Япрыҡ
| Ауыл | |
| Япрыҡ Япрыҡ | |
| Ил | |
|---|---|
| Федерация субъекты |
[[Башҡортостан]] |
| Муниципаль район |
[[Туймазы районы]] |
| Координаталар | |
| Һанлы танытмалар | |
| ОКАТО коды | |
| ОКТМО коды | |
| ГКГН номеры | |
.svg)
Япрыҡ (рус. Япрыково) — Башҡортостандың Туймазы районындағы ауыл. 2009 йылдың 1 ғинуарына ҡарата халыҡ һаны 640 кеше[1]. Илсембәт ауыл Советы составына инә. Почта индексы — 452776, ОКАТО коды — 80251820005.
Тарихы
[үҙгәртергә | сығанаҡты үҙгәртеү]Япрыҡ ауылы 12-се башҡорт кантонының 4-се тирмәһенә ҡараған. Ауылдың исеме аҫабаларҙың береһенең исеменән килеп сыҡҡан. Ул беҙгә билдәле түгел, әммә сығанаҡтарҙа уның улы Юлыш Япрыковтың (тамғаһы //) исеме һаҡланып ҡалған. Ул 1742 йылғы килешеү яҙмаһында телгә алына.
Ауыл 1719 йылда Петр I үткәргән беренсе ревизия ваҡытында яҙып алына, ул ваҡытта унда башҡорттарҙан тыш 19 типтәр була. 1748 йылда икенсе ревизияла 29, 1783 йылда IV ревизияла — 61, 1795 йылда V ревизияла — 74 типтәр күрһәтелгән. Башҡа мәғлүмәттәр буйынса, V ревизия мәғлүмәттәре буйынса, 8 йортта 38 типтәр булған.
Беренсе ревизия йылдарында уҡ ҡыр-йыланлылар ауылында төпләнгән тәүге типтәрҙәрҙе ҡабул итеү тураһындағы документтар билдәһеҙ. Әммә артабан уларҙың хәрәкәте сығанаҡтар тарафынан теркәлә. 1742 йылдың 24 мартындағы керҙәшлек килешеүе яҙмаһына ярашлы Япрыҡ ауылы кешеләре Юлыш Япрыҡов, Утәгән һәм Аҡҡанай Төкиновтар, Ситдык Һөйөндөков Минзәлә өйәҙе Байлар улусы башҡорто Иҫәкәй Сапеевты, Ҡормаш ауылынан яһаҡлы татар Мостафа Тоҡмәтевты, Илтимер ауылынан Йосоп Ишкининды аҫабаларға йылына бер ихатанан 10 тин түләү шарты менән «төпләнеү һәм йәшәү өсөн» индәрәләр. 1776 йылдың 14 июнендә бында Тамъян улусы башҡорттары ҡабул ителгән. 1748 йылдың 10 февралендәге керҙәшлек килешеүе яҙмаһына ярашлы, ҡыр-йыландар башҡорттарҙан типтәр Бикбау Ҡолбүлдинды һәм уның ҡустыһы башҡорт (типтәр түгел) Бирҙеғолдо ихатанан 10 тин түләү шарты менән үҙҙәренә билдәһеҙ срокка ҡабул иткәндәр. Ошо уҡ шарттарҙа 1794 йылдың 11 февралендәге килешеү буйынса Тамъян улусы башҡорттары Әбдрәшит Абдуллин, Йәрмөхәмәт Мораҙымов, Балтай Солтанов, Ишбулды Ишалин, Ғәликәй Йосопов индерелә. Ауылда ерҙе файҙаланыу хоҡуғы өсөн яһаҡлы татарҙар 1782 йылдың 8 июнендәге ҡыр-йыландарҙан алынған керҙәшлек килешеүен күрһәткәндәр. Шулай итеп, ауылда аҫаба-башҡорт-ҡыр-йыландар (1859 йылда — ир затындағы 49 йән), башҡорт-керҙәштәр (1859 йылда — Троицк өйәҙенең Айлин улусынан 32 ир-ат, Тамъян улусынан 19 кеше, Байлар улусынан 31 кеше, тағы ла 12 кеше үҙҙәренең улусын атай алмаған), типтәрҙәр (88 баш ир-ат) һәм яһаҡлы татарҙар (45 баш ир-ат) йәшәй.
