Эстәлеккә күсергә

Тажиктар

Википедия — ирекле энциклопедия мәғлүмәте
Был терминдың башҡа мәғәнәләре лә бар, ҡарағыҙ: Тажиктар (мәғәнәләр).
Тажиктар
Үҙ атамаһы

Тоҷик / Tojik (ед. ч.)

  • Тоҷикон / Tojikon (мн. ч.) / تاجیکان
Һаны һәм йәшәгән урыны

Барлығы: 18-22 млн млн[32]
Афғанстан Афғанстан: 8 400 000 (2023)[1][2][3][4] млн
Тажикстан Тажикстан: 8.6 млн (2023)[5][6][7]
Үзбәкстан Үзбәкстан: 1 700 000 (рәсми баһа, 2021)[8], 8 — 11 млн (рәсми булмаған баһа, 2017)[9][10][11][12]
Пакистан Пакистан: 1 220 000 (2012)[13]
Иран Иран: 395 000 (2014)[14]
Рәсәй Федерацияһы Рәсәй Федерацияһы: 350 236 (2021 йылғы йәниҫәп)[15],РФ территорияһында мигранттар — 971 000 (2015)[16]
Германия Германия: 100 000[17]
Америка Ҡушма Штаттары АҠШ: 72 меңдән артыҡ (2016)[18]
Ҡырғыҙстан Ҡырғыҙстан: 60 148 (2022)[19]
Ҡытай Ҡытай: 51 069 (2010)[20]
Бөйөк Британия Бөйөк Британия: 40 меңдән артыҡ[21]
Ҡаҙағстан Ҡаҙағстан: 31 000 (2015)[22]
Швеция Швеция: 26 мең тирәһе[23]
Төркмәнстан Төркмәнстан: 5300[24]
Бельгия Бельгия: 5000[25]
Италия Италия: 4800[26]
Украина Украина: 4255 (2001)[27]
Финляндия Финляндия: 3500[28]
Нидерланд Нидерланд: 3100[29]
Канада Канада: 2400-тән артыҡ[30]
Латвия Латвия: 519 (2023 йылғы баһа)[31]

Тел

фарсы теле (тажик теле, дари)

Дин

ислам сөнниҙәр (башлыса);

Раса тибы

европеоид расаһы

Халыҡ

иран халыҡтары

Туғандаш халыҡтар

таттар, фарсылар, пуштундар, курдтар, талыштар, нуристанлылар, калаштар, осетиндар

Этник төркөм

фарсивандар, ягноблылар[33], памир халыҡтары[34], сығатай тажиктары, хардурҙар

Килеп сығышы

сөғдлеләр, бактрийлылар, хорезмийлылар, тохарҙар, скифтар, юэчжи[34][35][36][37][38][39][40]

Тажиктар (таж. тоҷикон, дари һәм фарс. تاجیکان [tɔː'ʤɪkɔn]) — хәҙерге Афғанстанда, Тажикстанда, Үзбәкстанда, Пакистанда һәм хәҙерге Иран дәүләтенең көнсығыш һәм төньяҡ-көнсығышындағы төбәктәрендә фарсы-тажик континуумына ҡараған төрлө диалекттарҙа һөйләшкән иран халҡы.

Тажиктарҙың ғәҙәттәге йәшәү урыны Амударъяның (Пяндж) үрге ағымын, Түбәнге Мургаб һәм Кабул аҫҡы ағымын, Зеравшан үҙәне бассейндарын, Фирғәнә үҙәнен, Һырдаръя йылғаһы бассейндарын, шулай уҡ Гилменд һәм Аргандаб бассейндарын үҙ эсенә ала. Афғанстанда тажиктарға ғәҙәттә Герируд бассейндарында һәм Хәмун күлендә йәшәгән фарсы телле халыҡ та ҡарай. Афғанстанда тажиктарға шулай уҡ Герируд бассейны һәм Хамун күле фарсы телле халҡын ҡараталар. Афғанстанға халыҡтың был төркөмө атамаһының башҡа варианттары ла хас: фарсывандар (фарсы телле), диһҡандар (ултыраҡ игенселәр, йәғни күсмә тормош алып бармағандар).

Тажикстанда (һәм башҡа Урта Азия илдәрендә) һәм Афғанстанда (Пакистан менән бергә) тажиктарҙың әҙәби теленең ике төрө ҡабул ителгән: тажик теле һәм дари. Төрлө баһалар буйынса тажиктарҙың дөйөм иҫәбе 26-40 миллион кеше тәшкил итә. Үҙәк разведка идаралығы (ЦРУ) Факттар китабы мәғлүмәттәренә һәм БМО баһаларына ярашлы, Урта Азияла этнос иҫәбе буйынса икенсе урында тора. Афғанстанда Тажикстанға ҡарағанда тажиктар күберәк йәшәй. Афғанстанда — 19 миллиондан[1][2] 22 миллионға тиаклем[3], Тажикстанда — 9,5 миллиондан ашыу[41][7]. Үзбәкстанда иһә рәсми статистика буйынса 1,8 миллион самаһы тажик йәшәй, ләкин рәсми булмаған статистиканы иҫәпкә алғанда, илдә ошо этник төркөмдөң һаны 11,5 миллионға етә. Шулай итеп, унда йәшәүсе тажиктар һаны буйынса Тажикстан үҙе, улар Афғанстандан һәм Үзбәкстандан ғына ҡалыша, донъяла өсөнсө урында тора.

Килеп сығышы

[үҙгәртергә | сығанаҡты үҙгәртеү]

Ҡалып:Ҡара Ҡалып:Ҡара

1. Еңелгән Юэчжи дошманы булараҡ сак яугиренең башы (Халчаян, Төньяҡ Бактрия, I быуат)[42]) 2. Юэчжи принцы башы (Халчаян, Төньяҡ Бактрия)
Б. э. 579 йылында Ҡытайҙа Ан Цзя кәшәнәһендә һүрәтләнгән сөғд сауҙагәре һәм чиновнигы.
Ике үркәсле дөйәгә һыбай атланған сөғд сауҙагәрҙәрен һынландырған Тан империяһының сань-цай һынташы (статуэтка) б. э. 723 йылы, Сиань.

