Австрия тарихы

Антиклыҡ

Австрия территорияһында Рим провинциялары һәм ҡалалары

Карнунтағы Рим «Мәжүси ҡапҡалары»

Хәҙерге замандағы Англия территорияһында беренсе тарихи раҫланған төйәкләнеүселәр иллирийҙар булған. Б. б. тиклем IV быуат башында Урта Подунавьеға кельттар күсәләр. Улар б.э. тиклем II быуатта үҙәге хәҙерге Клагенфуртта булған Норик короллеге исемен алған иртә дәүләт берәмәген ойошторғанбулған. Был дәүләт Боронғо Рим менән союздашлыҡ мөнәсәбәттәрҙе дауам итә, шуның өсөн кельттар араһында Рим йоғонтоһо бик тиҙ тарала. Б.э. тиклем 16 йылда короллек Рим империяһы составына инә, әммә бер ни тиклем ваҡыт кельттар үҙ кенәздәренең хакимлығы аҫтында ла бойондороҡһоҙлоҡтоң юғары кимәлен һаҡлап килделәр. тик б.э. тиклем 40йылда император Клавдий янында кельт дәүләте урынында Норик Рим провинцияһы формалаша. Инн йылғаһынан көнбайышҡа ҡарай ерҙәр Реция провинцияһы (б.э. тиклем 15йыл) составына инә, ә хәҙерге Венанан көнсығышяғына ҡарай территория Паннония провинцияһына (б.э. тиклем 9 йыл) инә.

Римляндар хакимлығы ваҡытында Дунай буйында нығытмалар (лимес) һәм юлдар системаһы төҙөлә, тиҙ арала ҡалалар (Виндобона (Вена) Паннонила, Вирун (Клагенфурт) һәм Ювавум (Зальцбург) Норикта, Бриганцин (Брегенц) Рецияла) ҡалҡып сыға. Урындағы халыҡ әкренләп романлаша, империяның эске өлөштәре йәшәүселәре ҡалаларға күсенә. Әммә 167 йылдан Норик территорияһында ҡыйратҡыс Маркоман һуғыштары йәйелә. IV быуатта германецтарҙың Дунайҙың төньяҡ ярынан (вестготтар (401, 408), остготтар (406), һуңынан — ругиялар) барымталары башлана. 476 йылда Көнбайыш Рим империяһы ҡолатылғандан һуң Норик территорияһында ругийҙар короллеге ойошторола, әммә ул 488 йылда Одоакр дәүләтенә ҡушылдырыла. Элекке провинциялар халҡы шулай ҙа Рим культураһын дауам итеүен һәм латин теленең диалекттарында һөйләшеүен һаҡлап ҡалған. Әлеге ваҡытҡа тиклем Швейцария һәм Тироль таулы региондарында ретороман теле һаҡланған.

Халыҡтарҙың бөйөк күсенеүе

493 йылда Одоакр остготтар тарафынан ҡыйратыла, Норик һәм Реция территорияларының күпселек өлөшө Остготт дәүләте составына инә. 508 йылдан алып Дунайҙан төньяҡҡа VI быуаттың уртаһында Италия һәм Австрия ерҙәренең көньяғын үҙҙәренә буйһондорған лангобардтар күсеп ултырҙы. Бушаған ерҙәргә көнбайыштан баварҙар һәм көнсығыштан славяндар юл тотто. Реция Бавария герцоглығы составына инә, ә Вена Урманынан Юлий Альпылары территорияларына тиклем үҙәге Паннониялағы Авар ҡағанатына буйһонған славян халыҡтары урынлашты.

Австрия ерҙәре Урта быуаттарҙа

Каролинг империяһы һәм Көнсығыш маркаһы

VI быуат аҙағынан хәҙерге Австрияның территорияһында Бавария герцоглығы менән Авар ҡағанлығы араһында көрәш башлана. Һуғыштар әле бер яҡтың, әле икенсе яҡтың еңеүе менән тамамлана. Романланған халыҡ көнсығыш өлкәләрҙән ҡыҫырыҡланып сығарыла һәм тик Зальцбург районында ғына тороп ҡала. 623 йылда ҡағанаттың славян халҡы ихтилалға күтәрелә һәм бойондороҡһоҙлоҡло Само дәүләте ойоштора. 658 йылда уның емерелеүенән һуң үҙ эсенә Каринтия, Штирия һәм Крайнаны алған Карантания славян кенәзлеге булдырыла. шул уҡ ваҡытта Австрияның халҡының актив христианлаштырыуы башлана, Бавария территорияһында Зальцбург епикоплығы ҡорола. Бавария герцоглығының нығыныуы 745 йылда Карантания өҫтөнән сюзеренитет урынлаштырыуға килтерҙе. 788 йылда уҡ Бавария Бөйөк Карл тарафынан ҡыйратыла һәм Каролингтар франк империяһына инә. Һуңғараҡ франктар аварҙарға ябырылалар һәм 805 йылға Авар ҡағанлығы Бөйөк Карл бәреүҙәре аҫтында емерелә. Австрияның тотошлай территорияһы франк империяһы составына инә.

Яуланған территорияларҙа император Карл бер бөтөн сиктәрҙе билдәләү һәм славян халҡын (Фриули, Истрия, Каринтия, Крайна, Штирия) буйһондорор өсөн марка системаһын булдыра. Хәҙерге Түбәнге һәм Үрге Австрия ерҙәре территорияһында Баварияға буйһонған Көнсығыш маркаһы формалашҡан. Был периодта марка территорияларының әүҙем немец колонизацияһы һәм славян халыҡтарының ҡыҫырыҡлауы башлана. 870 йылдарҙа маркалар 896 йылда император булып киткән Арнульф . IX быуат аҙағында Паннонияға 907 йылда Бавария герцогын ҡыйратҡан һәм Көнсығыш маркаһы территорияһын баҫып алған венгрҙар күсенәләр. Венгрҙар менән көрәшер өсөн Баварияныү хакимлығы аҫтына сик буйындағы маркалар бирелә. Әммә тик Оттон I еңеүенән һуң 955 йылда Лех һуғышында венгрҙар артҡа алып ырғытыла, ә Түбәнге Австрия империя күҙәтеүе аҫтына ҡайтарыла. 960 йылдарҙа азат ителгән территорияларҙа ҡабаттан Көнсығыш маркаһы төҙөлә.

Австрия герцоглығы Бабенберг дәүерендә

Бавария һәм маркалар сиктәре Х быуатта.

976 йылда Австрияла Бабенбергтар династияһына нигеҙ һалған Леопольд I Көнсығыш маркаһының маркграфы булы китә. 996 йылда беренсе тапҡыр хәҙерге Австрияның атамаһы (нем. Österreich). иҫке немец исеме Ostarrîchi иҫкә алына. Леопольд I вариҫтары хакимлыҡ иткән дәүерҙә дәүләттең нығыныуы, уның үҙаллылығы һәм империя кенәзлектәре араһында абруйы әкренләп көсәйеүе күҙәтелә.

Феодализм генезисы Австрия ерҙәрендә ярайһы уҡ һуң тамамлана— XI быуатҡа. Был ваҡытҡа үҙ эсенә графтарҙан башҡа рыцарь — министериалдарҙы алған феодалдар ҡатламы барлыҡҡа килә. Ерҙәрҙе колонизациялау һәм азат крәҫтиәндәрҙең һәм һәм Германияның башҡа өлкәләрҙең ҡалала йәшәүселәренең имиграцияһы оло әһәмиәткә эйә булып китә.Колонизацияла ҙур роль католик сиркәүе уйнаны: бик к-п монастырҙәр төҙөлдө, ШтириялаЮ Каринтияла һәм Крайналаурындағы графтарҙың буйһоноуынан сығарылған бик ҙур сиркәү биләмәләре формалаша. Крәҫтиәндәрҙе крепостнойға әйләндереү Австрия ерҙәрендә ярайһы уҡ яй темптар менән бара. Игенселек иҡтисадтың нигеҙе була, әммә Штирияла ташлы тоҙ сығарыу һәм тимер етештереү бик ҙур әһәмиәткә эйә була. Австрия хакимдары сауҙаны дәртләндереүгә бик ҙур иғтибар итәләр. Генрих II хакимлығы дәүерендә Австрия монархтары килемдәре кенәзлектәр араһында тик Чехиянан ғына ҡалыша ине.

1156 йылда Австрия Фридрих Барбаросс императоры «Privilegium Minus» герцоглығына әүерелә. Дәүләт территорияһы венгрҙарҙың тартып алынған ерҙәре иҫәбенә яйлап ҡына киңәйә бара, ә 1192 йылда Санкт — Георгенберг килешеүе нигеҙендә Штирия ла ҡушылдырыла. Австрия герцоглығының сәскә атҡан сағы Леопольд VI (1198—1230) хакимлығына тура килә. Был ваҡытта Вена Германияның иң эре ҡалаларының береһе була, ә бабенбергтар нәҫеленең йоғонтоһо ҡапыл көсәйә. Әммә Фридрих II дәүерендә күрше дәүләттәр менән бөлдөргөс һуғыштар башлана, ә 1246 йылда герцогтың вафаты менән Бабенгбергтарҙың ир тармағы һүнә. Был хәл үҙ сиратында ваҡытлыса батшаһыҙлыҡҡа һәм Австрия тәхете өсөн бер нисә претендент араһында көрәшкә килтерҙе. 1251 йылда Австрияла хакимиәт Чехия короле Пржемысл Оттокар II күсә. Уға артабан Каринтия менән Крайнаны ҡушып Силезиянан Адриатика тиклем ҙур дәүләт төҙөргә насип була.