Ауылдың аҫаба халҡы община эштәре менән әүҙем шөғөлләнә, атап әйткәндә, сит кешеләрҙе үҙ тораҡ пункттарына һәм башҡа тораҡ пункттарға ҡабул итеүҙә, ҡуртымда һәм үҙҙәренең аҫаба ерҙәрен һатыуҙа әүҙем ҡатнашалар.
Япрыҡ ауылы кешеләре Мрәҫ Йосопов, Аҡай Урускулов, Бүләк Аҡҡолов, Асан Әлмәкәйев, Урускул Рысов, Зәйләү Ҡолбулдин, Смак Байымов һәм Әхмәр Аҡанов 1755 йылда Һарыбай һәм Киңел йылғалары буйлап аҫаба ерҙәренең бер өлөшөн капитан И. П. Толстойға һаталар, ул ике йылдан һуң Иван Тимашевҡа, ә ул үҙ сиратында ағаһы Михаилға һата. 1778 йылда Баҙғыя йылғаһының уң яғындағы үҙ общинаһына 20 ихата сыуаштарҙы индерәләр. Бер йылдан Сатыҡай Тимкеев Төмәнәк ауылы аҫабалары менән бергә Сөн йылғаһы буйындағы ерҙәрҙе подпоручик И. П. Кротковҡа һата. 1783 йылда Япрыҡ ауылы кешеләре Мөхәмәтрәхим Зыянов, Рахманғол Байғузин, Һөйөндөк Һағындыҡов, Мөхәмәтрахим Юлдашев башҡа аҫабалар — ҡыр-йыландар менән бергә завод хужаһы П. Г. Красильниковҡа Түлгәзе, Шаран, Сөн, Имсәк йылғалары буйындағы ерҙәрен ҡуртымға бирәләр.
XIX быуаттың 70-се йылдарында Япрыҡ ауылында мәсет, уның янында мәктәп булған.
1843 йылда 172 башҡортҡа 88 бот ужым, 848 бот яҙғы иген сәселә, 16 бот картуф ултыртыла[2].
Хәҙерге осор
[үҙгәртергә | сығанаҡты үҙгәртеү]Ауылда төп мәктәп (1-се Туймазы урта мәктәбенең филиалы), балалар баҡсаһы, фельдшер‑акушерлыҡ пункты, китапхана, мәсет бар. Башҡорттар, татарҙар йәшәй (2002)[3].
Халыҡ һаны
[үҙгәртергә | сығанаҡты үҙгәртеү]Бөтә Рәсәй һәм Бөтә Союз халыҡ иҫәбе алыу мәғлүмәттәре буйынса халыҡ һаны (кеше)
| Иҫәп алыу йылы һәм көнө | Бөтә халыҡ | Ир-егеттәр | Ҡатын-ҡыҙҙар | Ир-егеттәр өлөшө (%) | Ҡатын-ҡыҙҙар өлөшө (%) |
| 1897 йыл 9 февраль (26 ғинуар) | |||||
| 1920 йыл 26 август | 1385 | ||||
| 1926 йыл 17 декабрь | |||||
| 1939 йыл 17 ғинуар | 970 | ||||
| 1959 йыл 15 ғинуар | 830 | ||||
| 1970 йыл 15 ғинуар | |||||
| 1979 йыл 17 ғинуар | |||||
| 1989 йыл 12 ғинуар | 698 | ||||
| 2002 йыл 9 октябрь | 659 | ||||
| 2010 йыл 14 октябрь | 755 |
Халыҡ һаны буйынса аңлатма төрлө йылдарҙа иҫәп алыу тәртибенең айырмалығы булыу сәбәпле халыҡ һанының үҙенсәлегенә иғтибар итегеҙ.