Тажиктар — Урта Азияның иң боронғо төп халыҡтарының береһе.[43]. Тажик халҡы барлыҡҡа килеүгә б. э. т. 2-се мең йыллығында барған оҙайлы этногенетик процестар тәьҫир итә[34]. Тарихи тикшеренеүҙәргә ярашлы, беҙҙең эраға тиклем 2-се мең йыллыҡтың аҙағында — 1-се мең йыллыҡтың башында Үҙәк Азия киңлектәрендә таралған сөғдлеләр, бактрийҙар, хорезмлылар, тохарҙар, паркяндар (боронғо фирғәнәлеләр), массагеттар, скифтар һәм сактар тажиктарҙың ата-бабалары булып тора[34][35][36][37][38][4][40].

Тажиктарҙың ата-бабалары: Амударъя үрге ағымы бассейнындағы баҡтрийҙар, Зеравшан һәм Ҡашҡадаръя бассейндарындағы сөғдлеләр, Бөйөк Хөрәсәндәге парфяндар, Мерв оазисындағы маргиандар, Амударъяның түбәнге ағымындағы хорезмийҙар, Фирғәнә үҙәнендәге паркандар һәм Памир-Тянь-Шань тауҙарында йәшәгән сак-массагеттар һәм Арал-Каспий далалары ҡәбиләләре.

IX—X быуаттарҙа Сәмәниҙәр дәүләте барлыҡҡа килгәс, тажиктарҙың этник ядроһы барлыҡҡа килеү процесы ла тамамлана, һәм был сәмәниҙәр дәүерендә төбәктең хакимлыҡ итеүсе теленә әүерелгән дөйөм фарсы теленең таралыуына тығыҙ бәйле була[34]. Фарсы (тажик) диалектында күп быуатлыҡ бай әҙәбиәт барлыҡҡа килә, уларҙың күп әҫәрҙәре донъя әҙәбиәте шедеврҙары тип танылған, фән һәм мәҙәниәт үҫешә. X быуат аҙағында Сәмәниҙәр дәүләте ҡолатылғандан һәм төрки династиялар күтәрелгәндән һуң, Урта Азиялағы сәйәси власть төрки телле халыҡтарға күсә.

Төрки, ә һуңыраҡ монгол ҡәбиләләре хәҙерге тажиктарҙың ата-бабалары йәшәгән игенселек өлкәләренә яңынан-яңы тулҡындар менән үтеп инә, урта быуатта йәшәгән тажиктарҙың, айырыуса тигеҙлек райондарында, һирәгерәк таулы өлкәләрҙә һәм ҙур ҡалаларҙа күп быуатлыҡ ассимиляция һәм төркиләшеү процесы башлана[34]. Әммә тажик теле һаҡланып ҡына ҡалманы, артабанғы төрки дәүләттәрҙең өҫтөнлөккә эйә, рәсми тел булып ҡалды[34].

Британия энциклопедияһында тажиктарҙың этногенезы тураһында түбәндәге мәғлүмәттәр килтерелә[44]:

« Тажиктар Иран халыҡтарының туранан-тура тоҡомдары булып тора, уларҙың Үҙәк Азияла һәм төньяҡ Афғанстанда даими йәшәүе б. э. т. I мең йыллыҡ урталарынан алып раҫланған. Тажиктарҙың ата-бабалары Трансоксания (Сөғд батшалығы) составына ингән боронғо Хорезм һәм Бактрий халҡының ядроһын тәшкил иткән. Ваҡыт үтеү менән, боронғо тажиктар ҡулланған көнсығыш-иран диалекты һөҙөмтәлә Иран һәм Афғанстандағы фарсы, көнбайыш, диалектына урын биргән. »

Терминдың килеп сығыуы

[үҙгәртергә | сығанаҡты үҙгәртеү]
Тажикстандан килгән Британия фотомоделе Хаммас Кохистани «Мисс Англия» диадемаһы менән (Лондон, Бөйөк Британия, 2006 йыл)

«Тажик» этнонимының барлыҡҡа килеүе буйынса бер нисә теория бар. Фараздарҙың береһенә ярашлы, تاجيک tāǰīk этнонимы урта фарсыса: tāzīg — «ғәрәп» (элекке tāčīk Иранға яҡын боронғо ғәрәп ҡәбиләһе Ṭayyiʾ исеменән)[45], хәҙерге фарсы телендәге фарс. تازی [tɒːzi] йәки сөғд телендәге (*tāžīk), Иран донъяһының көнсығышында йыһат байрағы аҫтында VIII быуатта баҫып ингән хәлифә армияһы тип аталған[46].

Урта Азияны мосолмандар яулауында хәлифә армияһы составында Фарс, Загрос һәм Хөрәсән фарсы телле мосолман диненә яңы күсерелгән халыҡ күпләп ҡатнашҡан[47]. Бында таралған сөғд, бактрий һәм хорезм телдәре фарсы миссионерҙары теле генә булып ҡалмай, шулай уҡ ислам вәғәзе теле булып та сығыш яһай һәм, хәҙерге тажиктарҙың фарсы телле мосолмандар берләшмәһенә башланғыс һалып, урындағы иран телдәрен ҡыҫырыҡлай башлай[46].

Мосолмандар донъяһы менән бәйләнештә булған төрки теле был дөйөмлөктөң иран атамаһын («täžik», йәғни мосолмандар") үҙләштереп, уны ислам динен ҡабул иткән иран телле урындағы ер эшкәртеүсе халыҡты билдәләү өсөн ҡулланғандар[46]. Мәхмүт Ҡашғариҙың һүҙлегендә (XI быуат) тежик һүҙе «фарсы» (الفارسي al-fārisī) тип төҫмөрләнә[48]. В таком значении оно вошло в тибетский и китайский язык (ҡыт. ғәҙәти 大食, ябайл. 大食, пиньин: dàshí[49]). Урта Азияны баҫып алған төрки ҡараханиҙар (840—1212) «тежик» һүҙен күсмә йолалар йөрөтөүсе төркиҙәргә ҡаршы ҡуйылған ултыраҡ иран халҡын билдәләү өсөн киң ҡулланған. Шуныһы иғтибарға лайыҡ: шуға оҡшаш ҡулланыу иран донъяһының икенсе осонда барлыҡҡа килгән, «tačik» һүҙе менән әрмән телендә бөтә мосолмандарҙы билдәләй башлаған[46][50].