Штирия, Каринтия һәм Тироль Урта быуаттарҙа

Маргарита Маульташ, Тиролдең һуңғы графиняһы. XVI быуаттағы пародия — портрет , Квентин Массейс, Милли галерея, Лондон

976 йылда ойошторолған Каринтия герцоглығы ныҡлы булмауы менән айырыла һәм XII быуат башына уның составынан яңы бойондороҡһоҙ кенәзлектәр — Штирия, Краина, Истрия һәм бер нисә сик буйы маркалары айырылып сығалар. Каринтияның бер ни тиклем нығытылыуы XIII быуат беренсе яртыһында Бернард һәм Ульрих III герцогтарҙың идара иткән осорона тура килә: Крайна (1248) ҡушыла һәм Гурк епископлығы буйһондорола, сауҙа һәм тау эшенең күтәрелеше башлана. 1268 йылда Каринтия Ульрих III васыятнамә буйынса Пржемысл Оттокар II күсә, ә уның Предмету Оттороу II, ә уның Рудольф Iимператорынан 1286 йылда еңелеүенән һуң Тироль графтарына тапшырыла. Горица — Тироль династияһы ир тармағы юҡҡа сыҡҡандан һуң Каринтия 1335 йылда Австрия Габсбургтар хакимлығы аҫтына күсә.

Штирия (Карантан маркаһы) Каринтия герцоглығынан XI быуат уртаһында Траунгау династияһы хакимлығы осоронда бүленеп сыға. Штирия маркграфтарына үҙҙәренең биләмәләренә Дунайҙан (Штайр, Энс) Драваға тиклем (Птуй, Марибор) бик ҙур территориялар ҡуша алдылар, ә 1180 йылда герцоглыҡ тип иғлан ителде. Эре аристократияның булмауы һәмҡалалар менән бер рәттән герцогтың төп ярҙамсыһы булған ваҡ рыцарь — министериалдарҙың ҙур йоғонтоһо был дәүләт өсөн хас була. Штирияла тәүге осорҙағы Урта быуаттарҙа уҡтау эше киң үҫеш ала. Санкт — Георгенберг килешеүенә ярашлы Траунгау династияһы бөткәндән һуң 1186 йылда Штирия Австрия менән берҙәм дәүләткә ҡушыла.

Тироль территорияһы X-XI быуаттарҙа сиркәү феодалдары инвеститура өсөн көрәш ваҡытында ярҙам иткән Германия императорҙарынан киң суд, фискаль һәм сауҙа привилегиялары алған Бриксен һәм Трент епископтар хакимлығы аҫтына эләгә. Әммә яйлап дини булмаған регион феодалдары үҙҙәренең позицияларын көсәйттеләр: тәүҙә Меран герцогтары, ә XIII быуаттан — Тироль графтары Тирольдең күпселек өлөшө өҫтөнән, шул иҫәптән элекке сиркәү ерҙәре лә, күҙәтеү ойоштора. 1253 йылдан Горица династия вәкилдәре 1286 йылда үҙҙәренең биләмәләренә Каринтия менән Крайнаны ҡушҡан һәм көньяҡ — көнсығыш Германияның иң ҡеүәтле нәҫелдәренең береһе һаналған Тироль графтары булып китә. Шуға ҡарамаҫтан, 1363 йылда графиня Маргарита Маульташ Тирольде Габсбургтарға тапшыра. Тироль Австрия монархияһы составына индерелә. .

Габсбургтар хакимиәтен булдырыу

Рудольф IVэрцгерцог тажында. Көнбайыш Европала беренсе полуанфастағы портрет.

1273 йылда Германияның короле итеп ырыу биләмәләре көньяҡ — Көнбайыш Германияла урынлашҡан граф Габсбург Рудольф I һайлана. 1278 йылда ул Ҡоро Крут янындағы алышта Пржемысл Оттокар II ҡыйрата һәм Австрия герцоглығын һәм Чехиянан тыш чех короленың башҡа биләмәләрендә тартып ала. 1282 йылда Австрия менән Штирия император балаларына Альбрехт I һәм Рудольф II. тапшырыла. Ошо ваҡыттан һәм артабанғы алты йөҙ йыл дауамында Австрияла Габсбургтар династияһы хакимлыҡ итә.

1359 йылда эрцгерцоглыҡ тарафынан Австрия иғлан ителә, әммә формаль яҡтан был үҙгәреш Габсбургтарға император тәхете күскәс кенә, тик 1453 йылда ғәмәлгә инә. Ошо ваҡыттан династия Изге Рим империяһында беренсел позицияларҙы биләй.

Австрия Габсбургтары баштан уҡ үҙәк власты нығытыу һәм таралған ерҙәрҙе берҙәм монархия сиктәрендә берләштереү буйынса сәйәсәт алып бара башланылар. Бер үк ваҡытта дәүләттең территорияһы ла киңәйә барҙы: 1335 йылда Каринтия менән Крайна ла ҡушыла, 1363 йылда — Тироль. Был ерҙәр Габсбургтарҙың мираҫҡа ҡалдырылған төп өлөшөн тәшкил итә, шул уҡ ваҡытта династияның Швабия, Эльзас һәм Швейцариялағы нәҫелдән килгән ерҙәре бик тиҙ үҙенең әһәмиәтен юғалтты. Австрия дәүләтен нығытыу өсөн герцог Рудольф IV (1358—1365) ҡыҫҡа идаралығы оло әһәмиәткә эйә булды. Был монарх Рим һәм Германия императорҙарының алдыҡ ҡарарҙары ингән «Privilegium Maius» («Ҙур привилегия») исемле йыйынтығын төҙөй. Был йыйынтыҡта Австрия герцогтарына киң хоҡуҡтар һәм привилегиялар бирелә һәм хаҡиҡәттә дәүләт императорҙарға буйһонмаулыҡ ала. «Privilegium Maius» 1453 йылда ғына раҫланһа ла, был документ Австрия дәүләтсеге барлыҡҡа килеүендә һәм Австрияның ҡалған Германиянан айырымланыуында мөһим роль уйнай.

Австрия ерҙәре 1477 йылда

Рудольф IV вариҫтары, герцогтар Альбрехт III һәм Леопольд III, 1379 йылда заключили Габсбургтарҙың биләмәләре улар араһында бүленеүе тураһында Нойберг килешеүе төҙөйҙәр. Альбрехт III Дунайҙа Австрия герцоглығын ала, ә Леопольд III дәүләттең бөтә ҡалған территориялары эләгә. Артабан Леопольд тармағының ерҙәре һаман ваҡлана бара, үҙ аллы кенәзлектәр булараҡ Тироль һәм Эске Австрия бүленеп сығалар. Австрия монархияһының емерелеүе дәүләттең хәлен һәм уның халыҡ — ара ареналағы позицияларын ныҡ ҡаҡшатты. Был периодта Швейцариялағы ерҙәр юғалтыла (Швейцария ополчиндар тарафынан Австрия армияһын 1386 йылда Земпах янындағы алышта тар-мар иткәндән һуң) сәйәси конфликттар көсәйә (бигерәк тә Форарльбергта, Тирольда һәм Венала), төрлө Австрия монархтары араһында үҙ -ара низағтар сығып тора. Бүленгәлекте XV быуаттың икенсе яртыһында ғына, Габсбургтар нәҫеленән Альберт (1457) һәм Тироль (1490) тармаҡтары юҡҡа сыҡҡас һәм бөтә Австрия ерҙәре Штирия герцогы Фридрих V (1424—1493).хакимлығы аҫтында берләштерелгәс кенә, еңеп сығырға форсат табыла.

1438 йылда Австрия герцогы Альбрехт V Германия короле һәм Изге Рим империяһы императоры итеп һайлана. Ошо ваҡытта һәм империяның ахырына тиклем Габсбургтар даими (1742—1745 периодынан башҡа) император тәхетен биләйҙәр. Вена — Германияның баш ҡалаһы , ә Австрия герцоглығы иң көслө һәм абруйлы немец дәүләте булып китә. 1453 йылда Австрия монархы эрцгерцог титулын ала. 1358 йылда төҙөлгән «Privilegium Maius» йыйынтығында ҡабул ителгән титул уны хоҡуҡтарҙа империя курфюрстары менән тиңләне тиерлек (императорҙы һайлауҙа ҡатнашыу хоҡуғынан башҡа). Фридрих V (император Фридрих III исеме аҫтында) Австрия ерҙәре Габсбургтарҙың күп һанлы үҙ -ара ғауғалы конфликттары, ҡатламдар ихтилалдары һәм венгрҙар менән һуғыштар арҡаһында ныҡ интекте.1469 йылда Австрия территорияһына төрөктәрҙең барымталары башлана. Герцог хакимлығы ныҡ ҡаҡшай. Әммә нәҡ ошо периодта 1477 йылда династия никахы һөҙөмтәһендә Австрияға Бургундия герцоглығының киң ерҙәре ҡушыла. Бургундия герцоглығына Нидерланд һәм Люксембург инә, был Габсбургтарҙың ҙур һәм күп милләтле дәүләтте төҙөүгә беренсе аҙымы була.

