүен дәлиллә. Беренсенән, улар йылға тамаҡтарында барлыҡҡа киләләр. Икенсенән, уларҙың боронғо инаныуҙарында төп ролде Ану, Энлиль һәм Энки аллалар уйнай. Һәм, ниһайәт, Месопотамияла төпләнгәс тә, шумерҙар шундуҡ һуғарыу хужалығын, диңгеҙҙә йөрөү һәм йылғалар һәм каналдар буйлап судоходство ойоштороу менән шөғөлләнә башлайҙар. Беренсе шумерҙар бик ҙур булмаған төркөмдө тәшкил итә. Ул ваҡытта диңгеҙ юлы менән күмәкләп күсенеү мөмкн булмаған. Шумерҙар эпосында уларҙың ватаны телгә алына, уны улар кешелектең тәү төп иле тип һанайҙар — Дильмун утрауы, әммә был утрауҙатауҙар юҡ.

Йылға тамаҡтарында төпләнгәс, шумерҙар Эреда ҡалаһын баҫып алалар. Был уларҙың беренсе ҡалаһы була. Һуңынан улар уны үҙ дәүләтселегенең бишеге тип һанайҙар. Ваҡыт үтеү менән шумерҙар Месопотамия тигеҙлегенә төпкәрәк үтеп инәләр, улар артынан яңы ҡалалар ҡала, ҡайһы берҙәрен улар яулап алалар. Берос мәғлүмәттәренән Бабилия ҡанбабалары үҙ иленең тарихын ике осорға бүлеүе билдәле: «һыу баҫыуға тиклем» һәм «һыу баҫыуҙан һуң» Берос үҙенең тарихи хеҙмәтендә «һыу баҫыуға тиклемге» 10 батшаны билдәләй һәм уларҙың идара итеү осорҙарының фантастик һандарын килтерә. Шул уҡ мәғлүмәтте б.э.т. 21-се быуаттағы шумер текстында ла килтерелә — «Батша исемлеге». Эреданан тыш, шумерҙарҙың «бик боронғо» үҙәктәре булараҡ "Батша исемлеге" Бад-тибираны, Ларакты (һуңынан әһәмиәтһеҙ ауылдар), шулай уҡ Сиппарҙы (төньяҡта) һәм үҙәктә Шуруппакты исемләй. Был килмешәк халыҡ бөтә илде үҙенә буйһондора, шул уҡ ваҡытта урындағы халыҡты ҡыҫырыҡлап сығармай, ә, киреһенсә, урындағы ҡаҙаныштарҙың күпселеген үҙләштерәләр.

Арамиҙар көнбайыш-семит, ярымкүсмә тормош алып барған көтөүсе халыҡ була, улар үрге Месопотамияла һәм Арамда (Сүриә) көн күрәләр. Арамиҙар бер ҡасан да берҙәм батшалыҡ булдырмайҙар; улар бөтә Яҡын көнсығыш буйлап бер нисә бойондороҡһоҙ дәүләткә бүленәләр. Шуға ҡарамаҫтан, бөтә Яҡын Көнсығыш буйлап, хатта уның сиктәренән тыш, тап арамиҙар үҙ телен һәм мәҙәниәтен таратыуға өлгәшәләр. Был хәл өлөшләтә бер-бер артлы алмашынған империяларҙа массауи рәүештә күсенеп йөрөү менән бәйле булыуы бар. Күсмә тормошҡа күнеккән арамиҙар бындай күсенеүҙәрҙе еңел кисергән, шул уҡ ваҡытта күп һанлы башҡа мәҙәниәттәр үҙ берҙәйлеген юғалта. Ахыр сиктә тимер быуатта уҡ армий теле Фарсы империяһының рәсми теле итеп таныла[52].

Элам[үҙгәртергә | сығанаҡты үҙгәртеү]

Боронғо Элам Шумерҙан һәм Аккадтан көнсығышҡа табан, хәҙерге Ирандың көньяҡ-көнбайышында һәм көнбайыштың сигендә урынлашҡан. Боронғо Элам осоронда (яҡынса б.э.т. 3200 йыл) ул Иран платоһында бер нисә батшалыҡтан торған, үҙәге Аншанда булған.

Дәүләт элам (ҡыҙыл бүленә) һәм күрше территорияларҙа
Дәүләт элам (ҡыҙыл бүленә) һәм күрше территорияларҙа

Протоэлам цивилизацияһы б.э.т. 3200 — 2700 йылдарҙа ғәмәлдә була, ул ваҡытта Иран таулығы мәҙәниәттәре Суза (Элам баш ҡалаһы) йоғонтоһо аҫтына эләгә. Был цивилизация Иранда иң боронғо һәм күрше шумер цивилизацияһы менән бер үк ваҡытта ғәмәлдә булған, тип иҫәпләнә. Протоэлам яҙмаһы ҡыҫҡа ваҡыт ҡулланышта була һәм тиҙҙән яңы — элам шына яҙмаһы (клинопись) менән алмаштырыла.

Б.э.т. 2-се меңъйыллыҡтың уртаһынан Хузстан уйһылығында Суза Элам үҙәге булып таныла.