Тажик академигы А. Турсон әйтеүенсә, үҙ исеме «тажик» менән төрки телле халыҡтар атаған, тигән фекер ул замандың тарихи ысынбарлығына тап килмәй[51]. Шуның менән бергә «тажик» һүҙе, алдынғы лингвист-иранистар фекеренсә, парфян-сөғд сығышлы булғанлыҡтан, моғайын, тәүге төрки яҙыусыларының тажиктар араһында, шул иҫәптән борондан Баласағун һәм Ҡашғарҙа йәшәгән тажиктар араһында киң таралған этнонимды ҡулланыуы ла ихтимал[51].

«Тажик» этнонимының Урта быуаттарҙа фарсы телле халыҡтарға ҡушымтаһы көнбайышта, хәҙерге Иран биләмәһендә лә билдәле булған, ләкин, тәү сиратта илдең төньяғындағы уғыҙ халыҡтарында таралған ҡайһы бер өлкәләрҙә «тат» тигән синонимик төрки термины менән көнәркәшлекте күтәрә алмайынса, Яңы дәүергә был термин онотолған. Шуға ҡарамаҫтан, әле һаман Фарстағы ултыраҡ халыҡты ҡашҡайҙар ғына түгел, лурҙар ҙа «тажиктар» тип йөрөтә[46].

Тимуридтар дәүеренә тиклем фарсы телендә tāžīk [taːʒiːk] варианты киң ҡулланылған. Тāǰīk тип үҙгәреүе, күрәһең, хәҙерге үзбәк теленең тәүтеле — сығатай теленең йоғонтоһонан (фарсы ž-һы даими рәүештә ǰ-ға тап килә)[46].

Сәфәүиҙәр дәүләте осоронда ҡыҙылбаштар араһында төрки булмаған иран ҡәбиләләре тажиктар тип аталған һәм үҙ эсенә[52][53]:

  • талыштарҙы
  • лурҙарҙы
  • сиах-кух (ҡаража-дағ)
  • ҡайһы бер курд ҡәбиләләре
  • Ҡайһы бер фарсы ғаиләләре һәм кландары

Ислам энциклопедияһына ярашлы, фарсы әҙәбиәтендә «тажик» һүҙен фарсы шағиры Джалаладдин Румиҙың әҫәрҙәрендә, фарсы әҙәбиәтенә һылтанма булараҡ, табырға мөмкин[45].

XV быуат төрки шағиры Алишер Науаи ҙа тажиктарҙы фарсыларға һылтанма сифатында файҙаланған[54].

Терминды ҡулланыу тарихы

[үҙгәртергә | сығанаҡты үҙгәртеү]

Тарихи йәһәттән ҡарағанда, боронғо тажиктар күбеһенсә Фарсы ғәрәп игенселәре булған[55]. Ауыл хужалығы терәк булып ҡалғанда, Фарсы иленең исламлашыуы шулай уҡ монголдарҙың емерелеүенә тиклем дауам иткән тарихи Хөрәсәндең һәм Мәүәрәннәһерҙең тиҙ арала ҡалалашыуына килтерә[56]. Тажик халҡының һаҡланып ҡалған боронғо ҡала үҙәктәре Сәмәрҡәнд, Бохара, Худжанд һәм Термезды үҙ эсенә ала. Исламды таратыу, фарсылаштырыу, яңы фарсы теле (darī) һәм тошо телдә шиғри әҙәбиәт үҫтереү менән шөғөлләнә IX—X быуаттарҙа Бохаранан Урта Азия менән идара иткән Сәмәниҙәр — хәҙерге Тажикстанда беренсе «үҙәкләштерелгән тажик дәүләте» тип ҡаралған династия киң ярҙам күрһәтә.

Яңы фарсы теле (фарси) Ҙур Иран донъяһы көнсығышының бөтә киңлегендә таралған һәм айырым тау өлкәләрендә йәшәүсе ягноб һәм памир халыҡтарында (алыҫ иртә пуштун ҡәбиләләренән тыш) һаҡланып ҡалған көнсығыш-иран телдәрен тиҙ ҡыҫырыҡлап сығара[46]. Тажик термины өсөн баштан уҡ кире коннотация («төрки түгел») әһәмиәтлерәк булғанлыҡтан, был этноним Памирҙың көнсығыш иранлы ултыраҡ халҡына киң ҡулланылған, бының мираҫы хәҙерге дәүерҙә лә күҙәтелә. Аныҡлау өсөн, ҡытайҙарҙа «тажиктар» тигән һүҙ аҫтында һаман Шеңжан автономлы районының сарыкүлселәрен аңлайҙар[46].

Аҡрынлап, төрки телле династиялар (Ҡараханиҙар, Ғәзнәүиҙәр, Сәлжүктәр, Сәфәүиҙәр) идара иткәндә, тажик этнонимы ирандарҙың үҙ атамаһы булараҡ әйләнешкә инә. Был турала фарсы һарайынан килгән мөрәжәғәттәр раҫлай: «mā tāzikān — мы таджики»[46]. Этноним иң элек төрки донъяһы менән бәйләнештәр айырыуса көслө булған Көнсығышта таралған, унда ултыраҡ халыҡты төркиләштереү һәм фарсы телле тажиктарға ҡаршы ҡуйылған үзбәктәр (төрки телле сарттар) этногенезының нигеҙе булып торған яңы төрки телле дөйөмлөк барлыҡҡа килеү процестары киң таралған[46]. Классик фарсы әҙәбиәтендә тажик термины йышыраҡ тап төрки теленә ҡапма-ҡаршы ҡуйыу тип телгә алына.