XIII—XV быуаттарҙа сәйәси — иҡтисад үҫеше

XIII-XV быуаттарҙа Австрияла ҡатлам ҡоролошо тамамлана. XIV быуатҡа тиклем налогтарҙан азат ителгән дин башлыҡтары был привилегияһын яйлап юғалтты. 1452 г. Фридрих III папанан сиркәү мөлкәтенә һалым һалыу хоҡуғын алды. Герцогтың үҙенән лендарға эйә булған магнаттар ҡатлам яғынан Австрия дворянлығының дөйөм массаһынан (Тиролдән башҡаһы) айырылған була. Ҡалаларҙа идара итеүсе ҡатламды эре сауҙәгәрҙәр тәшкил итә, шулай уҡ (XIV быуаттан башлап) һөнәрселек цехтары оҫталары. Бургомистр һәм ҡала советының өлөшө герцог тарафынан билдәләнгән. Крәҫтиәндәрҙең төрлө категориялары (чинш (польск. czynsz, нем. Zins — процент, лат. census), крепостнойҙар һәм яртылаш азаттар) буйһонған крәҫтиәндәрҙең берҙәм ҡатламын булдырып яйлап яҡынаялар. Австрияла, бигерәк тә Тиролдә Һәм Форарлбергта, аирекле крәҫтиәндәрҙең байтағы һаҡланып ҡала, ә Каринтияла — шәхсән ирекле ваҡ ер хәжалары, ҡайһы бер йөкләмәләрҙе дәүләт файҙаһына алып барыусы эдлингтарҙың махсус ҡатламы

XIV быуатта Австрияның ерҙәрендә беренсе ҡатламдар вәкиллеге — руханиҙар, магнаттар, дворяндар һәм һәр провинцияның депуттары ингән ландтагтар барлыҡҡа килә. Тиролдә Һәм Форарбергта ландтагҡа ирекле крәҫтиәндәр вәкилдәре лә һайлана. Австрия герцоглығының беренсе ландтаг саҡырылышы 1396 йылға үтә. Эрцгерцог Сигизмунд (1439—1490) хакимлығы осоронда хөкүмәт өҫтөнән күҙәтеүгә өлгәшкән һәм эрцгерцогты тәхеттән баш тарттырғанТироль ландтагы иң көслөләрҙән була. XV быуаттың башында Австрия монархтары әленән -әле бер нисә герцоглыҡҡа өсөн берләшкән ландтагтар саҡыра башлай. Шул рәүешле улар бөтә Австрия монархияһының берҙәм вәкәләтле органын булдырыуға тәүшарттар тыуҙырылды.

Һуңғы Урта быуат дәүерендә Австрия ерҙәрендә табыу сәнәғәте (бигерәк тә Щтирия, Каринтия һәм Тиролдә) бик тиҙ үҫешә башлай. Тимер рудаһы рудниктәре, шулай уҡ ҡиммәтле металл ятҡылыҡтары (башлыса Тиродә) әүҙем эксплуатациялана. Беренсе эре металлург предприятиелар (Леобен) барлыҡҡа килә, ә XVI быуатта — капиталистик мануфактуралар ҙа. Тироль графлығы көмөш һәм баҡыр рудниктары Габсбургтарҙың финанс кеременең төп сығанағы булып китә. Әммә XVI быуаттан Тиролдең тау сәнәғәтенең күпселек өлөшө Габсбургтар кредиторҙары, көньяҡ — немец банк йорто Фуггерҙар контроле аҫтына күсә. Германияның Чехия һәм Венгрия менән сауҙаһын контролдә тотҡан Вена Австрия ерҙәренең иң эре сауҙа үҙәге булаып китә.

XV быуатта ҡалаларҙа йәмәғәт мәктәптәренең системаһы һалына башлай. 1365 йылда бик тиҙ арала Үҙәк Европала юғары белем биргән мөһим үҙәктәрҙең береһе булып киткән Вена университетына нигеҙ һалына. Немец теле администрацияға һәм әҙәбиәткә әүҙемерәк инә башлай, XIV быуатта немец телендә беренсе Австрия хроникаһы — «Osterreichische Landeschronik»— барлыҡҡа килә. XV быуаттан алып айырымланған һәм немец милләтенә үҙен ҡаршы ҡуйған Австрия милләте формалаша башлай.

Һуңғы Урта быуаттар дәүерендә Австрия ерҙәрендә иң эре сәйәси конфликттарҙың береһе 1470 йылдарҙа Каринтияла һәм Штирияла «Крәҫтиән союзы» хәрәкәте була. Был хәрәкәт төрөктәрҙең бәреп инеүҙәренә ҡаршы торорлоҡ ынтылыш булып башлана һәм феодалдарға ҡаршы бик ҙурихтилалға әүерелә. 1514—1515 йылдарҙа шул уҡ территорияларҙа «Венд союзы» ҡабынып китә һәм баҫтырыла.

Австрия Яңы заманда

• 1438 — Австрия герцоыг Альбрехт V Германия короле һәм Изге Рим империяһы императоры итеп һайлана.
• 1453 — Австрия монархы Сигизмунд Вена хакимдарын Беренсе рейхтың ете курфюстарына тиңләп эрцгерцог титулын ҡабул итә,
• 1469 — Төркиә менән һуғыштарҙың башы. Герцог хакимлығы көсһөҙләнә.
• 1514—1515 — «Венд союзы» ихтилалы
• 1529 — Төрөктәрҙең Венаны ҡамауы
• XVI—XVII быуаттар —Австриялағы уңышһыҙ Реформация
• 1683 — Төрөктәр менән Вена янындағы бәрелештәр
• 1687 — Австрия төрөктәрҙән Венгрияны һәм Трансильванияны тартып ала
• 1697 — Евгений Савойский төрөктәр өҫтөнән һоҡландырғыс еңеү яулауы
• 1699 — Карловица солохо: Венгрия, Хорватия, Трансильвания һәм Словения Австрияға беркетелә.
• 1717 — Евгений Савойский Белградты баҫып ала
• 1772 — Галицияның ҡушылыуы
• 1741—1748 — Австрия мираҫы өсөн һуғыш
• 1805 —Аустерлиц өсөн һуғыш: Наполеон тарафынан Рәсәй — — Австрия армияһының ҡыйралыуы
• 1813 — Лейпциг аҫтында Халыҡтар бәрелеше
• 1848 — Австрия империяһында урыҫ ғәскәрҙәре ярҙамында баҫылған 1848—1849 йылдарҙа революция
• 1848—1916 — Франц-Иосиф хакимлығы
• 1866 — Австрия -Пруссия һуғышы: австриялыларҙың еңелеүе, берләштереү инициативаһы Германиянан Пруссияға күсә

XV быуаттың уртаһынан Изге Рим импреияһы үҙәге Венаға шылдырыла. . XVбыуатта император Фридрих III символик һөйләм әйтә: «Австрия донъя менән идара итергә тейеш». 1496 йылда Габсбургтар ерҙәренә династия никахы арҡаһында Италия, Африка һәм Америкалағы биләмәләре менән (әммә Испания ерҙәре Изге Рим империяһы составына индерелмәй) Испания ҡушылдырыла. 1500 йылда Габсбургтар Горица һәм Градишка өлкәләрен мираҫ итеп алалар.

Габсбургтар династияһының бик күп биләмәләр 1520 йылда ике тигеҙ булмаған өлөштәргә бүленә, уларҙың ҙурырағын Испания колониялары менән Һәм Нидерланд, ә бәләкәсерәген — империя сиктәрендә барлыҡҡа килгән домен (Габсбургтарҙың аҫаба биләмәләре) тәшкил итә. Шулай итеп ике иң киң билдәле династия тармаҡтары барлыҡҡа килә: Испания Һәм Австрия Габсбургтары.

Австрия Габсбургтары эрцгерцоглыҡ тирәләй территориялар туплауын дауам итә. 1526 йылда Богемия һәм Венгрия короле һәләк булғандан һуң сейм комиссияһы яңы король итеп эрцгерцог Фердинанд I һайланы. Ике яңы киң биләмәләр хакимы булып алғас, ул иң абруйлы Европа монархтар рәтенә инә. Алдағы йылда Австрия эрцгерцогы Хорватия короле итеп тә һайлана. 1556 йылдан Австрия Габсбургтар алмашһыҙ тиерлек (1740—1745 йылдарҙағы ҙур булмаған өҙөктө иҫәпкә алмағанда) Изге Австрия империяһы тәхетен биләй.

Венгрия территорияһы тағы ла оҙайлы ваҡыт Габсбургтар һәм Ғосман империяһы бәхәстәр сәбәбе була. Венгрия юғары ҡатламының бер өлөшө Ғосман империяһына таянып, Ян Запольскийҙы король итеп һайлай. 1541 йылда Ғосман ғәскәрҙәре Буда ҡалаһын баҫып алғас,Венгрия короллегенең үҙәк һәм көньяҡ өлөштәре Ғосман империяһының составына инә, ә көнсығыш өлөшө Трансильвания кенәзлеге булып китә (быға тиклем Ғосман империяһының вассалы була). Габсбургтар хакимлығы аҫтында Венгрияның төньяҡ — көнбайыш өлөшө ҡала. Венгрия тәхетенең ерҙәре 1699 йылдағы Карловица солохона ярашлы тулыһынса Австрия биләмәләренә индерелә.