Б.э.т. 8-7 быуаттарҙа Элам Ассирия империя тарафынан йотола, әммә элам цивилизацияһы б.э.т. 539 йылға, уны фарсылар тулыһынса ассимиляцияға дусар иткәнгә тиклем, һаҡланып килә.

Амориҙар[үҙгәртергә | сығанаҡты үҙгәртеү]

Амориҙар күсмәтормош алып барған семит халҡы була, б.э.т. 3 меңъйыллыҡтың икенсе яртыһынан башлап Евфраттан көнбайышҡа территорияны биләй. Унан да алдағы шумер сығанаҡтарында, б.э.т. 2400-се йылдан алып, амориҙар иленең («Mar.tu») тарихы, амориҙарҙың төп иле Ғәрәбстан булыуға ҡарамаҫтан, Сүриәне һәм Ханаанды үҙ эсенә алып, Шумерҙан көнбайышҡа табан ятҡан ерҙәр менән бәйләнә[53]. Ахырҙа амориҙар Месопотамияға килеп төпләнәләр, бында улар Исин, Ларса, һуңғараҡ Вавилон кеүек илдәрҙә хакимлыҡ итә.

Урта бронза быуаты[үҙгәртергә | сығанаҡты үҙгәртеү]
  • Ассирия, Митанни дәүләтендә бер осор хакимлыҡ иткәндән һуң, Ашшур-убаллит б.э.т. 1965 йылда власҡа килгәс, бөйөк дәүләт булып таныла һәм 1076 йылда Тиглатпаласар I вафатына тиклем әлеге статусты һаҡлап килә. Был осорҙа Ассирия Боронғо Мысыр менән ярыша һәм Яҡын Көнсығыштың күп өлөшөндә өҫтөнлөк итә.
  • Вавилон баштан уҡ амори батшалығы булараҡ булдырыла һәм 435 йыл касситтар хакимлығы аҫтында була. Был осор торғонлоҡ менән билдәләнә, Вавилон бик йыш Ассирия йәки Элам йоғонтоһо аҫтында ҡала.
  • Ханаан: Угарит, Кадеш, Мегиддо, Израиль батшалығы
  • Хет батшалығына б.э.т. 2000 йылдан һуң нигеҙ һалына һәм һәм ул бөйөк дәүләт тип таныла, б.э.т. 1200 йылға тиклем Анатолияла һәм Левантала өҫтөнлөк итә, әммә башта уны Фригия баҫҡынсылары йонсота, ә һуңынан Ассирия бөтөнләй яулап ала..
Һуңғы бронза быуаты[үҙгәртергә | сығанаҡты үҙгәртеү]

Хурриттар Месопотамия төньяғында һәм унан көнсығышҡа һәм көнбайышҡа табан территорияларҙа яҡынса б.э.т. 2500 йылдан алып барлыҡҡа киләләр. Уларҙың барлыҡҡа килеүен Кавказ территорияһынан кура-аракс мәҙәниәтенә эйә булғандарҙың миграцияһы менән бәйләйҙәр. Баштағы таралып ултырыу үҙәге Хабур йылғаһы үҙәнендәге Субарту исемле ил була. Һуңынан хурриттар Месопотамияның төньяғында һәм Сүриәләге ҙур булмаған батшалыҡтар хакимдары булараҡ, үҙ хакимлығын нығыталар. Был батшалыҡтар араһында иң эреһе һәм көслөһө тип Митанни батшалығы һанала. Хурриттар көнбайышта күршеләш булған хеттар тарихында бик ҙур роль уйнайҙар.

Митанни төньяҡ Месопотамияла хуррит батшалығы булараҡ билдәле, ул яҡынса б.э.т. 1500 йыл элек барлыҡҡа килгән, иң ҡеүәтле осоронда, XIV быуатта, үҙ эсенә Анатолияның көньяҡ-көнсығышы территооияларын ала, шулай уҡ хәҙерге сүриәнең һәм Ирактың (яҡынса хәҙерге Ҡурдистан территорияһына тиң) территорияларын. Уның Вашуканни исемле баш ҡалаһы ҡайҙа урынлашҡаны әлегә тиклем билдәле түгел. Митанни дәүләтендә һин-арий сығышлы элита хакимлыҡ итә (улар Левантҡа б.э.т. 17-се быуат тирәһендә баҫып инәләр), Митанни документтарында уларҙың теле бай лексикаһы менән айырылып тора (мәҫәлән, аттар менән бәйле). Сүриәлә уларҙың хәрәкәте менән керамиканың таралыуын бәйләйҙәр, әлеге керамика һәм кура-аракс мәҙәниәте араһында оҡшашлыҡ табалар[54]

Анатолия көнсығышының бер яҡ сигендә Ишува исемле батшалыҡ булған, уның исеме б.э.т. 2-се меңъйыллыҡта телгә алына. Классик осорҙа уның территорияһы Әрмәнстан составына ингән. Элегерәк, неолит осоронда, Ишува ауыл хужалығы үҙәктәренең тәүгеләре рәтендә була. Яҡынса 3500 йылда Евфрат үренең үҙәндәрендә ҡала үҙәктәре барлыҡҡа килә. Улар артынса б.э.т. 3000-се йылда тәүге дәүләттәр барлыҡҡа килә. Ишуваның үҙендә аҙ һанлы яҙма сығанаҡтар табылған; мәғлүмәттәрҙең күпселеге хетт текстарынан билдәле.