Мәҫәлән, күренекле фарсы шағиры Сәғҙи Ширази (1181—1291) шиғырында:

« Шаһҡа әйтергә кәрәк:


«Һинең төрөгөң тажик ҡанын ҡойҙо»

»

Шағир Жәми (1414—1492) үҙенең шиғырҙарында Алишер Науаи менән дуҫлығы тураһында яҙған[57]:

« Ул төрки, мин тажик булһам да
Беҙ бер-беребеҙгә яҡын булдыҡ 		»

Терминдың хәҙерге заманда ҡулланылыуы

[үҙгәртергә | сығанаҡты үҙгәртеү]

Киң ҡулланылған тажик термины милләт атамаһы булараҡ совет «милли ҡоролошон» тормошҡа ашырғанда һәм милли ыҙанлау үткәргәндә рәсми нығытыла.

1924 йылда баш ҡалаһы Үзбәк ССР-ы составындағы Дүшәнбе ҡалаһында булған Тажик АССР-ы ойошторола. Унда памир халыҡтары айырып күрһәтелмәгән тажиктар титуллы милләт тип иғлан ителә. 1929 йылда Тажикстан айырым совет республикаһы — хәҙерге бойондороҡһоҙ Тажикстандың туранан-тура элгәреһе булараҡ бүленгән.

Ҡытайҙың Шеңжан-Уйғыр автономиялы районында фарсы (тажик) телен белмәгән памир һарыкүл халҡын тажик тип йөрөтәләр.

Тажик милли интеллигенцияһы вәкилдәре, ғәҙәттәгесә, тажик этнонимының ғәрәп версияһын кире ҡаға һәм XIX быуаттан تاج [tɔːd͡ʒ] «таж» (пехл. tāg һүҙенән ғәрәпләшкән) таралған халыҡ этимологияһына нигеҙләнә[58]. XIX быуат аҙағында — XX быуат башында нәшер ителгән Брокгауз һәм Ефрондың энциклопедик һүҙлеге тажиктарҙы Бохара, Афғанстан, Балх, Систан (Сегестан), Хиуа ханлығы халыҡтарының ядроһын тәшкил иткән арий сығышлы тип атаған. «Тажик» этнонимы тураһында ЭСБЭ былай тип яҙҙы[59]:

« Тажик һүҙе «тажлы» тигәнде аңлата; был боронғо заманда улар шул ерҙәрҙә хакимлыҡ иткәнен күрһәтә. Арал-Каспий иңкеүлегендә тажиктар үҙҙәрен «парсиван», йәғни фарсы кешеһе тип атай; улар ысынлап та Урта Азияның беренсел фарсы халҡы ҡалдығы булып тора. »

Батша тажы хатта бойондороҡһоҙ Тажикстан флагында ла һүрәтләнгән. Әммә, семантика, тажик морфологияһы һәм тарихи ҡулланыу йәһәтенән, тажиктарҙы «тажлы» тип аңлатыу шикле[46].

Тарих

[үҙгәртергә | сығанаҡты үҙгәртеү]
  • Сөғд батшалығы
    Сөғд батшалығы
  • Сәмәниҙәр дәүләте тәүге тажик дәүләте тип һанала[60]
    Сәмәниҙәр дәүләте тәүге тажик дәүләте тип һанала[60]
  • Ғийәс әд-Дин Мөхәммәт һәм Мөизз әд-Дин Мөхәммәттең ҡеүәте иң юғары нөктәһенә еткән Ғуриҙар солтанлығы
    Ғийәс әд-Дин Мөхәммәт һәм Мөизз әд-Дин Мөхәммәттең ҡеүәте иң юғары нөктәһенә еткән Ғуриҙар солтанлығы
  • Курттар династияһы иң юғары үҫеш осоронда
    Курттар династияһы иң юғары үҫеш осоронда

Хәҙерге тарихы

[үҙгәртергә | сығанаҡты үҙгәртеү]

XIX быуат аҙағы — XX быуат башында Бохара әмирлегендә йәдитселек идеяларының ҡырҡа үҫеше башлана[61]. Күп йәдиттәр әмирҙәр власынан ҡәнәғәт булмаған һәм парламентаризм яҡлы сығыш яһаған[62], Рәсәй империяһына сәфәрҙән һуң илдәге реформа өсөн сығыш яһаған Әхмәд Дониш идара итеүсе идара итеүсе юғары ҡатламы үҙ ризаһыҙлығын белдерә башлаған. 1917 йылда Бохара революцияһы һәм Бохара әмирлегенең тажик йәмғиәте ике лагерға бүленә, тәүгеләре Ибраһимбәк, Энвер-паша яҡлы була, уларҙың манғыт юғары ҡатламы һәм әмир Сәйет Әлим хан хуплай, улар баҫмасылыҡ хәрәкәтендә ҡатнаша һәм большевиктарҙың власына (Фузайл Мәҡсүм, Мулло Абдулло Каххар, Хәбибулла Калакани һ. б.) ҡаршы сығыш яһай, икенселәре Йәш бохарсылар (Младобухарцы) БКП һәм Бохара компартияһы (БКП) яҡлы була, әмир власына ҡаршы (Мансуров Мирзо Мөхитдин, Мөхитдинов Мирзо Исам, Мөхөтдинов Әбделҡадир, Садретдин Айни, Шириншо Шотемур һ. б.) сығыш яһай.

Бохара әмирлегенең административ-территориаль бүленеше

1920 йылдың 2 сентябрендә Бохара әмирлеген юҡ иткәндән һуң, Бохара халыҡ совет республикаһы барлыҡҡа килә. Уның башында башлыса тажиктарҙан һәм үзбәктәрҙән торған Йәш бохаралылар тора. Мәҫәлән, Йәш бохаралылар хәрәкәте лидеры һәм Бохара Халыҡ Совет Республикаһына нигеҙ һалыусыларҙың береһе, сығышы буйынса тажик, Бохараның иң бай кешеләренең береһе булған һәм власть структураларында илсе вазифаһын биләгән, Үҙәк һайлау комиссияһы ағзаларының береһе булған. Уның улдары Мирзо Исам һәм Мирзо Әбделҡадир Бохара Халыҡ Совет Республикаһында юғары вазифалар биләгән.