XVI—XVII быуаттарҙа Габсбуртарҙың бер нисә вариҫтары араһында Австрия ерҙәре һуңғы мәртәбә бүленәләр: 1564 йылда Австрия тармағында Австрия, Богемия һәм Хорватия менән Венгрияның бер өлөшө ҡала, Штирия тармағында — Штирия, Каринтия һәм Крайна,Тироль тармағында — Тироль и Алғы Австрия (Форарльберг, һуңынан 1648 йылдағы Вестфаль килешеүе буйынса Францияға күскән Эльзас һәм Германияның көнбайышындағы ҡайһы бер башҡа ерҙәр. Тироль тармағы ерҙәре 1595 йылда тағы ла ике тармаҡҡа бүленә. 1608—1611 йылдарҙа Австрия ерҙәре берләшкәндәр ине тиерлек, әммә 1619 йылда уҡ Тироль һәм Алғы Австрия тағы ла айырымлана. Тулыһынса Австрия ерҙәре тик 1665 йылда ғына бер бөтөн булып йыйыла. Рәсәйҙә ул ваҡытта Австрияны йыш ҡына Цесария тип атайҙар (цесарь — император).

1701—1714 йылдарҙағы Испания мираҫы өсөн һуғыш һөҙөмтәһендә Габсбургтарға Испания биләмәләрен ҡайтарып алырға тура килмәй, әммә Австрияға элекке Испания Нидерланды (ошо ваҡыттан улар Австрия Нидерланды тип атала) һәм Италиялағы бер нисә территория (Милан герцоглығы, Неаполь һәм 1720 йылда Сицилияға алмаштырылған Сардиния ҡушылдырыла. Ғосман империяһына ҡаршы һуғыш Славонияны һәм Боснияның өлөштәре, Сербия һәм Валахия Австрияға 1716 йылда ҡушылыуға килтерҙе.

XVIII быуаттың икенсе өлөшө Габсбургтар өсөн бигүк уңышлы булмай. 1738 йылдағы Польша мираҫы өсөн һуғыш Вена килешеүе менән тамамлана. Был килешеү буйынса Неаполь менән Сицилия Испания Бурбондары династияһына Ике Сицилия Короллеге булараҡ беркетелә (компенсация булып Австрияға Италяның төньяғында урынлашҡан Парма герцоглығы бирелә). 1739 йылда Осман империяһы менән сираттағы һуғышта еңелеү Австрияға Белград һәм уның сиктәш территориялары, шулай уҡ алдараҡ ҡушылған Босния һәм Валахия өлөштөре менән хушлашырға тура килде. 1740—1748 йылдарҙағы Австрия мираҫы өсөн һуғыш тағы ла мөһимерәк территориаль юғалтыуҙарға килтерҙе: Пруссияға —Силезия, ә Парма Бурбондарға ҡайтарылды.

1774 йылда Ғосман империяһы 1768—1774 йылдарҙағы Рәсәй — Төркиә һуғышында ярҙам иткән өсөн Австрияға вассал Молдавия— Буковина кенәзлеге территорияһының бер өлөшөн бирә. 1779 йыл Бавария мираҫы өсөн һуғыш һөҙөмтәләре буйынса Бавариянан Австрияға Инфиртель өлкәһе ҡушылдырыла. Етди территориаль табыштар Речь Посполитаяны бүлгеләүгә алып килә: 1772 йылда Австрияға Галиция күсә, ә 1795 йылда — көньяҡ Польша, шул иҫәптән Люблин һәм Краков.

Австрия өсөн Наполеон һуғыштары һиҙелерлек терроториаль юғалтыуҙар менән билдәләнә. 1797 йылда Кампо — Формио солохона ярашлы Австрия Нидерланды Франция составына, ә Ломбардия (Милан)— Наполеон төҙөгән Цизальпина Республикаһы составына инә. Шул уҡ ваҡытта Венеция Республикаһының ерҙәре барыһы ла тиерлек, шул иҫәптән Истрия менән Долмация, Австрияға беркетелә.

Әммә 1805 йылдың Пресбург солохо буйынса Австрия Истрия һәм Далмацияны — Францияға, Тиролде — Баварияға, ә Венеция өлкәһен — Италия Короллегенә тапшырырға риза була (компенсация сифатында Австрияға Зальйбург Бөйөк Герцоглығы күсте).

1809 йылда Шёнбрунн солохона ярашлы Зальцбург Баварииға, Каринтия һәм Адриатик яр буйындағы ҡалған ерҙәр — Францияға биреләләр («Иллирия провинциялар» составына индерелә), Тарнополь өлкәһе — Рәсәй империяһына, ә Польшаны өсөнсөгә булгән саҡта табылған территориялар — Варшава Герцоглығына.

1814—1815 йылдарҙағы Вена конгресы Австрияға юғатҡан ерҙәренең күпселек өлөшөн ҡайтарып бирә. Империя составына Тироль, Зальцбург, Ломбардия, Венеци, «Иллирия провинциялары», Тарнополь өлкәһе ҡабаттан инә. Краков ирекле, Рәсәй, Австрия һәм Пруссия ҡурсалауы аҫтында бойондороҡһоҙ һәм нейтраль ҡала итеп иғлан ителә.

Был осорҙа Австрия культураһы мөһим уңыштар ҡаҙана, айырыуса музыка өлкәһендә — Моцарт һәм Гайдн. Франция һәм Төркиә Австрияның төп ярышташтары була. Нәҡ ошо дәүләттәрҙең ғәсҡәрҙәре төрлө ваҡытта Венаны штурмлай. Австрия территорияһы элекке төрөк биләмәләре иҫәбенә көньяҡ һәм көнсығыш яҡҡа йәйелә (Венгрия, Трансильвания, Словения һәм Хорватия) ә Наполеон армиялары менән алыштарҙа австриялылар ҡыйратҡыс еңелеүҙәргә дусар булғаны ла, данлы еңеүҙәр яулаған саҡтары ла була (Халыҡтар һуғышы, Битва при Ватерлоо янындағы һуғыш)

Австрия империяһы факттарға ярашлы оҙайлы ваҡыт үҙәкләштерелгән дәүләт булараҡ идара ителһә лә, шулай ҙа формаль рәүештә берҙәм политик берләшмәһе булып китә алманы. Австрия биләмәләренә Богемия (йәки Чехия), Венгрия, Галиция һәм Лодомирия, Далмация, Ломбардия һәм Венеция, Славония, Хорватия, ике эрцгерцлыҡтары (Үрге Австрия һәи Түбәнге Австрия), бер нисә герцоглыҡ: Буковина, Каринтия, Силезия, Штирия һ.б. , Великое княжество Трансильвания Бөйөк кенәзлеге, Моравия Маркграфствоһы, шулай уҡ графлыҡтар һәм ҡайһы бер башҡа түбән статуслы территориялар инә.

Улар барыһы ла төрлө периодтарҙа теге йә был кимәлдә автономиялы булғандар. Иң беренсе нәүбәттә, был компетенциялары ваҡыты менән үҙгәреп һәм конкрет өлкәләргә бәйле булған вәкәләтле органдары (юғары ҡатлам һәм ҡалалар вәкилдәре тәшкил иткән сеймдар, ландтагтар һ.б.) булыуынан күренә. Ҡайһы бер ерҙәр менән идара итеү өсөн айырым үҙәк учреждениелар булдырыуы мөмкин булған, ә тейешле судтарҙың ҡарарҙарына апелляцияларҙы тикшерер өсөн — айырым үҙәк суд органдары (мәҫәлән, ошондай учреждениелар Богемия өсөн булдырылған булған)

Император империя составындағы дәүләт ойошмалары менән наместниктар аша эш итә. Урындағы аҡһөйәктәрҙең йоғонтоһо тейешле территориаль ойошмаға ҡарата политикаһы оҙайлы булмаған периодтар менән сикләнә.Император сеймдың (ландтагтың) закондар сығарыусы функцияларын тулыһынса үҙләштергән. Сейм тик привилегиялар буйынса тауыш биреү, ғәсҡәрҙәрҙе туплау һәм яңы налогтары булдырыу буйынса ғына эш итә алған. Унан бушҡа, сеймды (ландтаг) нәҡ император ғына саҡырған, был уның бурыстарына мәжбүри инмәһә лә. Һөҙөмтәлә представительный орган тиҫтәләп йылдар йыйыла алмаған, императорҙы сеймды саҡырып алыуға тик сәйәси характерҙағы уй — фекерҙәр (халыҡтың тулынланыу ҡурҡынысы, феодалдарҙың йәки ҡалаларҙың ярҙамы кәрәк булыуы, хәрби кампанияларҙы тәьмин итеү һ.б.) генә этәргес көс була алған.

Австрия Габсбургтары биләмәләре сиктәрендә тарихи күҙлектән айырым статусҡа төп дәғүәселәр Венгрия и Богемия булалар. Венгрия баштан уҡ Габсбургтарҙың биләмәләре араһында мөһим урын биләй һәм оҙайлы ваҡыт дауамында үҙенең конституцион автономияһын уңышлы һаҡлап килә. Габсбургтарҙың нәҫелдән килгән Венгрия тажына хоҡуҡтары тулыһынса тик 1687 йылда Пресбург ҡалаһы сеймында таныла.