Ишуванан көнбайышҡа табан уға ҡурҡыныс менән янаған Хетта батшалығы урынлышҡан. Хетта батшаһы т Хаттусили I (б.э.т. яҡынса 1600 йыл) юлында ҡалаларҙы емереп, үҙ ғәскәрҙәрен Евфрат аша үткәрә, быларға Ишувалағы археологик ҡатламдарҙағы янғындар эҙҙәре дәлил булып тора. Хетта батшалығы емерелгәндән һуң б.э.т. 12 быуат башында Ишувала яңы дәүләт барлыҡҡа килә. Малатья ҡалаһы сира-хетта батшалыҡтарҙың береһенең үҙәге була, Ассирийҙар Ишуваны яулап алғанға тиклем уҡ күсмә халыҡтарҙың миграцияларынан хәлһеҙләнә. Б.э.т. 7 быуаттан алып һәм римлылар яулауына тиклем күҙәтелгән бөлгөнлөктө әлеге миграциялар тыуҙырыуы ихтимал. Һуңыраҡ был территорияла әрмәндәр биләп алалар, генетик яҡтан улар Ишуваның элекке халҡына туғандаш, моғайын.

Тағы ла бер боронғо батшалыҡ — Киццувадна, тул б.э.т. 2-се меңъйыллыҡта ғәмәлдә була, Искендерун ҡултығы янындағы Анатолия көньяҡ-көнсығышында бейек тауҙарҙа урынлаша, Тавр тауҙарын һәм Жәйхан йылғаһын уратып ала. Әлеге батшалыҡтыңүҙәге — Кумманни, ул да бейек тауҙарҙа урынлашҡан була. Һуңғараҡ был территория Киликия исеме аҫтында билдәлелек ала.

Лувий теле — һинд-европа ғаиләһенә ҡараған анатолия төркөмөнөң юҡҡа сыҡҡан теле. Лувий телендә һөйләшеүселәр яйлар Анатолияла тарала һәм Хетта импрерияһының ғәмәлдә булған осоронда һәм 1180 йылда бөлгөнлөккә төшкәндән һуң хәл иткес роль уйнайҙар. Шулай уҡ лувий теле Сүрия территорияһындағы сираүхетта батшалыҡтарында киң таралған була, атап әйткәндә, Мәлидтә, Кархемитштә, үҙәк анатолия территорияһындағы Табал батшалығында. Лувий теле ике формала һаҡланып ҡалған: шына лувий һәм иероглифик лувий яҙмалары.

Мари — боронғо шумер һәм амори ҡалаһы, ул Евфрат йылғаһының көнбайыш ярында урынлашҡан хәҙерге Абу-Камал ҡалаһынан төньяҡ-көнбайышҡа табан 11 км алыҫлыҫта, Дейр-эз-Зоранан (Сүриә) яҡынса 120 км көньяҡ-көнсығышҡа ҡарай, урынлашҡан. Унда кешеләр б.э. т. 5 мең йыл элек күсенгәндәр, тип иҫәпләнә, уның сәскә атыу дәүере 2900 — 1959-сы йылдар араһына, уныХаммурапи талағанға тиклем, тура килә.

Ямхад — боронғо амори батшалығы, унда шулай уҡ бик күп хурриттар күсенә һәм улар уның мәҙәниәтенә бик ҙур йоғонто яһайҙар. Урта бронза быуатта әлеге батшалыҡ бик ҡеүәтле була (б.э.т. 1800—1600 йылдар). Көньяҡҡа табан уның төп ярыншташы Катна булыуы билдәле. Ахыр сиктә хеттар Ямхадты б.э. т.16 быуатта емерәләр.

Әлеге осорҙоң беренсе этабында Троя һәм газа араһындағы бөтә ҡалалар тиерлек емерелә һәм йыш ҡына бөтөнләй йәшәү өсөн яраҡһыҙ булып ҡалаГаза ҡалаһында араһында беренсе этабы троя осоп (миҫал өсөн, Хаттуса, Микен, Угарит).

Бронза коллапсы[үҙгәртергә | сығанаҡты үҙгәртеү]

Бронза коллапсы термины тарихсылар тарафынан һуңғы бронза дәүеренән иртә тимер быуатына киҫкен драматик күсеү осорон билдәләү өсөн индерелгән. Был дәүер ҡыйралыш, мәҙәни традицияларының ҡырҡа өҙөлөүе, Эгеидала һәм Анатолияла һарай иҡтисадтарының емерелеүе менән бәйле, унда бер нисә ҡаранғы быуат быуаттарынан һәм элекке дәүләттәр менән күсәгилешлеге булмаған яңы дәүләттәр барлыҡҡа килә[55].