Афғанстандағы граждандар һуғышында (1928—1929) илдә власты Хәбибулла Калаканиҙы баҫып ала һәм 1929 йылдың 14 декабрендә тәхеткә ултыра, шуның менән Афғанстандың тажик сығышлы беренсе короле була[63].

Тажик ССР-ы гербы (1931—1935 йй.)

1924 йылдың 14 октябрендә — Тажик АССР-ы, ә 1929 йылдың 5 декабрендә Тажик ССР-ы ойошторола[64].

1939 йылдың 30 ноябрендә Фин һуғышы, 1941 йылдың 22 июнендә Бөйөк Ватан һуғышы башлана, Тажик ССР-ынан һуғышҡа яҡынса 300 000 кеше китә һәм шуларҙың яҡынса өстән бер өлөшө өйҙәренә әйләнеп ҡайтмай[65]. Яугир батырлығы өсөн 56 000 граждан хәрби ордендар һәм миҙалдар менән наградлана, уларҙың 54-е Советтар Союзы Геройы исеменә лайыҡ була[66].

Файл:Ahmad Shah Masud.jpg
Әхмәтшаһ Масуд

1979 йылдың 24 декабрендә совет-афған һуғышы башлана. Бурхануддин Раббани нигеҙ һалған тажиктар өҫтөнлөк иткән жәмиәт һәм ислам Эшсе-Крәҫтиән Ҡыҙыл Армияһына һәм коммунистик Афғанстан хөкүмәтенә ҡаршы тора. Тажик хәрби начальнигы Әхмәд Шах Мәсуд 1980—1984 йылдарҙа Панджшер тарлауығын баҫып алыу буйынса һигеҙ һөжүмде кире ҡаға һәм уға «Панджшер арыҫланы» исеме бирелә[67].

1985 йылдың 16 июнендә совет власы Панджшер тарлауығын баҫып алыу буйынса һуңғы (туғыҙынсы) операция үткәрә. Бынан һуң Совет власы менән Әхмәд Шаһ Масуд уртаҡ тел таба һәм килешеүгә килә. Артабан Масуд менән Раббани бергә 1990-сы йылдар башында Төньяҡ Афғанстанда пуштун булмаған айырым дәүләт төҙөү өсөн сығыш яһаған Афғанстан Ислам йәмғиәтен етәкләй. Совет армияһын Афғанстандан сығарғандан һуң, Масуд ғәмәлдә Афғанстандың баш ҡалаһы Талукан булған һәм «Масудистан» тип аталған 2,5 миллион тажик йәшәгән төньяҡ-көнсығыш төбәген (Парван, Тахар, Баглан, Бадахшан провинцияларын) етәкләй. Уның үҙ хөкүмәте, аҡсаһы һәм 60 мең яугирҙан торған яҡшы ҡоралланған армияһы була.

1990 йылдың 12 февралендә Дүшәнбелә, СССР-ҙың башҡа республикаларындағы кеүек үк, күмәк халыҡ ҡатнашҡан сыуалыштар башлана. Был ваҡиғалар СССР-ҙың тарҡалыуының һәм ике йылдан һуң башланған граждандар һуғышы башланыуының прелюдияһына әйләнә.

1990 йылдың 30 ноябрендә Тажикстан ССР-ҙың беренсе президенты һайлана, ул Ҡаһар Махкамов була, әммә депутаттар һәм Юғары Совет ағзаларының баҫымы арҡаһында 1991 йылдың 31 авгусында был вазифанан китә.

1991 йылдың 26 декабрендә СССР тарҡала, ә 9 сентябрҙә Тажикстан бойондороҡһоҙлоҡ ала, шул уҡ йылдың 24 ноябрендә Рахмон Нәбиев Тажикстан Республикаһының беренсе президенты була.

1992 йылдың 28 апрелендә Масуд һәм Дустум армияһы Кабулды ала һәм Наджибулла хөкүмәтен ҡолата, ә Масуд оборона министры була. 1994 йылдың ғинуарында баш ҡала ситендә торған Гулбеддин Хикмәтйәргә, Кабулды контролдә тотор өсөн генерал Дустум менән альянста Әхмәтшаһ Масудҡа хәрби оло ҡаршы торошо башлана. Баш ҡалалағы артиллерия уты һөҙөмтәһендә 4 мең самаһы тыныс халыҡ һәләк булған.

1992 йылдың 5 майында Граждандар һуғышы — башында Сәйет Абдулло Нури торған Берләшкән Тажикстан оппозицияһы йөҙөндә үҙәк власть яҡлылар һәм төрлө төркөмдәр араһында этнос эсендәге ҡораллы конфликт башлана. Шул уҡ йылдың 13 июнендә Сәфәрғәли Кенжаев Тажикстандың Халыҡ фронтын ойоштора, ул Берләшкән Тажик Оппозицияһына (ОТО) ҡаршы һуғыша һәм уның етәксеһе булып китә, әммә һуғыш аҙағына тиклем Сангак Сафаров уның лидеры була. Тажикстан халыҡ фронты Үзбәкстан Республикаһы етәкселеге, махсус хеҙмәттәре һәм ҡораллы көстәре тарфынан ойошторола, ә Халыҡ фронтын ойоштороуҙа ул саҡта Үзбәкстан ҡораллы көстәренә буйһонған полковник Владимир Квачков ҡатнашты.

1993 йылдың 11 апрелендә Худжанда Рахмон Набиев вафат була. Рәсми мәғлүмәт буйынса, ул инфаркттан үлә, ләкин ҡатыны фекеренсә, ул үлтерелә — уның тәнендә күгәреү һәм башҡа көс ҡулланыу эҙҙәре табыла.