1699 йылда Осман хакимлығынан азат ителгән ерҙәр административ яҡтан бер нисә өлкә тәшкил итә: Венгрия, Трансильвания (Ете ҡала), Хорватия, Банат, Бачка һәм Хәрби Крайна.

Габсбургтар тарафынан азат ителгән ерҙәрҙе Австрия һәм Венгрия араһында үҙ белдеге менән бүлеп биреү Ференц II Ракоци етәкселендә 1703—1711 йылдарҙағы ихтилалдарға юл ҡуйҙы. Ихтилал һөҙөмтәләре буйынса 1711 йылда Затмар солохона ярашлы Венгрияға бер нисә ташлама бирелде (мәҫәлән, дәүләт вазифаларына һайланыу ҡаралды). Формаль яҡтан конфликт «Прагматик санкция» Венгрия сеймы хуплауы менән 1724 йылда тулыһынса яйға һалына. Габсбургтар Венгрия менән Изге Рим империяһы императорҙары булараҡ түгел, ә Венгрияның закондарына ярашлы Венгрия королдәре булараҡ эш итергә тейеш булған «Прагматик санкция» Австрия эрцгерцогы тарафынан тәҡдим ителгән була. Шуның менән ысынбарлыҡтағы уния шәхси унияға әүерелә. Әммә Прагматик санкция положениеларына ҡаршы практикала Габсбургтар Венгрияға ҡарата ҡәҙимге провиницияға һымаҡ ҡарауын дауам иттеләр.

1781 йылда Венгрия, Хорватия һәм Трансильвания формаль яҡтан «Изге Стефан тажы ерҙәре» бер административ ойошмаға берләштерелде (әммә Хорватия Венгрия менән килешеп бер аҙ автономия алды). Венгр сейм таратыла, ә немец теле официаль тел булараҡ иғлан ителә.

Ун йылдан һуң формаль рәүештә Венгрия тажы ерҙәре ҡабаттан бүленә (практикала был идаралыҡтың үҙәкләштереүҙеңдә һәм Венгрияға Хорватия короллегенең административ буйһоноуында күренә) Шулай уҡ Венгрия сеймы тегеҙелде, әммә венгр теле ҡабаттан тик 1825 йылда ғына эш башҡарыуға индерелде.

Богемия тажы ерҙәре чех протестанттарының сығыштары менән башланған Утыҙ йыллыҡ һуғышҡа тиклем (1618—1648 ярайһы уҡ кимәлдә автономия менән файҙаландылар. Чехия армияһының 1620 йылда Аҡ тауҙағы алышта ы еңелеүе һәм уның артынан килгән «католик реформация»һы ысынбарлыҡта Габсбургтар нәҫеленең ғәҙәти биләмәләре менән (династия союздары арҡаһында түгел, Габсбургтарға нәҫелдән ҡалған ерҙәре менән) Богемияны тигеҙләүгә алып килде. 1627 йылда Чехия өсөн яңы Земство Уложениеһы сығарыла. Уложение сеймды һаҡлап ҡала, әммә закон сығарыу идаралығын королгә (тимәк, Австрия эрцгерцогына) бирә, традицион асыҡ һәм телдән булған эш башҡарыуҙы йәшерен яҙма менән алмыштырҙы, ҡәҙимге хоҡуҡты ҡулланыуҙы судтарҙа юҡҡа сығарҙы, немец телен чех теле менән эш башҡарыуҙа ҡулланыу өсөн тигеҙләне.

Һуңынан Богемия менән алмашыныусан үҙгәреш менән автономияны ҡайтарыуын хәстәрләй (мәҫәлән, Чехия сеймы 1720 йылда "Прагматик санкция"ны хуплай). Әммә XIX уртаһына тиклем Чехияға ҡарата немецләштереү политикаһы өҫтөнлөк итә (әйтәйек, 1784 йылдан немец теле рәсми тел булып китә, ошо телдә уҡ гимназияларҙа һәм Прага университетында уҡытыу алып барылырға тейеш була.

1848 йылдың революцияһы

1848 йылда Австрия империяһында булған революцион сығыштар булып ала. Революция бурыстары булып граждандар хоҡуҡтарын һәм азатлығын урынлаштырыу, феодал ҡалдыҡтарын бөтөрөү тора. Сәйәси системаның тәрән кризисынан тыш революция башланыуына этник — ара ҡапма — ҡаршылыҡтар, империя халыҡтарының мәҙәни — сәйәси автономияға ынтылышы сәбәп була. Фактик яҡтанВенала башланған революция тиҙ аралаимперияның төрлө өлөштәрендә бер нисә айырым милли революцияларға бүленә.

1848 йылдың апрель айында, монархияға ҡаршы сығыштарҙан һуң бер аҙҙан император Фердинанд I ил өсөн беренсе Конституцияны индерергә мәжбүр була. Конституцияһының 1 Статьяһына ярашлыАвстрия империяһының бөтә ерҙәре лә бүленмәҫ конституцион монархия тәшкил итә. Ерҙәрҙең исемлегендә (2 ст.) Венгрия һәм Ломбардия — Венеция юҡ ине. Парламент рәүешендә 1848 йылдың Конституцияһы ике палаталы Рейхстагты күҙ уңында тота, әммә уның юғары палатаһы — Сенат — төҙөлмәй ҡала, ә яңы конституция проектын әҙерләргә тейеш булған түбәнге палатаһы (депутаттар палатаһы) ваҡытлыса "Ойоштороу Рейхстаг"статусын ала. Венгрия 1848 йылдың апрель айында киң автономияны күҙ уңында тотҡан Конституцияһын (хатта үҙенең милли гвардияһы нбулдырыу хоҡуғына тиклем) ала. Әммә венгр булмаған халыҡтарға ҡарата король хакимлығының дискриминацион сәйәсәте Хорватияла ихтилал тыуҙырҙы. Венгрияға тәғәйен ителгән императорҙың ваҡытлы наместнигы үлетерелә, Венгрия сеймы башта императорҙың тарҡалыу тураһындағы ҡарарға буйһонманы.

Яңы император Франц Иосиф I Рейхстагты тарҡатты һәм алдан әҙерләнгән проект урынына 1849 йылдың 4 мартында Конституцияны үҙенең вариантында төҡдим итә. Был Март Конституцияһында империяның бүленмәүе һәм ныҡ тороуы иғлан ителә, әммә уның составына бөтә ерҙәр ҙә, шул иҫәптән Венгрия ла, индерелгән була. Импер советында (Рейхстагта) күрһәтелгән ерҙәр 1849 йылдағы Конституцияла тажлы исемен алдылар.

Венгрияның Австрия империяһының составына индерелеүе унияны тик Габсбургтар династияһы менән бәйләгән «Прагматик санкция»ға тура килмәй. Яуап итеп Венгрия сеймы Габсбургтар династияһы Венгрия тажынан мәхрүм ителеүе хаҡында хәбәр итә (унияның тарҡалыуы тураһында) һәм республиканы иғлан итә. Революцияны баҫҡандан һуң (Рәсәй бында булышлыҡ итә) Венгрия парламентһыҙ ҡала, уның традицион терроториаль комиттарға бүленеүе ликвидациялана, Венгрия етәкселегенә император губернаторҙы ҡуя, ә Трансильванияла хәрби идаралыҡ индерелә. Хорватия короллеге кеүек, Славония короллеге лә Венгриянан айырым тажлы ерҙәр булып китә. Банат һәм Бачка өлкәләренән һәм Венгрия менән Славония ерҙәренең өлөшенән 1848 йылда Серб воеводлығы (1849 йылдан —Сербия һәм Тамиш-Банат воеводлығы) таж ерҙәре рангында ойошторола.

1849 йылдағы Австрия Конституцияһы тарихы ла бик оҙайлы булмай. императорскому декрету от я 1851 йылдың 31 декабрендәге император декретына ярашлы ул ғәмәлдән сыҡҡан тип таныла, ә ландтагтар дворяндар һәм эре ер хужаларынан торған кәңәщләшеү комитеттарына алмаштырыла.

Австро-Венгрия (1867—1918)

Австрия -Пруссия һуғышындағы еңелеү һәм 1848 йылдағы венгрҙар ихтилалы тураһындағы хәтер Венгрия аристократияһы менән Венгрияға киң автономия биргән һәм дуалистик Австрия- Венгрия дәүләтен булдырған компромисс кәрәклегенә килтерҙе. Артабанғы реформалар конституцияны ҡабул итеүгәһәм ике палаталы парламент — рейхсратты саҡырыуға йүнәлтелде. Консерватив Христиан — социаль һәм максистик Социаль — демократик партиялары иң эре парламент фракциялары була. 

• 1904 — Австро-Венгрия Германия менән сауҙа килешеүе төҙөй
• 1905 —Рейхсраттың сираттағы сессияһы асылыуға бағышланған Веналағы дөйөм бер көнлөк забастовка (эш ташлау). Дөйөм һайлау хоҡуғын ғәмәлгә ашырыу талабы менән 100 мең кешелек демонстрация.
• 1907 —Ирҙәр өсөн дөйөм һайлау хоҡуғын индереү.
• 1908 — Германия, Австро-Венгрия һәм Италия араһындағысоюз тураһында Килешеү алты йылға оҙайтыла.
• 1908 — Босниияны ҡушылдырыу. Босния кризиы башы.
• 1910 — Австро-Венгрия Сербия менән сауҙа килешеүе төҙә.
• 1911 — Австриялағы һайлауҙар һөҙөмтәһендә хакимлыҡҡа социалистар килә.
• 1914 — Австро- Венгрия тәхете вариҫы, эрцгерцог Фердинанд Францты Сараевола үлтерелеүе һәм начало Беренсе донъя һуғышының башланыуы.
• 1916 — Брусиловтың сикте боҙоп үтеүе.