Амарн осорондағы (яҡынса б.э.т. XIV—XII бб.) Көнсығыш Урта диңгеҙ картаһы

Бронза коллапсын технологик тарих контекстында ҡарап була[56] 1206—1150 йыллар осорондаАнатолияла һәм Сүриәлә бер-бер артлы Микен батшалыҡтары, Хетта батшалығы кеүек бөйөк мәҙәниәттәр ҡырыла, ғәрәптәр Сүриәнән һәм Фәләстандан ҡыҫырыҡлап сығарыла, йыраҡ сауҙа бәйләнештәре өҙөлә һәм бер нисә яҙма тел юғала.

Б.э.т. VII меңъйыллыҡтан Һинд һәм Сарасвати үҙәндәрендә етештереү хужалығы үҫешә башлай. Махсус иртә игенселек культураһы бүленеп сыға, уны мергар культураһы тип исемләйҙәр. Был дәүерҙә кеше аҙыҡ-түлек табыу өсөн һөҙөмтәле ысулдар эҙләй, тап ошо төбәк өсөн оптималь булған игенселек, һунарсылыҡ һәм малсылыҡ кәсептәрен үҫтерә. Былар барыһы ла сифат яғынан яңы кимәлгә- яңы мәҙәни-тарихи комплексы формалашыуына — күсеү өсөн тейешле шарттар тыуҙыра.

Б.э.т. 10 быуатта ҡаранғы быуаттар тамамлана; Был ваҡытта Сүриәлә һәм Анатолияла арамиҙар батшалыҡтарының, ә шулай уҡ Яңы Ассирия империяһының йоғонтоһо арта бара.

Көньяҡ Азия[үҙгәртергә | сығанаҡты үҙгәртеү]

Көньяҡ Азия
Һинд үҙәне цивилизацияһы[үҙгәртергә | сығанаҡты үҙгәртеү]

Һинд йәки Харапп цивилизацияһы —кешелек тарихында, боронғо мысыр һәм шумер менән бер рәттән, өс иң боронғо цивилизацияларҙың береһе. Өс цивилизация араһында ул иң ҙур майҙанды биләй. Харапп цивилизацияһы Һинд йылғаһы үҙәнендә б.э.т. . 3300-1300 йылдарҙа үҫешә[57]. Иң мөһим үҙәктәр — Ракхигарх, Хараппа, Лотхал һәм Мохенджо-Даро. Сәскә атҡан осорҙа халыҡ һаны яҡынса 5 миллион тәшкил итә. Шумер текстарында Харапп цивилизацияһы «Мелухха» атамаһын йөрөтөргә тейеш, тип фаразлап була.

Археологтар ҡаҙған Мохенджо-Даро емереклектәре
Данлыҡлы Мохенджо-Даро «бейеүсеһе»

Харапптарҙа монументаль төҙөлөш, броза металлургияһы, ваҡ скульптура үҫеш ала. Хосуси милеккә эйә булған мөнәсәбәттәр барлыҡҡа килә башлай, ә ауыл хужалығы нигеҙендә ирригацион игенселек ята. Мохенджо-Дарола иң тәүге тип әйтерлек йәмәғәт бәҙрәфтәре табыла, шулай ҡала канализацияһы системаһы.

Һинд үҙәгенең уңдырышлы тупрағы, юғары дымландырыуы, ботаник байлығы хужалыҡтың нигеҙен тәшкил иткән игенселекте үҫтереүгә булышлыҡ итә, һунарсылыҡ һәм балыҡсылыҡ, ә яр буйында — диңгеҙ кәсебе менән тулыландырыла.

Харапп мәҙәниәтле ултыраҡтар ҡәлғәнән һәм түбәнге ҡаланан ғибәрәт, улар ентекле планлаштырыу, канализацион структураһы һәм фортификацияның булыуы менән айырылып тора. Торлаҡ йорттар башлыса ике ҡатлы була, уларҙың дөйөм майҙаны — яҡынса 355 кв. м. Хеҙмәт ҡоралдары башлыса баҡырҙан һәм бронзанан яһала.

Община тормошонда һуғарыу системаһының роле бик киҫкен торғанға күрә, бик яҡшы ойошторолған власть институты кәрәк була. Власты мираҫ буйынса тапшырыу ата-бабаларҙы ихтирам итеү йөҙөнән барлыҡҡа килгәндер, ә ҡанбабалар сәйәси иерархияһы юғары ҡатламы һәм башҡа йәмғиәт ҡатламдары араһында аралашыусы ролен үтәй.