1994 йылдың 16 ноябрендә Тажикстан Республикаһы президенты итеп Эмомали Рахмон тәғәйенләнә һәм был вазифаны әлегә тиклем биләй.

1996 йылдың 26 сентябрендә Талибан Кабулды яулай һәм «Масудистан» яңынан тергеҙелә һәм Масуд етәкләгән Төньяҡ альянс составына инә.

1997 йылдың 27 июнендә Тажикстанда Граждандар һуғышы тамамлана.

2001 йылдың 9 сентябрендә интервью ваҡытында Әхмәтшаһ Масудҡа һөжүм яһала — шартлатҡысты видеокамераға йәшереп, үлемгә хөкөм ителгән террорсылар, үҙҙәрен журналист итеп танытҡан. Масуд иртәгәһенә, 10 сентябрҙә, яраларынан вафат булған. Махсус хеҙмәттәр фаразы буйынса, Америка махсус хеҙмәттәре тарафынан Әхмәтшаһ Масуд даирәһендә Усама бен Ладенды юҡ итеү маҡсатында үҙ яғына ауҙарылған (завербованные) кешеләр булған. Әммә Бен Ладен алдан Әхмәдшаһ Масудты алданыраҡ (превентивно) юҡҡа сығара.

2001 йылдың 17 декабрендә Америка Ҡушма Штаттарының һәм союздаштарының Төньяҡ альянсының һөжүме һәм контртеррористик операцияһы арҡаһында, Афғанстанда талиптар власы тамамлана, ә «Масудистан» йәшәүҙән туҡтай.

Таралып ултырыуы

[үҙгәртергә | сығанаҡты үҙгәртеү]

Урта Азияла һәм Афғанстанда тажиктар таралып ултырыу өлкәһе тотош ареал барлыҡҡа килтермәй. Бер яҡтан, ултыраҡ тажик халҡы элек-электән сүллектәр һәм тау һырттары менән бүленгән игенселек оазистарына һәм үҙәндәренә бәйле. Икенсе яҡтан, тажик ауылдары йыш ҡына үзбәк (төньяҡта) һәм пуштун (көньяҡта) этник территорияларының ярайһы уҡ ҙур массивтары менән үҙ-ара бүленгән, был Урта Азияла фарсы телен динамик төрки (башлыса карлук телдәре) ҡыҫырыҡлауҙың XI һәм XIV быуаттарҙа башланған пуштун берлеге тарихи процестарын сағылдыра. Күп кенә Тажикстан өлкәләре халҡы ҡатнаш булған, ҡайһы бер урындарҙа тажик ауылдары сит телле даирәләр араһында утрау булып тора, асылда ул боронғо тотош тажик ареалының реликттары булып тора.

Тажик халҡының төрлө илдәрҙә процент нисбәте:

Ил Тажиктар һаны Ил халҡының дөйөм һанынан процент Тажиктарҙың дөйөм һанынан процент
Афғанстан 14 млн 39 %[4] 44 %
Тажикстан 7,5 млн 84,3 %[68][69]. 23 %
Үзбәкстан 1,8 млн 4,7 % 2%
Пакистан 500 мең 0,5 %[13] 2 %
Иран 392 мең 0,5 %[70] 1 %
Рәсәй 201 мең 0,2 %[71] 1 %

Тажик телле ҡалалар

[үҙгәртергә | сығанаҡты үҙгәртеү]

Тажиктар Афғанстандың баш ҡалаһы — 3 миллион кешенән ашыу Кабул халҡының 45%-ын тәшкил итә[72]. Тажик теле өҫтөнлөк иткән башҡа ҙур ҡалалар (100 меңдән ашыу кеше):

Тарихы Урта быуаттарҙан йәки Антиклыҡ дәүеренән үк килгән байтаҡ тажик халҡы булған башҡа ҡалаларҙан айырмалы рәүештә, Тажикстандың баш ҡалаһы — совет осоронда төҙөлгән Дүшәнбе айырым урын биләй. 2010 йылда халыҡ иҫәбен алыу һөҙөмтәләре буйынса, Дүшәнбе ҡалаһында йәшәгән[73]747,6 мең кешенең 84,4 % (623,5 мең) — тажиктар.

Күрһәтелгән өлкәләрҙә этник тажиктар өлөшө:

Тажикстан

[үҙгәртергә | сығанаҡты үҙгәртеү]

Тажиктар Тажикстан халҡының 84,3%-ын тәшкил итә[76]. Был иҫәпкә памир телдәрен, шул иҫәптән вахан һәм шугнан телдәрен йөрөтөүселәр, шулай уҡ Советтар Союзы хөкүмәте элекке заманда тажиктарҙан айырылған ягнобтар тип иҫәпләгән инә. 1926 һәм 1937 йылдарҙағы совет халыҡ иҫәбен алыуҙа ягноб һәм памир телдәрен йөрөтөүселәр айырым милләт булып иҫәпләнгән. 1937 йылдан һуң был төркөмдәр тажиктар булараҡ теркәлергә тейеш була[77].

Күрһәтелгән өлкәләрҙә этник тажиктар өлөшө:

  • Сөғд өлкәһе — 84,00 % (1,8 млн)
  • Тажикстандың республика буйһоноуындағы райондары — 81,4 % (1,3 млн.)
  • Хатлон өлкәһе — 78,6 % (2 млн.)
  • Таулы Бадахшан автоном өлкәһе (памир халыҡтарынан башҡа) — 32 % (70 тыс.)

Афғанстан

[үҙгәртергә | сығанаҡты үҙгәртеү]
Хабибулла Калакани, Афғанстандың тажик сығышлы тәүге короле
Афғанстан президенты Бурһануддин Раббани

ЦРУ үҙенең элекке өлөшөн баһалауҙан (элек Афғанстан халҡының 27 % Үҙәк район дауаханаһы баҫмаларында) һәм Афғанстандың этник төркөмдәре һанынан баш тартҡан һәм хәҙерге ваҡытта «Афғанстандың этник төркөмдәре кеүек һиҙгер предметҡа хәҙерге статистик мәғлүмәттәрҙе алып барып булмай, ә халыҡтың ҙур булмаған һайлауҙарынан алынған этностарҙың өлөшө тураһында мәғлүмәттәр биргән» респонденттарҙың 38 проценты дөрөҫ түгел, тигән фекерҙә.