1918 йылдың башына Австро-Венгриябик ауыр хәлдә була. Антанта яғынан илде блокадалау, түбән иген уңышы һәм аҙыҡ — түләк аҙайыуы аслыҡҡа һәм илдәге көсөргәнешле хәлгә килтерҙе. Шул уҡ йылдың февраль айында Которала хәрби — диңгеҙ базаһында бик тиҙ арала дәүләт хакимдары тарафынан баҫтырылған ихтилал тоҡана. Ихтилал етәкселәре язалана. Беренсе донъя һуғышы башында уҡ Австро — Венгрия империя халыҡтары араһында сепаратист кәйефтәр тамыр йәйә. Чехтар, словактар, поляктар һәм көньяҡ славяндар үҙҙәренең милли — патриотик комитеттарын булдыралар. Бер йыл үҙғас, Франция, Бөйөк Британия, Рәсәй һәм АҠШ ошо эмигрант төркөмдәрен хөкүмәт сифатында де — факто таныйҙар. 

• 1918, 11 ноябрь — һуғышта еңелеп һәм региондарҙың үҙәктән ситкә барған тенденциялары менән, эске оппозиция, иҡтисади көрсөктән сығырға көсө етмәгәнгә күрәимператор Карл I Австрия тәхетенән баш тарта. Австрия һәм Венгрия араһындағы уния өҙөлә. 1918 йылдың 12 ноябрендә Рейхсрат упразднил Австрияла монархияны юҡҡа сығара һәм Немец — Австрия Республикаһын иғлан итә.

Беренсе республика

Хәҙерге Австрия Беренсе бөтә донъя һуғышынан һуң Австро — Венгрия емерелеүе һөҙөмтәһендә барлыҡҡа килә. Элекке монархия урынына Австрия дәүләт башлығы канцлер булған идаралыҡтың парламент формаһына әүерелә. Дингеҙҙәрҙән һәм элекке провинцияларҙан алыҫлашҡан Австрия Италия тарафынан тартып алынған Көньяҡ Тироль өсөн кәмһетелгән хәлдә иҡтисад көрсөккә бата.

• 1919 йылдың 16 мартында Ойоштороу йыйылышына һайлауҙар булып үтә. Социал — демократик партияһы һайлаусыларҙың 1 200 000 тауышын йыя. Христиан — социаль партияһы — 1 068 000, пангерманисттар — 617 000. Карл Рендер Австрия канцлеры була.

Илдә сәйәсихәлдәр тотороҡһоҙ: хөкүмәткә ҡаршы демонстрациялар, полиция менән бәрелештәр. Донавиц ҡалаһында эшселәрҙең металлург заводтарын баҫып алыуы. «Аслыҡ болалары» Вена, Линц, Нейкирхен ҡалаларында. Крәҫтиән тулҡынланыуҙары Көнсығыш Штирияла. Крестьян тулҡынланыуҙары бетереп Көнсығыш Штрихи.

• 1919 йылдың 3 апрелендә Ойоштороу Йыйылышы Габсбургтар династияһын барлыҡ хоҡуҡтарынан мәхрүм итеү һәм уны илдән ҡыуыу тураһында ҡарар сығарҙы.
• 1920 йылдың 16 июлендә Антанта менән 1919 йылда. ҡул ҡуйылған Сен — Жермен солох килешеүе үҙ көсөнә инде.
• 1928 йылдан алып 1938 йылға тиклем президенттар һымаҡ, 1920 йылдан 1938 йылға тиклем Австрия канцлерҙары Христиан-социаль партияһы ағзалары булалар.
• 1927 йылдың 15 июлдә— Веналағы Июль ихтилалы.
• 1932 йылдың 13 майында Энгельберт Дольфус Австрия канцлеры итеп һайланы.
• 1933 йылдың февраль айында минималь эш хаҡы тураһында закон ҡабул итеү сәбәпле парламент кризисы килеп сыға. Парламент тыңлауҙары көрсөккә төртөлгәс, 4 марта канцлер Дольфус парламентты тарҡата. Артабан Австрия һулдарынан да, Германия националистарынан да бер тигеҙ алыҫлыҡта урынлашҡан корпоратив диктатура бер нисә ғәмәл башҡара.
• 7 март — күмәк халыҡтың йөрөүҙәрен, йыйылыштарҙы тыйған, цензура һәм иҡтисад өҫтөнән дәүләт контроле урынлаштырған 1917 йылда ғәмәлгә ингән хәрби ваҡыт законы тергеҙелә.
• 1933 йылдың 31 мартында — «Республика оборона Союзы» (Шуцбунд) закондан тыш тип иғлан итте
• 1933 йылдың 10 майында — барлыҡ һайлауҙар, муниципальдән алып федераль тиклем, юҡҡа сығарыла.
• 1933 йылдың 20 майында Христиан-социаль партияһы базаһында «Ватан фронты» политик партияһы ойошторола, сиркәү һәм уң көстәрҙең киң коалицияһы, Дольфус режимының терәге.
• 1933 йылдың 19 июлендә — НСДАП-ты тыйыу.
• 1933 йылдың16 авгусында — дәүләт һәм Ватикан конкордат төҙәләр.
• 1934 йылдың 12-16 февралендә—ГАвстрияла граждан һуғышы. Социал-демократик партияһын тыйыу..
• 1934 йылдың 1 майында — Беренсе республика тарихында парламенттың һуңғы ултырышында парламентыкатолик социаль принциптарға тура килгән «Май конституция»һын ҡабул итә.

1933 йылдағы— 1934 йылды яҙындағы ваҡиғалар һөҙөмтәһендә урынлашҡан режимды ҡатламлы дәүләт йәки австрофашизм тип атайҙар.

• 1934 йылдың 25 июле — нацист түңкәрелешен ниәтләү, канцлер Дольфусты үлтереү.

Өсөнсө рейх составында

1938 йылда Австрия Өсөнсө рейхҡа ҡушыла. «Ватан фронты» тыйыла.

Аншлюстан һуң йәһүдтәр граждан хоҡуҡтарынан мәхрүм ителгән немец раса закондары ғәмәлгә инә. Быд закондарға ярашлы Австрияла йәһүдтәр булып 220 мең кеше һанала. Еврейҙарҙың эмиграцияһы башлана. Һуғышҡа тиклем төрлө мәғлүмәттәр буйынса 109 060 алып 126 445 тиклем йәһүдтәр күсеп китә, шул иҫәптән бик билдәле булған Зигмунд Фрейд һәм Имре Кальман. Илдә 58 000 алып 66 260 тиклем йәһүд ҡала. Рейхтан эмиграция 1941 йылдың октябрендә тыйыла. Холокост һөҙөмтәһендә төрлө мәғлүмәттәр буйынса 60 алып 65 меңгә тиклем Австрия йәһүдьтәре һәләк ителә йәки күсеп өлгөрмәгәндәрҙең барыһы ла тиерлек. Австрияла Маутхаузен концлагеры эш итә.

Ватикан менән Конкордатты Германия юҡҡа сығара. Католик сиркәүе нацист властары яғынан эҙәрлекләүҙәргә дусар була. Был ваҡытта күп кенә католик монастырҙәр, Католик Сиркәүҙең уҡытыу учреждениелары ябыла. Католик Сиркәү диндарҙәре был ваҡытта нацистарға әүҙем ҡарышалар. Граждан неповиновение үҙенең нацистарға ҡарашын асыҡ әйткән Франц Ягерштеттер була.

Австрияның көнсығыш райондарыВена операция наступательная һөҙөмтәһендә совет ғәсҡәрҙәре 2 һәм 3 Украин фронттары тарафынан азат ителә. Венаның штурмы 1945 йылдың 6 апрелендә башлана , 13 апрель көнө нацистар ҡаршылашыуы һындырыла.

Көнбайыш Австрия Үҙәк — Европа операция барышында англо — америка союздаштары тарафынан азат ителә.

Икенсе республика

Союздаштар ғәсҡәрҙәре оккупацияһы периоды

Гитлерға ҡаршы коалиция буйынса создаш илдәрҙең 1943 йылдың Мәскәү декларацияһы Австрияны Германия рейхына ҡушылдырыуын ғәмәлгә яраҡһыҙ тип таба. Нацист режимын ҡолатҡандан һуң союздаштар ҡарарына ярашлы Австрия дәүләт булараҡ һуғышҡа тиклемге сиктәрҙәине торғоҙорға булараҡ тергеҙелә, әммә дүрт оккупация зоналарына бүленә: Америка, Британия, Совет Союзы һәм Франция. Совет зонаһына күп заводтар һәм нефть месторождениелары булған илдең төньяҡ — көнсығышы инә. Америка зонаһы төньяҡ һәм көнбайышта; Британия — көньяҡта, Франция —көньяҡ — көнбайышта. Совет зонаһына эләккән Венаны ла дүрт оккупацион секторға бәләләр, шул уҡ ваҡытта иҫке үҙәк (эстәге ҡала) барлыҡ д-рт союздаш державаларҙың берләшкән күҙәтеү аҫтында була.