- 1939 йыл — бар булған халыҡ һаны.
- 1989, 2002, 2010 йылдарҙа — даими йәшәгән урыны булып иҫәпләнгән халыҡ һаны
Ауылдағы халыҡ һаны буйынса мәғлүмәтте халыҡ иҫәбе буйынса алыу урынлы. Бөтә ил күләмендә үткән 1897, 1920, 1939, 1959, 1970, 1979, 1989, 2002, 2010 йылғы халыҡ иҫәбе буйынса мәғлүмәттәр бар һәм асыҡ ҡулланыуҙа табырға була. Ҡайһы бер китаптарҙы электрон төрҙә асып ҡарап була. 1926 йылғы халыҡ иҫәбе буйынса һәр ауыл тураһында мәғлүмәт осрағаны юҡ әле. Унан башҡа Өфө виләйәтендә 1865, 1879, 1886 йылдарҙа урындағы халыҡ иҫәбе алынған. Тағы ла ревиз яҙмалары аша мәғлүмәт бар.
- 1859 һәм 1865 йыл — Населенные пункты Башкортостана. Ч.I. Уфимская губерния, 1877. — Уфа:Китап, 2002. — 432 с. ISBN 5-295-03188-8 (ч. I). ISBN 5-295-03133-0.
- Өфө виләйәте ауылдарында халыҡ һаны буйынса мәғлүмәт 1859 һәм 1865 йылдарға ҡарата бар.
- 1866 йыл — Список населенных мест. Ч. II. Оренбургская губерния, 1866. — Уфа: Китап, 2006. — 260 с. ISBN 5-295-03815-7 (ч. II). ISBN 5-295-03133-0.
- Ырымбур виләйәте ауылдарында халыҡ һаны буйынса мәғлүмәт 1866 йылға ҡарата бар.
- 1897 йыл — Перепись населения. т.45 кн.01 Уфимская губерния. Н.А.Тройницкий (ред.)(С.-Петербург, 1901)
- Был китапта Өфө виләйәте ауылдары буйынса мәғлүмәт бар. 500 кешенән күберек булған ауылдар исемлеге.
- 1920 йыл — Населенные пункты Башкортостана. Ч.III. Башреспублика, 1926. — Уфа. Китап, 2002. — 400 с. ISBN 5-295-03091-1 (ч. III). ISBN 5-295-03133-0.
- Был китап 1926 йылға ҡарата төҙөлгән, әммә халыҡ иҫәбе 1920 йылға ҡарата бирелгән.
- 1939 йыл — БАССР. Административно-территориальное деление на 1 июня 1940 года – Уфа:Государственное издательство, 1941. – 387 с.
- Был китапта 1939 йылғы иҫәп алыу буйынса һәр ауыл буйынса мәғлүмәт бар.
- 1989 һәм 2002 йылдар — Башҡортостан Республикаһы ауылдарында 1989 һәм 2002 йылғы халыҡ иҫәбен алыу мәғлүмәттәре буйынса халыҡ һаны.
- 2010 йыл — Численность и размещение населения Республики Башкортостан по данным Всероссийской переписи населения 2010 года. Статистический сборник. (рус.)
- Население Башкортостана: XIX-XXI века: статистический сборник / Территориальный орган Федеральной службы государственной статистики по Республики Башкортостан. — Уфа:Китап, 2008. — 448 с.: ил. ISBN 978-5-295-04439-7
- 1897 йылғы халыҡ иҫәбенән башлап ҡалалар, ҡала төрөндәге ҡасабалар, райондар, район үҙәктәре буйынса халыҡ һаны бар.
