Иткүл (Үрге Өпәле округы)

Иткүл
Күлгә ҡойоусы йылғалар	Үҙъйылға (Иткүл ҡушылдығы)
Илдәрҙә объекттың бассейны	Рәсәй
Бассейн майҙаны	144 км²
Дәүләт	Рәсәй
Административ-территориаль берәмек	Силәбе өлкәһе
Диңгеҙ кимәленән бейеклек	273 метр
Оҙонлоҡ	7 km
Киңлек	5 km
Вертикаль тәрәнлеге	166 метр
Майҙан	30,1 км²
Иткүл Викимилектә

Иткүл (Этҡол; элекке атамаһы — Ыйыҡкүл; рус. И́ткуль) — Рәсәй Федерацияһы Силәбе өлкәһенең Үрге Өпәле ҡала округындағы күл.

Географияһы

Иткүл яры

Ыйыҡташ ҡаяһы ҡышҡыһын

Иткүл — Силәбе өлкәһенең төньяҡ өлөшөндә, Үрге Өпәле ҡалаһынан 20 километр алыҫлыҡта урынлашҡан һыу ятҡылығы.

Тәбиғәте иҫ киткес матур һәм бай, шуның өсөн дә тәбиғәт ҡомартҡыһы тип иғлан ителгән.

Һыу өҫтө майҙаны — 30,1 км².

Һыуйыйғыс бассейны майҙаны 154 км².

Диңгеҙ кимәленән бейеклеге — 273 м.

Күлдән Синараға ҡойған Исток йылғаһы баш ала.

Күлде бейек түгел тауҙар уратып алған, уларҙың иң бейеге — күлдең көньяҡ-көнбайыш ярындағы Ҡарабай (544 м). Бында күлгә Ҡарабай йылғаһы ла килеп ҡоя. Атама башҡорт телендәге Ҡарабай исеменә барып тоташа, «ҡара бай» — үтә, самаһыҙ бай тигән мәғәнә лә бирә.

Ыйыҡташ

Күлдең көньяҡ яры, башлыса текә, урыны менән ярлауҙар бик бейек. Бер ярлау ҡаршыһында яңғыҙ ҡая (торонташ) тора, уны башҡорттар «Ыйыҡташ» тип атай, ә урыҫтар рус. Шайтан-камень — Шайтан ташы (ғәр. «шайтан» — яуыз рух, иблис). Шундай йола булған: әгәр йәй ямғырлы булһа, күктән болот китмәһә, Ыйыҡташҡа аҡ ҡуй (һарыҡ) һуйып, аяҙытыуҙы һорағандар; әгәр ҡоролоҡ килһә, шул ташта ҡара ҡуй (һарыҡ) һуйып, ямғыр һорағандар.

П. П. Бажов үҙенең «Алтын сәс» тигән хикәйәтендә йәнә бер урындағы риүәйәтте килтерә:

Дедко Филин тогда и говорит:
— Приметку надежную скажу. Побегай, погляди по озёрам и увидишь, — в одном посередке камень тычком стоит вроде горки. С одной стороны сосны есть, а с трех — голым-голо, как стены выложены. Вот это место и есть. Кто с золотом доберется до этого камня, тому ход откроется вниз, под озеро. Тут уж Полозу не взять.

Был урында аждаһа йәшәй тигән хөрәфәт булған, һәм унда батып үлеүселәр күп

1973—1976 йылдарҙа Чусоваяға күлдең һыуын ебәрер өсөн насос станцияһы төҙөгәндәр. Һыу кимәле 2,5 метрға төшкәс, Ыйыҡташ аҫтында мәмерйә асылған.

Тарихы

Был күл янында өс йөҙ йылдан ашыу башҡорттар йәшәй.

Дауыт ауылында терһәк ырыуы башҡорттарынан 1812 йылғы Ватан һуғышында ҡатнашҡан яугирҙарға һәйкәл ҡуйылған. Күлдең төньяҡ-көнбайышында таш ҡаялар теҙмәһенән торған утрау урынлашҡан.

XX быуат башында күл буйында ҡымыҙ менән дауаланған курорт урынлашҡан булған.

Этимологияһы

Бажов Павел Петрович «Демидовские кафтаны» тигән әҫәрендә былай тип яҙа:

«А Иткуль-озеро на высоком местичке пришлось. Берега — песок да камень, сухим-сухохоньки, а кругом сосна жаровая. Как свечки поставлены. Глядеть любо. Вода как стеклышко — все камни на дне сосчитай. Только скрасна маленько. Как вот ровно мясо в ней полоскали. Дно, вишь, песок-мясника, к нему этак отливает. Оттого будто озеро Иткулем и прозывается. На башкирском говядину называют ит, а озеро — куль, вот и вышло мясно озеро — Иткуль.»

Йәғни, Бажов гидронимдың нигеҙендә «ит» һүҙе ята тип иҫәпләй.

Икенсе бер фараз буйынса күл атамаһы элек Ыҡкүл (дөрөҫөрәге Ыйыҡкүл) булған. Ыйыҡ, йәнәһе башҡорт теленән «изге» тип тәржемә ителә. Күл янында Ыйыҡтау һәм Ыйыҡ йылғаһы урынлашҡан, ә күл эсендә урынлашҡан торонташ (ҡая) Ыйыҡташ — башҡорттарҙың изге табыныу, намаҙ уҡыу, ҡорбан килтереү урыны булған. Хәҙерге башҡорт телендәге «ыйыҡ» һүҙе аттың муйынын ҡамыт һуғып, еүешләне торған урыны тип аңлатыла. Ыҡкүл тигән осраҡта «ыҡ» — тыныс, елһеҙ урын тигән мәғәнә бирә. Был фараз ысынбарлыҡҡа тура килеүе мөмкин.

Силәбе топонимисы, географ Шувалов Николай Иванович иһә ошондай аңлатма бирә: Иткуль, озеро, село, железнодорожный разъезд, поселок, территория города Верхнего Уфалея. В источниках ХVIII — XIX вв.— Иткол, Иткул, Эткол, Иткула. Название от древнего башкирского мужского имени Иткол, Иткул, где эт (в диалектах ит) — «собака». Ошо фараз иң ышаныслыһы тип таныла .

Шулай уҡ ҡара

• Силәбе өлкәһе күлдәре исемлеге
• Яйыҡ (персонаж)

Әҙәбиәт

• Фонотов М. Голубые зеркала каменного пояса. — Челябинск: Взгляд, 2003. — 253 с. — ISBN 5-93946-057-7.
• Весновский В. Иллюстрированный путеводитель по Уралу. — 1-е изд. — Екатеринбург: Типография "Уральской жизни", 1904. — С. 381. — 442 с.
• Ҡалып:Вершины Каменного Пояса
• Чибилев Е.А. Памятник природы озеро Иткуль. — Челябинск: REDBOOK.RU, 2008.

Әҙәбиәт

• Шувалов Н. И. От Парижа до Берлина по карте Челябинской области: Топонимический словарь. — 2-е изд., переработанное и дополненное. — Челябинск: Южно-Уральское книжное издательство, 1989. — 160 с. — ISBN ISBN 5-7688-0157-7
• Башҡорт теленең һүҙлеге. 2 томлыҡ. — Мәскәү, 1993. — 2-се том, 693-сө бит

Һылтанмалар

• Скала Шайтан-Камень 2019 йыл 31 май архивланған.
• От Парижа до Берлина по карте Челябинской области. [1]