1945 йылдың 27 апрелендә Ваҡытлы хөкүмәт, ойошторол, уның составына Социалистик партия (элекке Социал-демократия), Халыҡ партияһы (элекке Христиан-социаль) һәм коммунистар вәкилдәре инәләр, социал-демократия ветераны Карл Реннер канцлер итеп һайлана, ул элек тә ошо посты биләгән. 1945 йылдың сентябрь айында сәйәси партилар рөхсәт ителәләр, улар араһынан Австрия Социалистик партияһы (АСП) һәм Австрия халыҡ партияһы (АХП) иң эреләре булып китәләр. 1945 йылдың май—декабрендә ваҡытлы конституция ғәмәлдә була, декабрҙә 1920 йылдағы Федераль конституция законы тергеҙелде. 1945 йылдың 25 ноябрендә Австрияның Милли советына һайлауҙар үткәрелә, АХП парламентта 85 урын алды , АСП — 76, коммунистар 4 урын (артабан көстәрҙең соотношениеһы бик аҙ үҙгәрә, коммунистар үҙҙәренең бөтә урындарын да 1959 йылда юғалта). Парламент һайлауҙарҙан һуң 1966 йылға тиклем ғәмәлдә булған АСП һәм АХП ҙур коалицияһы формалаша,АХП лидеры Леопольд Фигль— канцлер, К. Реннер президент булып һайланалар.

1945 йылда Австрия иҡтисады хаос хәлендә була: һуғышалып килгән емереклек һмм ярлылыҡ, ҡасҡындарҙың һәм перемещенның лиц күпләп килеүе, хәрби предприятиеларҙың көндәлек продукция сығарыуға күсеүе, донъя сауҙаһында үҙгәрештәр һәм союздаштарҙың оккупация зоналары араһында сиктәре — былар барыһы ла ашаҡлап үтә алмаҫлыҡ препятствия иҡдисатты тергеҙеү эшендә булдыра. Өс йыл эсендә Австрия ҡалаларында йәшәүселәрҙең күпселеге отчаянно йәшәү өсөн көрәшә. Оккупация властары аҙыҡ — түлек менән тәьмин итреүҙә ярҙам итә.

Австрия хөкүмәтенең вәкаләттәре әкренләп киңәйә бара. Австрия парламентының бөтә ҡабул ителгән закондарына уларҙың рәсми рәүештә баҫтырып сығарыр алдынан Австрияның федераль хөкүмәте Союздаш комиссиянан рөхсәт ала. Австрия оккупацион ғәскәрҙәренең содержание сығымдартейеш була. 1945 йылдың 30 ноябрендә оккупацион властары тарафынан беренсе аҡса реформаһы ғәмәләгә ашырыла..

Аҡса эмиссияһы Австрия контроле аҫтына1946 йылдың 7 мартында күсә. 1946—1947 йылдарҙа үткәрелде национализация Австрияның өс иң эре банкыларҙың (шул иҫәптән Creditanstalt) һәм сәнәғәт өлкәһендә яҡынса 70 концерн (күмер сығарыу, ҡорос ҡойоу, энергетик, машиналар төҙөү) һәм йылға транспорты.

1947 йылда 19 декабрендә хөкүмәт яңы реформа булдырҙы. Һәр өй хужалығына аҡса реформаһы барышында 150 иҫке шиллингты бергә бер иҫәбе менән яңыларына алмаштырырға рөхсәт ителә. . Ҡалған ҡулдағы аҡса яңыларға өскә бер иҫәбенән алмаштырыла. Шуның арҡаһында аҡса күләме массаһы 40 % ҡыҫҡартыла. Бер үк ваҡытта хаҡтар башлыса ирекле баҙар хаҡтар булып китә, иң кәрәкле тауарҙарың бер нисә төрнә (аҙыҡ — түлек, транспорт, энергия сығанаҡтары) дотациялар бер аҙ ваҡыт һаҡлана. Ошо моменттан илдә ҡара рынок яйлап юғала башлай. 1948 йылда яҡшы уңыш алауы сәбәпле аҙыҡ — түлеккә нормалау йомшартыла, ә ике йылдан туҡтатыла.

АҠШ Австрияға $200 млн бер нисә кредит (нигеҙҙә, аҙыҡ-түлек, сәнәғәт йыһаздары) бирҙе. Маршалл планы буйынса өҫтәмә рәүештә буйынса 1948—1949 йылдарҙа Австрия $200 млн артыҡ (40 % импорт башлыса аҙыҡ — түлеккә һәм сәнәғәт өсөн сеймалға тотонолған кредиттар иҫәбенә бара), ә 1949—1950 йылдарҙа тағы $250 миллион ала. 1945-се йылдан 1951 йылға тиклем хаҡтар ете мәртәбәгә үҫте. Финанс тотороҡлоғо тулыһынса үҫкән ете тапҡыр. Тулыһынса финанс тотороҡлолоғо 1951 йылға булдырыла. 50 йылдар дауамында йыллыҡ уртаса хаҡ артыыу 5,8 % ғына тәшкил итә , ә 60 йылдарҙа 3,6 % кимәленә тиклем төшөнә.

Иҡтисад тергеҙелеүе менән мәҙәниәттең яңырыуы башлана. Венала төп көсөргәнештәр1960 йылда тамамланған Изге Сефан соборын тергеҙелеүендә йүнәлдерелә. 1955 йылда ҡабаттан опера театры һәм "Бургтеатр асыла. Икенсе опера театры . Икенсе Зальйбургтағы опера театры 1960 йылда асыла. Авианалет ваҡытында ыҡ зыян күргән Карл-театр 1951 йылда емерелә.

1947 йылда тыныслыҡ килешеүе тураһында һөйләшеүҙәр башлана . 1947 йылдың аҙағына АҠШ, Бөйөк Британия һәм Франция уларҙың лагерҙәрендә булған хәрби әсирҙәрҙе азат итәләр. 1947 йылдың аҙағына тиклем Винер-Нойштадтҡа СССР-ҙан яҡынса 162 000 хәрби әсирҙәр килтерелә. Хәрби әсирҙәр менән һуңғы поезд рәсми мәғлүмәттәргә ярашлы Советтар Союзынан 1955 йылдың 25 июлендә килә.

Суверенитетты ҡайтарыу һәм донъялағы абруй үҫеше

1955 йылдың 15 майында Венала Бельведер һарайында союздаш оккупацион көстәре араһында менән (СССР, АҠШ, Бөйөк Британия, Франция) һәм Австрия хөкүмәте тарафынан имзаланды (Австрия бойондороҡһоҙлоғо тураһында Декларация). Ул үҙ көсөнә 1955 йылдың 27 июлендә инә, бынан һуң союздаштар ғәсғәрҙәре илден 1955 йылдың 25 октябрендә сығарыла. 1955 йылдың 26 октябрендә хөкүмәт Австрияның нейтралитетын иғлан иткән һәм ниндәй булһа ла хәрби союздарға ҡушылыуйәки сит ил хәрби базаларҙың ойоштороу мөмкинселегенә сиҡләнгән федераль конституция законын раҫлай, 1965 йылдың 26 октябре Австрияла Милли байрам булараҡ билдәләнә..

1957—1965 йылдарҙа Австрия президенты итеп социалист А Шерф һайланды Уның президентлыҡ ваҡытында СССР һәм Австрия араһында 1958—1960 үҙ-ара тауарҙар тәьмин итеү тураһында килешеү төҙөлдө.

Нейтраль Австрия донъяла оло абруй ҡаҙана һәм бер нисә халыҡ -ара ойошмаларҙы штаб — квартиралары урынлашҡан һәм халыҡ — ара осрашыуҙар үткәреү урыны булып ала.

• 1955 йылда Австрия БМО -ға инә.
• 1957 йылда Вена атом энергияһы буйынса Халыҡ -ара агентлыҡтың даими булыу урыны булып һайлана (МАГАТЭ).
• 1959 йылдың 20 ноябрендә Стокгольмда на конференции министров финансов Австрия, Дания, Бөйөк Британия, Норвегия, Португалия, Швеция һәм Швейцария финанс министрҙары конференцияла ирекле сауҙа Европа ассоциация ойошмаһы конвенцияға ҡул ҡуялар (ЕАСТ).
• 1964 йылда в Инсбрукта IX ҡыш Олимпия уйындары үткәрелә.
• 1965 йылдың 1 сентябренән Венала располагается ОПЕК Секретариаты урынлаша. 1975 йылдың 21 декабрендә ОПЕК штаб-квартираһы террористар һөжүменә дусар булды.
• 1969 йылдың аҙағында Италия һәм Австрия Көньяҡ Тироль киңәйтелгән автономия хоҡуҡтарын алған килешеүгә ирештеләр, провинцияла милли сәйәсәткә Тиролдә йәшәүселәрҙең йоғонтоһо арта, немец теле статус ала һәм территорияның немец атамаһы таныла.
• 1971 йылда Австрияның элекке тышҡы эштәр министры Курт Вальдхайм БМО Генераль секретаре итеп һайлана, ә 1976 йылда яңынан икенсе срокка һайлана.
• 1976 йылда Инсбрукта XII ҡышҡы Олимпия уйындары уҙҙылар.
• 1981 йылда Мәскәүҙә СССР һәм Австрия араһында 1981—1990 йылдарға оҙайлы үҫеш һәм иҡтисади, фәнни-техник һәм сәнәғәт хеҙмәттәшлекте тәрәнәйтеү буйынса программа имзалана.
• 1984 йылда Австрия БМО Именлек Советының даими булмаған ағза итеп 1985—1986 йылдарға һайлана.