Әлеге ваҡытҡа тиклем протоһинд яҙма теленә шифровка табылмаған. Тел тураһында мәғлүмәттәр һәм оҡшаш текстар булмауы яҙманы уҡыу мәсьәләһен ҡатмарлаштыра. Ю Кнорозовтың гипотезаһына ярашлы, протоһиндтар уңдан һулға яҙғандар. Ҡулланған иероглифик билдәләр пиктографиянан үҙләштерелгән, булһа кәрәк, йәки уның өлгөһө буйынса уйлап сығарылған. Дравид гипотезаһы иң ҙур популярлыҡ менән файҙалана (уны Аско Парпола, Иравадхам Махадэван, Кнорозов Юрий хуплайҙар). Популярлыҡ буйынса икенсе урында «Маһабһаратам» һәм «Ригведа» эпостары мифик-тарих мәғлүмәттәренә таянған һинд-арий гипотезаһы (атап әйткәндә, уны грек ғалимы Н. Казанас алға һөрә), был фараз буйынса арийҙар Һиндостанда б.э.т. 34 быуатта уҡ йәшәгән. Ғалимдар протоһинд яҙмаһының барлыҡҡа кил тарихын асыҡларға тырышалар, иероглифик билдәләргә график аналогиялар табырға һәм яҙманың урындағы йәки башҡа төбәктәрҙән үҙләштерелгән икәнен раҫларға ынтылалар. Табылған яҙыуҙар — ябай һүрәттәр йәки пиктограммалар, ә ысынында Һинд үҙәнендә бер ниндәй ҙә яҙма булмаған тигән полемик ҡараш та бар.Әлеге версияны Майкл Витцель хуплай.

Һинд үҙәне цивилизацияһы ареалы.

Көнбайыш Һиндостанда арийға тиклемге цивилизация булыуы тураһында тәүге мәғлүмәттәрҙе XIX быуатта Александр Каннингем баҫтырып сығара. 1921—1922 йылдарҙа Джон Маршал етәкселегендәге экспедиция тарафынан Һинд цивилизацияһы ғәмәлдә булыуы тулыһынса иҫбатлана.

Һинд цивилизацияһы керамикаһы, б.э.т 2500—1900 йылдар
Яҙма тел[үҙгәртергә | сығанаҡты үҙгәртеү]

Тимер быуат[үҙгәртергә | сығанаҡты үҙгәртеү]

Б.э.т. 911 йылдан башлап, иртә тимер быуаты осоронда, Яңы Ассирия империяһы барлыҡҡа килә, ул төбәктәге өҫтөнлөк итеү өсөн Вавилон һәм башҡа вағыраҡ батшалыҡтар менән ярыша. Әммә тик б.э.т. VIII быуатта Тиглатпалассар III реформалары һөҙөмтәһендә генә[58][59] ул эре һәм ҡеүәтле империя булып китә. 1365—1076 йылдарҙан башлап Боронғо Мысыр һәм Хетта батшалығы менән конкурентлыҡ итә. был ҡеүәтле империяһы менән ярыша һәм боронғо мысыр батшалығына Хет. Һөҙөмтәлә кампания Адад-нирари II кампанияһы арҡаһында Ассирия бик эре империя булып китә һәм Боронғо Мысырҙы, Яҡын Көнсығышты һәм Кесе Азиялағы ҙур ғына участкаларҙы, шулай уҡ Иран, Кавказ аръяғы һәм көнсығыш Урта диңгеҙ буйын яулап алыуға өлгәшә. . Ҡайһы бер ғалимдар, шул иҫәптән Р. Н. Фрай, Яңы Ассирия империяһын тарихтағы тәүге империя тип һанай[60]. Ошо осорҙа арамий теле, аҡкад теле менән бер рәттән, империяла икенсе рәсми теле булып иғлан ителә, һуңыраҡ аҡкад телен ҡыҫырыҡлап сығара.

Шул уҡ ваҡытта Хетта империяһы емереклктәре өҫтөндә, Сүриә төньяғында һәм Анатолия көньяғында б.э.т. 1180 — яҡынса 700-се йылдарҙа Яңы Хетта батшалыҡтары ғәмәлдә булалар, ундағы халыҡ лувий, арамей һәм финикий телдәрендә һөйләшкән[61].

Урарту батшалығы хәҙерге Әрмәнстан һәм төньяҡ Месопотамия территорияһында[62] б.э.т. 860—585 йылдарҙа ғәмәлдә булған. Ул Кесе Азия, Месопотамия һәм Кавказ араһындағы таулыҡта урынлашҡан, ул хәҙер Әрмән таулығы булараҡ билдәле, ә уның үҙәге Ван күле янында (хәҙер — көнсығыш Төркиә) уранлаша. «Урарту» атамаһы Арарат ғәһед терминына туғандаш.

Вавилон империяһы термины б.э.т. 623 йылғы Набопаласар ихтилалынан алып б.э.т. 539 йылда Бөйөк Кир баҫып ингәнгә тиклемге Вавилонияға ҡарай. Яңы вавилон батшалығы тарихындағы иң билдәле ваҡиға — Навухоносор 2-сенең хакимлыҡ осоро.

Бер нисә быуат дауамында Ассирия төбәктә өҫтөнлөк итә һәм Вавилония абруйлы статусҡа эйә була, әммә статусты юғалтыу ҡурҡынысы тыуыу менән бола сығара. Шуға ҡарамаҫтан, Ассирия Вавилон менән мөнәсәбәттәрҙе яҡшы кимәлдә тотоуға өлгәшә. Б.э.т. 627 йылда Ассирия батшаһы Ашшурбанипал вафат булғандан һуң вавилондар халдей династияһына ҡаршы сығалар. күтәрелгән. Мидиялылар һәм скифтар менән берлектә улар б.э.т. 612 йылда Ассирия баш ҡалаһы Ниневияны һәм б.э.т. 608 йылда Харранды баҫып алалар һәм ҡыйраталар. Бынан һуң империя баш ҡалаһы ҡабаттан Вавилонға күсерелә.