Бөтә Рәсәй халыҡ иҫәбен алыу (2002) мәғлүмәте буйынса күпселек милләттәр — башҡорттар (68 %), татарҙар (27 %)[4].
Географик урыны
[үҙгәртергә | сығанаҡты үҙгәртеү]Алыҫлығы:[5]
- Район үҙәгенә тиклем (Туймазы): 17 км
- Ауыл советы үҙәгенә тиклем (Илсембәт): 8 км
- Яҡындағы тимер юл станцияһы (Туймазы): 17 км.
Урамдары
[үҙгәртергә | сығанаҡты үҙгәртеү]Урам исеме[6]:
- Ғәни Ғәлимов урамы (рус. улица Гани Галимова)
- Тау урамы (рус. улица Горная)
- Дуҫлыҡ урамы (рус. улица Дружбы)
- Тыныслыҡ урамы (рус. улица Мира)
- Йәшел урам (рус. улица Зеленая)
- Таулы урамы (рус. улица Горная)
- Ҡаҙан урамы (рус. улица Казанская)
- Урман паркы урамы (рус. улица Лесопарковая)
- Яр буйы урам (рус. улица Набережная)
- Яңы урам (рус. улица Новая)
- Октябрь урамы (рус. улица Октябрьская)
- Еңеү урамы (рус. улица Победы)
- Баҫыу урамы (рус. улица Полевая)
- Өфө урам (рус. улица Уфимская)
- Уҡытыусы урам (рус. улица Учительская)
- Сәскәле урамы (рус. улица Цветочная)
- Шоссе урам (рус. улица Шоссейная)
- Көньяҡ урамы (рус. улица Южная)
- Мал зыяраты биләмәһе (рус. территория Скотомогильник)
Билдәле шәхестәре
[үҙгәртергә | сығанаҡты үҙгәртеү]- Ғәлимов Ғәни Ғәлим улы (1912—1969) — совет хәрби эшмәкәре, полковник.
Һылтанмалар
[үҙгәртергә | сығанаҡты үҙгәртеү]- Япрыҡ // Башҡорт энциклопедияһы. — Өфө: БР ДАҒУ «Башҡорт энциклопедияһы», 2015—2024. — ISBN 978-5-88185-143-9.
- Япрыково // Населённые пункты Башкортостана. Энциклопедия / Авт.-сост.: Г. З. Кутушев [и др.]. — Уфа: Акирус, 2022. — 863 с. — ISBN 9785604437995.
- Асфандияров А. З. История сёл и деревень Башкортостана и сопредельных территорий. — Өфө: Китап, 2009. — С. 248. — ISBN 978-5-295-04683-4.
- «Налог Белешмәһе» системаһында Япрыҡ ауылы
- Совет муниципальных образований Республики Башкортостан.
- Япрыково на портале «Генеалогия и Архивы»
- YouTube сайтында История одного села: Япрыково
Иҫкәрмәләр
[үҙгәртергә | сығанаҡты үҙгәртеү]- ↑ Башҡортостан Республикаһының райондары буйынса белешмә китабы 2016 йыл 4 март архивланған.
- ↑ Асфандияров А. З. История сёл и деревень Башкортостана и сопредельных территорий. — Өфө: Китап, 2009. — С. 248. — ISBN 978-5-295-04683-4.
- ↑ Япрыҡ // Башҡорт энциклопедияһы. — Өфө: БР ДАҒУ «Башҡорт энциклопедияһы», 2015—2024. — ISBN 978-5-88185-143-9.
- ↑ Единый электронный справочник муниципальных районов Республики Башкортостан — Excel форматында ҡушымта(недоступная ссылка) (рус.)
- ↑ Административно-территориальное устройство Республики Башкортостан: Справочник / Сост. Р. Ф. Хабиров. — Уфа: Белая Река, 2007. — 416 с. — 10 000 экз. — ISBN 978-5-87691-038-7.
- ↑ «Налог Белешмәһе» системаһында Япрыҡ ауылы
.png)