1966 йылдың парламент һайлауҙарында АХП парламенттың түбәнге палатаһында урындарҙың абсолют күпселеген яулай һәм 1945 йылдан беренсе тапҡыр канцлер Йозеф Клаусетәкселегендәге бер партиялы хөкүмәт ойоштора.

1970 йылдың парламент һайлауҙарында кпселек урынды түбәнге палатала Социалистик партия ала һәм либераль Австрия азатлыҡ партияһының (ААП) ярҙамында Социалистик интернационалды иң авторитетлы эшмәкәре ңканцлер Бруно Крайский етәкселегендә әҙселек хөкүмәте төҙөй. 1971—1979 йылдарҙағы парламент һайлауҙарҙа түбәнге палатала абсолют күпселек урынды ала АСП, хөкүмәтте Б. Крайский етәкләй.

1983 йылдың апрель айында һайлауҙар АСП парламенттағы урындарҙың абсолют күпселегенәнмәхрүм итә. Крайский ҙур сәйәсәттән китә, АСП һәм ААП "кесе коалиция"хөкүмәте башында социалист Фред Зиновац тора.

1986 йылда Курт Вальдхайм АХП-нан Австрия президентына кандидат итеп күрһәтелә. Һайлауҙарға тиклем ике ай ҡалғас, Икенсе донъя һуғышы ваҡытында ул Грецияла һәм Югославияла хеҙмәт итеүе һәм хәрби енәйәттәр буйынса уның Козаралағы язалауҙа ғәйепләнеүе өсөн тотоп бирелеүен талап итеүҙәре тураһында Югославия комиссияһы документтар табыла. Шуға ҡарамаҫтан, Вальдхайм 4 майҙа Австрия президенты итеп һайлана һәм ошо посты алты йыл биләй. Йылдар Вальдхаймдың президентлыҡ осоро күп кенә илдәр менән мөнәсәбәттәр насарайыуы менән ҡатмарлана: Израиль ул ваҡытта үҙенең илсеһен Австриянан саҡыртып ҡайтара. Бынан башҡа, Вальдхаймға АҠШ-ҡа һәм бер нисә Европа илдәренә визиттарынан баш тартырға тура килде.

Ф. Зиновац 1986 йылдың июнь айында Вальдхаймды президент итеп һайлауға ҡаршы протест белдереп канцлер посынан отставкаға китә.Франц Враницкий канцлер була. 1986 йылдың сентябрендә Азатлыҡ партия лидеры итеп үҙенең радикаль милли ҡараштары менән билдәле Йорг Хайдер һайлана. Ҡәтғми рәүештә Хайдер менән хеҙмәттәшлек итергә риза булмаған Враницкий коалицияны юғға сығара. 1986 йылдың ноябрендә һайлауҙарҙың һөҙөмтәләре буйынса Враницкий ике иң мөһим көстәрҙең АХП һәм ААП парияларының вәкилдәренән торған «ҙур коалиция» кабинетын булдыра. Социалист канцлерҙар етәкселегендә «Ҙур коалиция» власта 2000 йылдың февраленә тиклем торҙо, 1987—1999 йылдарҙа уның тарафынан дәүләт предприятиеларының киң масштаблы хосусислаштырыуы программа ғәмәлгә аша. Шулай итеп, дәүләт XX быуаттың аҙаҡҡы сирегендәге үҙгәргән шарттарҙа иҡтисади үҫештең тиҙләтеүе өсөн һуғыштан һуңғы осорҙағы мираҫтан баш тарта. Дәүләт һатҡан акцияларҙың төп һатып алыусылары структуралы үҙгәртеп ҡороуҙы башлаған сит илдәрҙәге халыҡ — ара корпорациялары була. Уларҙың контроле аҫтына күскән предприятиеларҙа эшләүселәрҙең һаны 33-35 % кәмей. Эшкәртеүҙең беренсе стадияһының продукция өлөшө ныҡ ҡыҫҡара, әгәр 60 йылдарҙа машиналар төҙөү продукцияһы объемы металлургия продукцияһының объемын 2,8 тапҡырға күберәк булһа, 1999 йылда — 4,1 тапҡырға.

Яңы геополитик реалийҙарҙа

1989 йылдың майында Венгрия ғәсҡәрҙәре Венгрия менән Австрия сигендәге 218-километрлыҡ сәнскеле тимерсыбыҡтан эшләнгән ҡойманы демонтажлауға тотона. . Шулай итеп, «тимер шаршау»ҙың ликвидацияһы башлана.1989 йылдың 19 авгусында ГДР-ҙың меңләп граждандары Шопрон ҡалаһындағы Панъевропа хәрәкәте форумы менән файҙаланып Австро- Венгрия сигенән алыҫ булмаған ерҙә Австрияға ҡаса (Европа пикнигы.)

1990 йылдарҙа Австрия Германия ҡораллы көстәр менән хеҙмәттәшлек үҫтерергә мөмкинлек биргән Дәүләт килешеүенә төҙәтмәләр индереп нейтралитет сәйәсәтенән ситләшә башлай. Персия ҡултығындағы һуғыш ваҡытта Австрия үҙ территория өҫтөнән союздаштарҙың самолеттары осоуын рөхсәт иткән берҙән -бер нейтраль хөкүмәт була. 1999 йылда Сербияға ҡаршы НАТО операцияһы ваҡытында Австрия НАТО самолеттарына осоу өсөн үҙенең һауа киңлеген аса.

90 йылдар башында Италия һәм Австрия араһындағы Көньяҡ Тиролдә немец телле халыҡтың автономияһы тураһындағы элекке бәхәсе аҙағына етте. Австрия һәм Италия хөкүмәттәре автономияны тәьмин итеү саралар пакетын ҡабул итте һәм ғәмәлгә индерҙе. 1995 йылда ил Евросоюзға инә һәм ЕС тиҙ тойоу көстәре һәм «Тыныслыҡ хаҡына партнерлыҡ» НАТО программаһында ҡатнаша.

Көнсығыш Европала коммунизм һәләкәтенән һуң в Восточной Европе Австрия йәшерен иммиграция проблемаһы менән осрай һәм 1990 йылда сит ил эшселәрен индереүҙе сикләне. Ошо сәбәпле Йорг Хайдерҙың ультра уң Австрия азатлыҡ партияһы позициялары нығына. ААП триумфы 1999 йылға тура килә — парламент һайлауҙарҙа партия 27,22 % (52 урын) һөҙөмтәһенә өлгәшә ала, шулай итеп, икенсе урынға сыға һәм сәйәсәт аренаһының фаворитарының береһе АХП -ны уҙып китә. ААП тарихында был иң яҡшы күрһәткес була һәм АХП һәм Социал — демократ парияһы (1991 йылдан пария үҙенең элекке исеменә ҡайтты) өсөн — иң хөртө. . 1999 йылдағы парламентт һайлауҙарынан һуң АХП 2000 йылда Хайдерҙың ААП менән АХП лидеры канцлер Вольфганг Шюссель етәкселегендә коалицион хөкүмәт төҙә. Был ҡарар Европала ҙур сыуалыш тыуҙыра һәм Евросоюз илдәре хатта бер нисә айға Австрияның федераль хөкүмәтенә дипломатик санкциялар индерә.

2002 йылдың ноябрендә парламент һайлауҙарында АХП 42,27 процент тауыш яулап сағыштырмаса күпселеккә иреште. АСП, был юлы тик 10,16 % тауыш йыя алды. Коалиция һаҡланып ҡала. 2005 йылдың апрелендә Йорг Хайдер һәм бер төркөм күренекле ААП эшмәкәрҙәре үҙҙәренең партияһын ташлап сығып китте һәм яңы партия — «Альянс Австрия киләсәге өсөн» булдырҙылар. Был яңы партия ААП-һын алыштырып хөкүмәт коалицияһының кесе партнеры булып китә.

2006 йылдың октябрендә парламент һайлауҙарында АСДП 68 урын алды, АХП — 66, АСП һәм Йәшелдәр — 21, Хайдерҙың « Альянс Австрия киләсәге өсөн» — 7. АСДП һәм АХП социал — демократ Альфред Гузенбауэр етәкселегендәге «ҙур коалиция» хөкүмәте булдырҙылар. АСДП һәм АХП тауыштарын юғалтыуға ҡарамаҫтан 2008 һәм 2013 йылдарҙағы һайлауҙарҙан һуң «Ҙур коалиция» хөкүмәте власта ҡала. 2008 йылдың декабренән канцлер—социал-демократ Вернер Файман.

Шулай уҡ ҡарағыҙ

• Габсбургтар
• Габсбургтар монархияһы
• Австрия империяһы
• Австрия империяһының колониаль экспансияһы
• Австро-Венгрия
• Австрия Евросоюзда

Һылтанмалар

• Австрия тарихы
• Я.Шимов. Австрия һәм Венгрия: емереклектәрҙәге оҡшашлыҡ