Әһәмәниҙәр империяһы фарсы дәүләттәрҙән беренсе булып «оло Иран» территорияһының күпселек өлөшөн үҙ контроле аҫтына ала. Мидия империяһынан икенсе бөйөк иран телле дәүләт булараҡ, үҙенең үҫеш нөктәһендә өс ҡитға ерҙәрен, шул иҫәптән, Афғанстан, өлөшләтә Пакистан, Урта Азия, Кесе Азия, Фракия, Ҡара диңгеҙ, Ираҡ, Төньяҡ Ғәрәбстан ярымутрауы, Иордания, Израиль, Ливан, Сүриә һәм Боронғо Мысыр һәм Ливияның бөтә иң эре ҡалалары территорияларын биләй. Грек-фарсы һуғыштары ваҡытында әһәмәниҙәр грек полистары менән дошманлашалар, шул уҡ ваҡытта улар Библияла йәһүдтәрҙе вавилон әсирлегенән азат итеүселәрһәм арамей телен таратыусылар булараҡ ыңғай яҡтан баһаланған.

Ҡытай цивилизацияһы[үҙгәртергә | сығанаҡты үҙгәртеү]

Бөйөк Ҡытай диуары

Ҡытай территорияһында тәүге бронза быуаты дәүләте — Шан династияһы, ул б.э.т. XIV быуатта Аньян районында, Хуанхэ йылғаһының урта ағымында, формалаша.

Күрше ҡәбиләләр менән һуғыштар һөҙөмтәһендә уның территорияһы б.э.т. XI быуат башына хәҙерге Хэнань һәм Шаньси провинциялар территорияларын, шулай уҡ өлөшләтә Шэньси һәм Хэбэй провинциялар территорияларын биләй. Шул ваҡытта уҡ ай календары һәм хәҙерге иероглифик ҡытай яҙмаһының прообразы барлыҡҡа килә. Индәр хәрби яҡтан эргә-тирәләге ҡәбиләләрҙән күпкә өҫтөнлөклө булалар — уларҙың бронза ҡорал ҡулланған һөнәри ғәскәре, уҡ, һөңгө һәм хәрби арбалары булған. Индәр кешене ҡорбан иткән, йыш ҡына ҡорбанға әсирҙәр килетерелгән.

Беҙҙең эраға тиклем XI быуатта Инь дәүләте Чжоу исемле аҙ һанлы көнбайыш ҡәбиләһе тарафынан баҫып алына.

Буддизмдың барлыҡҡа килеүе[үҙгәртергә | сығанаҡты үҙгәртеү]

Эллин донъяһының формалашыуы[үҙгәртергә | сығанаҡты үҙгәртеү]

Искәндәр Зөлҡәрнәйҙең Азияға походы

Грек дәүләттәре Һиндостандан көнбайышҡа табан Бактрияла, төньяҡ Афғанстан территорияһында, Искәндәр Зөлҡәрнәй осоронан, беҙҙең эраға тиклем 326 йылда урынлашалар. Селевкидтар батшалығы б. э. т. 323 йылда барлыҡҡа килә, аҙаҡ Грек-Бактрия дәүләте б.э.т. 250 йылда барлыҡҡа килә.

I-II быуаттағы Будданың грек-будда статуяһы, Гандхар.
Дхарма тәгәрмәсле Менандр I батша тәңкәләре

Христианлыҡты таратыу[үҙгәртергә | сығанаҡты үҙгәртеү]

Азияла урта быуаттар[үҙгәртергә | сығанаҡты үҙгәртеү]

Исламдың барлыҡҡа килеүе[үҙгәртергә | сығанаҡты үҙгәртеү]

Тәре походтары[үҙгәртергә | сығанаҡты үҙгәртеү]

Монгол яулауҙары[үҙгәртергә | сығанаҡты үҙгәртеү]

Сыңғыҙ империяһы уның вафаты мәлендә

Яңы заман. Европалыларҙың үтеп инеүе[үҙгәртергә | сығанаҡты үҙгәртеү]

Яңы заман. Деколонизация[үҙгәртергә | сығанаҡты үҙгәртеү]

Деколонизация. Дәүләт бойондороҡһоҙлоҡ датаһы

Иҫкәрмәләр[үҙгәртергә | сығанаҡты үҙгәртеү]