Афғанстанда тажиктарҙың өлөшөн билдәләү ҙур ҡаршылыҡтарға осрай. Улар халыҡ иҫәбенең булмауына ғына түгел, милли үҙбилдәләнештең аныҡ булмауына, төрлө төбәк һәм ҡәбилә фарсы телле төркөмдәрҙең булыуына, граждандар һуғышы осоронда күпләп күсеп китеүенә (эмиграция) бәйле. Үҙәк разведка идаралығының тажиктарҙы (Үҙәк разведка идаралығының элгәрге баҫмаларында Афғанстан халҡының 27 %) һәм Афғанстандың этник төркөмдәрен баһалауҙа күрһәткән элекке һанынан баш тартҡан һәм хәҙерге ваҡытта «Афғанстандың этник төркөмдәре кеүек һиҙелерлек предметҡа хәҙерге статистик мәғлүмәттәр аңлайышлы түгел менән танышып булмай, ә этностарҙың өлөшө тураһында һайлап алынған респонденттарҙың ҙур булмаған һаны яуап алғанда биргән мәғлүмәттәр ысын альтернатива булып тормай» тигән фекерҙә[78]:Афғанстан халҡының «Афғанстан 2006 йылда» тигән һорау алыуҙа 38 % тәшкил иткән[79].

Британ энциклопедияһы шундай фекер әйтә[80]:

« «Афғанстанда 1979 йылдан алып халыҡ иҫәбен алыу булмай, ул саҡта өлөшләтә иҫәп алыу башҡарыла, шунан һуң оҙаҡ йылдар һуғыш һәм халыҡтың күпләп күсеп йөрөүе һөҙөмтәһендә этностар һанын аныҡ иҫәпкә алыу мөмкин булмай. Халыҡ һанының хәҙерге баһалары бик яҡынса фараз ғына булып тора, улар пуштундарҙың халыҡтың биштән ике өлөшөн тәшкил итеүен күрһәтә… Тажиктар Афғанстан халҡының дүрттән бер өлөшөн тиерлек тәшкил итә ала, тип фаразларға була». »

Афғанстандың төньяҡ-көнсығыш һәм көнбайыш төбәктәрендә: Бәлех, Тәхар, Бадахшон, Пәрван, Панджшер, Каписа, Бәглан, Гор, Бәдгис, Һәратта тажиктар күпселекте тәшкил итә. Тажиктарҙың байтаҡ төркөмдәре илдең башҡа провинцияларында ла (Нуристан, Нангархар, Хост, Забуль провинцияларынан тыш) йәшәй. Урта Азиялағы кеүек, тажик этник өлкәләре сүллек өлкәләре менән дә, үзбәк, төркмән, пуштун, хазарей, чараймак һ. б. этник биләмәләре менән дә ныҡ айырылған.

Афғанстанда тажиктар ҡәбиләләр буйынса берләшмәй һәм үҙҙәре тыуған төбәктәр, провинциялар, ҡалалар, ҡасабалар йәки ауылдар буйынса атай; мәҫәлән, Бадахши, Бәглани, Мазари, Панджшери, Кабули, Герати, Куһистани һәм башҡалар[81]. Элегерәк пуштун булмаған ҡәбиләләрҙең ҡайһы берҙәре тажик ҡәбиләләренә оҡшатылған[82][83].

Афғанстан тажиктарын түбәндәге төркөмдәргә бүлергә мөмкин:

  • Бәлех һәм Бадахшон тажиктары (төньяҡ һәм төньяҡ-көнсығыш) Тажикстандың көньяҡ тажик ареалын дауам итә.
  • Кабулистан тажиктары — Кабул, Пәрван һәм Ғәзни (Кабул, Панджшер йылғалары, Аргандаб йылғаһының үрге ағымы бассейндары) райондарында.
  • Һәрат тажиктары (запад) — күбеһенсә Иран Хөрәсәне һәм Систан фарсыларын дауам итеүсе Герируд һәм Хәмун күле бассейны шиғый халҡы.

Ҡытай

[үҙгәртергә | сығанаҡты үҙгәртеү]

Ҡытай тажиктары йәки Ҡытайҙағы тау тажиктары (һарыкүл теле: [tudʒik], тужик; ҡыт. ғәҙәти 塔吉克族, , пиньин: TǎJíkè Zú), улар иҫәбендә Ҡытайҙың төньяҡ-көнбайышында урынлашҡан Шеңжан-Уйғыр автономиялы районында йәшәгән этник төркөмдәр бар. Улар Халыҡ Республикаһы хөкүмәте тарафынан рәсми танылған 56 милләттең береһе булып тора.

Үзбәкстан

[үҙгәртергә | сығанаҡты үҙгәртеү]

Үзбәкстандың боронғо Бохара һәм Сәмәрҡәнд ҡалаларында йәшәгән халыҡтың күпселек өлөшөн тажиктар тәшкил итә, улар Үзбәкстан менән Тажикстандың көньяҡ һәм көнсығыш сиге буйындағы Сурхандаръя өлкәһендә күпләп йәшәй. Рәсми статистикаға ярашлы (2000), Сурхандаръя өлкәһенә Үзбәкстандағы барлыҡ тажиктарҙың 20,4%-ы тура килә, Сәмәрҡәнд һәм Наманган өлкәләренә тағы ла 34,4 % тура килә[84].