  1. ↑ Chronologic constraints on hominin dispersal outside Africa since 2.48 Ma from the Zarqa Valley, Jordan, 2019
  2. ↑ Дробышевский С. Древнейшим орудиям вне Африки больше 2-х миллионов лет
  3. ↑ Деревянко А. П. Проблема заселения древними популяциями человека Евразии // Современные проблемы археологии России, 2006.
  4. ↑ Деревянко А. П. Раннепалеолитическая микролитическая индустрия в Евразии: миграция или конвергенция? // Археология, этнография и антропология Евразии 1 (25) 2006
  5. ↑ Цивилизации Древней Южной Аравии 2012 йыл 11 май архивланған.
  6. ↑ Шуньков М. В., Таймагамбетов Ж. К., Павленок К. К., Анойкин А. А., Рыбалко А. Г., Харевич В. М. Стоянка-мастерская Курчум — новый палеолитический памятник на Южном Алтае // Проблемы археологии, этнографии, антропологии Сибири и сопредельных территорий. Том: XXI Год: 2015.
  7. ↑ Тель-Убейдиа / 'Ubeidiya = d’Oubeidiyeh
  8. ↑ Homo floresiensis-like fossils from the early Middle Pleistocene of Flores
  9. ↑ Найдены предки «хоббитов»
  10. ↑ Новые древние остатки людей с острова Флорес говорят о родстве «хоббитов» с эректусами
  11. ↑ Гешер Бенот Йаков 1 и 2 / Gesher Benot Ya’acov 1 & 2
  12. ↑ Nadaouiyeh Ain Askar
  13. ↑ Кокабас / Kocabas
  14. ↑ Найдено новое подтверждение раннего выхода сапиенсов из Африки «южным путём» — Элементы — новости науки
  15. ↑ From the Trenches — New Evidence for Mankind’s Earliest Migrations — Archaeology Magazine Archive
  16. ↑ Does this finger prove our ancestors left Africa earlier than believed? 90,000-year-old human bone discovered in Saudi Arabia
  17. ↑ Chen, Fahu. A late Middle Pleistocene Denisovan mandible from the Tibetan Plateau : [англ.] / Fahu Chen, Frido Welker, Chuan-Chou Shen … [et al.] // Nature : журн.. — 2019. — 1 May. — DOI:10.1038/s41586-019-1139-x.
  18. ↑ Glantz M. et al. (2008) New Hominin Remains from Uzbekistan. Journal of Human Evolution 55 (2): 223—237.
  19. ↑ Scientists discover oldest known modern human fossil outside of Africa, January 25, 2018
  20. ↑ Суйцзияо: ранние палеоантропы / Xujiayao
  21. ↑ Китайские антропологи развенчали африканскую прародину человечества. Дата обращения: 8 август 2016. Архивировано 4 август 2018 года. 2018 йыл 4 август архивланған.
  22. ↑ (March 2016) «The age of human remains and associated fauna from Zhiren Cave in Guangxi, southern China». Quaternary International. DOI:10.1016/j.quaint.2015.12.088
  23. ↑ Chesner, C.A.; Westgate, J.A.; Rose, W.I.; Drake, R.; Deino, A. (March 1991) «Eruptive History of Earth’s Largest Quaternary caldera (Toba, Indonesia) Clarified» Geology 19: 200—203.
  24. ↑ D. Ninkovich, N. J. Shackleton, A. A. Abdel-Monem, J. D. Obradovich, G. Izett K–Ar age of the late Pleistocene eruption of Toba, north Sumatra (инг.) // Nature. — 1978-12-07. — В. 5688. — Т. 276. — С. 574—577. — DOI:10.1038/276574a0
  25. ↑ The Dawn of Human Matrilineal Diversity
  26. ↑ John Hawks, Keith Hunley, Sang-Hee Lee, Milford Wolpoff Population Bottlenecks and Pleistocene Human Evolution (инг.) // Molecular Biology and Evolution (инг.)баш.. — Oxford University Press, 2000-01-01. — В. 1. — Т. 17. — С. 2—22. — ISSN 0737-4038.
  27. ↑ James, Petraglia, 2005
  28. ↑ Аравийский полуостров признали первым плацдармом человеческой миграции
  29. ↑ Spencer Wells The Journey of Man: A Genetic Odyssey. Random House, ISBN 0-8129-7146-9
  30. ↑ Sarah E. Freidline et al. Reexamination of the Cranial and Mandibular Homo sapiens Fossils including a New Frontal Bone from Tam Pa Ling (Laos) 2020 йыл 29 июнь архивланған. // European Society for the study of Human Evolution (ESHE) 9th Annual Meetingю Liège, Belgium, 19th-21st September, 2019
  31. ↑ Исследования грота Оби-Рахмат: Археологические находки на территории долины реки Пальтау
  32. ↑ О возрасте находок костных остатков человека из пещеры Там Па Линг (Лаос, Юго-Восточная Азия)
  33. ↑ Дополнительный комментарий к публикации о находке костей ископаемого человека современного типа в пещере Там Па Линг (Tam Pa Ling) в Лаосе
  34. ↑ 7523/full/nature13810.html Genome sequence of a 45,000-year-old modern human from western Siberia
  35. ↑ Early human presence in the Arctic: Evidence from 45,000-year-old mammoth remains, 2016
  36. ↑ Кузьмин Я. В. Прямое радиоуглеродное датирование палеолитических людей Евразии: достижения и проблемы
  37. ↑ Wu Liu et al. The earliest unequivocally modern humans in southern China // Nature, Published online 14 October 2015
  38. ↑ Кузьмин Я. В. Синоцентризм налицо. О возрасте зубов Homo sapiens из пещеры Фуянь (Китай)
  39. ↑ Erik Trinkausa, Vadim A. Ranovc, Stanislav Lauklind Middle Paleolithic human deciduous incisor from Khudji, Tajikistan
  40. ↑ Ранов В. А., Лаухин С. А., Зубов А. А. Первая находка остатков первобытного человека в Таджикистане // Природа. 1998. № 7. С. 101—102.
  41. ↑ Ancient human DNA suggests minimal interbreeding". Science News. 2013-01-21.
  42. ↑ Погадаев В. А. Малайский мир (Бруней, Индонезия, Малайзия, Сингапур). Лингвострановедческий словарь. М.: Восточная книга, 2012, с. 441
  43. ↑ Об ископаемых пигмеях
  44. ↑ Чикишева Т. А., Васильев С. К., Орлова Л. А. «Зуб человека из пещеры Логово гиены (Западный Алтай)»
  45. ↑ Akimova E., Higham T., Stasyuk I., Buzhilova A., Dobrovolskaya M., Mednikova M. «A new direct radiocarbon AMS date for an Upper Palaeolithic human bone from Siberia» // Archaeometry, 2010, V.52, pp.1122-1130.
  46. ↑ Ерицян Б. Г., Худавердян А. Ю. Среднепалеолитические пещерные стоянки Ереван I и Лусакерт I (Армения) // Научные ведомости Белгородского государственного университета, № 7 (204), вып. 34 Июнь 2015 2021 йыл 12 ғинуар архивланған.
  47. ↑ Figure 3.3 from First Farmers: The Origins of Agricultural Societies by Peter Bellwood, 2004
  48. ↑ Fuller, Dorian 2006. «Agricultural Origins and Frontiers in South Asia: A Working Synthesis» in Journal of World Prehistory 20, p.42 «Ganges Neolithic»
  49. ↑ William Nobrega, Ashish Sinha. Riding the Indian tiger: understanding India--the world's fastest growing market. — John Wiley and Sons, 2008. — С. 20.
  50. ↑ Skeletons dating back 3,800 years throw light on evolution, The Times of India (1 ғинуар 2006). 11 июнь 2008 тикшерелгән.
  51. ↑ Sastri, Kallidaikurichi Aiyah Nilakanta. A History of South India. — С. 49—51. — ISBN 0195606868.
  52. ↑ See page 9. Дата обращения: 20 июнь 2014. Архивировано 17 июль 2011 года. 2007 йыл 28 ноябрь архивланған.
  53. ↑ Amorite Encyclopædia Britannica
  54. ↑ James P. Mallory, «Kuro-Araxes Culture», Encyclopedia of Indo-European Culture, Fitzroy Dearborn, 1997.
  55. ↑ Drews, Robert. The End of the Bronze Age: Changes in Warfare and the Catastrophe CA 1200 B.C. — United States: Princeton University Press, 1995. — С. 264. — ISBN 978-0691025919.
  56. ↑ See A. Stoia and the other essays in M.L. Stig Sørensen and R. Thomas, eds., The Bronze Age—Iron Age Transition in Europe (Oxford) 1989, and T.H. Wertime and J.D. Muhly, The Coming of the Age of Iron (New Haven) 1980.
  57. ↑ Indus Civilization Introduction. Дата обращения: 29 апрель 2013. Архивировано 29 апрель 2013 года.
  58. ↑ Assyrian Eponym List 2016 йыл 14 ноябрь архивланған.
  59. ↑ Tadmor, H. (1994). The Inscriptions of Tiglath-Pileser III, King of Assyria.pp.29
  60. ↑ Frye R. N. Assyria and Syria: Synonyms. PhD., Harvard University. Journal of Near Eastern Studies (1992). — «And the ancient Assyrian empire, was the first real, empire in history. What do I mean, it had many different peoples included in the empire, all speaking Aramaic, and becoming what may be called, "Assyrian citizens." That was the first time in history, that we have this. For example, Elamite musicians, were brought to Nineveh, and they were 'made Assyrians' which means, that Assyria, was more than a small country, it was the empire, the whole Fertile Crescent.»
  61. ↑ Hawkins, John David; 1982a. «Neo-Hittite States in Syria and Anatolia» in Cambridge Ancient History (2nd ed.) 3.1: 372—441. Also: Hawkins, John David; 1995. «The Political Geography of North Syria and South-East Anatolia in the Neo-Assyrian Period» in Neo-Assyrian Geography, Mario Liverani (ed.), Università di Roma «La Sapienza», Dipartimento di Scienze storiche, archeologiche e anthropologiche dell’Antichità, Quaderni di Geografia Storica 5: Roma: Sargon srl, 87-101.
  62. ↑ Urartu article, Columbia Electronic Encyclopedia, 2007

Әҙәбиәт[үҙгәртергә | сығанаҡты үҙгәртеү]

Һылтанмалар[үҙгәртергә | сығанаҡты үҙгәртеү]

«https://ba.wikipedia.org/w/index.php?title=Азия_тарихы&oldid=1239771» битенән алынған