Үзбәкстанда тажик теле мәсьәләһе

[үҙгәртергә | сығанаҡты үҙгәртеү]

Рәсми статистика, 2017 йылға мәғлүмәттәр буйынса, Үзбәкстанда тажиктарҙың өлөшөн 4,8 % (1 544 700 кеше) тип баһалай[85]. Тарихсы Ричард Фольц фекеренсә, тажик теле илдә йәшәүселәрҙең күпселеге өсөн туған тел булып тора, Үзбәкстандағы тажик телле граждандарҙың күбеһе, айырыуса Бохара һәм Сәмәрҡәнд кеүек ҙур ҡалаларҙа, паспортта үзбәк тип яҙылған, унда, шул уҡ тарихсының фекеренсә, тажик теле һаман да боронғо ҡалаларҙа йәшәгән халыҡтың төп теле булып ҡала. Был феномен совет милли төҙөлөшөнөң үҙенсәлеге менән аңлатыла: Үзбәк ССР-ын ойошторғанда, артабан үҙ аллы Үзбәкстанда ла дауам иткән үзбәкләштереүсе сәйәсәте барышында ла, тажик телле халыҡты үзбәк милләтле тип яҙҙырғандар. Икенсе яҡтан, был граждандарҙың үҙ милләтен үҙ аллы билдәләүенә (самоидентификация) тап килмәүен һәм үҙ милләтен билдәләүгә прагматик ҡарашын сағылдыра[86].

Совет заманында Үзбәкстан Коммунистар партияһы башлығы Шәрәф Рәшитов етәкселегендә үзбәкләштереү барғанда тажиктарға Үзбәкстанда ҡалырға һәм үҙ паспорттарында үзбәктәр кеүек теркәлергә, йәки ауыл хужалығы алып барыуҙы ҡыйынлаштырған таулы Тажикстанға күсергә тура килгән[87]. Һуңғы халыҡ иҫәбен алыу барышында ғына (1989 йыл) милләт паспорт буйынса түгел, ә респонденттың этник үҙбилдәләнеше нигеҙендә ирекле рәсми белдерелерә ала (декларироваться) ине[84]. Был Үзбәкстанда тажик халҡының 1979 йылда 3,9%-тан 1989 йылда 4,7 %-ҡа тиклем артыуына килтергән. Күпселек ғалимдарҙың баһаһы буйынса, тажиктар Үзбәкстан халҡының 35%-ын тәшкил итә ала[88][89].

Антрополог Роберт Кэнфилд мәғлүмәттәренә ярашлы, Үзбәкстан тажиктарын совет һәм совет ҡоролошонан һуңғы үзбәкләштереү Урта Азия оазистарының ултыраҡ халҡын төркиләштереү һәм фарсы телен ҡала сиктәренә йәки алыҫ тау өлкәләренә ҡыҫырыҡлау процесының дауамы булып тора. Башҡа төрки телдәр яғынан фарсы-тажик теле ҡыҫырыҡланған, мәҫәлән, боронғо фарсы ҡалаһы Мервта (Мары) XVII быуатта төркмән теленә күскән. Был процесс XIX быуатта айырыуса көсәйгән һәм фарсы телле элиталы Тажик ССР-ын ойоштороу менән генә туҡтатылған[90].

Байтаҡ иран субстратында формалашҡан үзбәк халҡы тажиктарға оҡшаш булғанға күрә, тажиктарҙың үзбәк берләшмәһенә интеграцияһы етди ауырлыҡһыҙ үтә[86]. Фольц фекеренсә, Үзбәкстанда тажиктар түгел, ә тажик телле халыҡтың дөйөм һаны иҫәпләнгән һәм яҡынса ғына баһаланыуы мөмкин.

Бәғзе күҙәтеүселәр фаразлауынса, тажиктар, Рәсәй империяһының аҙағында үткәрелгән халыҡ иҫәбен алыуға нигеҙләнеп, әүәлгесә Бохара, Сәмәрҡәнд һәм Үзбәкстанда ҡалырға теләп, милли шәхес танытмаһында үҙҙәрен үзбәк тип идентификациялаған[91][92].

Бөгөнгө көнгә тажик телендә төрлө кимәлдәге уҡыу йорттарында фәндәр уҡытырға, гәзит һәм журналдар сығарырға рөхсәт ителә. Шуға ҡарамаҫтан, дәүләт телен — үзбәк телен өйрәнеү уңайлыраҡ тип һанағанлыҡтан, уны әкренләп ҡыҫырыҡлау тенденцияһы һаҡлана[93].

Пакистан

[үҙгәртергә | сығанаҡты үҙгәртеү]

Пакистанда тәү сиратта ҙур ҡалаларҙа (Пешавар, Равалпинди, Лахор, Карачи) тупланған миллионға яҡын фарсы телле кеше иҫәпләнә. Шулай уҡ Афғанстандан 200 меңдән ашыу тажик ҡасаҡтары йәшәй. Мадаклашт халҡы — округтың административ үҙәгенән көньяҡ-көнсығышҡа табан Мадаклашт ауылында йәшәгән һәм 3 меңгә яҡын кеше иҫәпләнгән Читрал архаик фарсы телле общинаһы — ҡыҙыҡлы күренеш. Мадаклашттар — XVIII быуатта Афғанстандан күсеп килгән тажик телле тимерселәрҙең нәҫеле[94].

Төркмәнстан

[үҙгәртергә | сығанаҡты үҙгәртеү]

1989 йылда үткән һуңғы совет халыҡ иҫәбен алыу мәғлүмәттәренә ярашлы,[95] Төркмәнстанда 3149 тажик иҫәпләнә, йәғни ул ваҡытта 3,5 миллион халыҡтың дөйөм иҫәбенән 0,1 % кәмерәк. 1995 йылда бойондороҡһоҙ Төркмәнстанда үткәрелгән тәүге халҡы иҫәбен алыу 4,4 миллион кешенең 3 103-ө (0,07 %) тажик булыуын күрһәтте, уларҙың күбеһе (1922) Афғанстан һәм Үзбәкстан сигенә сиктәш Лебап һәм Марый виләйәтенең көнсығышында тупланған[96].

Рәсәйҙә

[үҙгәртергә | сығанаҡты үҙгәртеү]

2002 йылда бирелгән Миграция буйынса халыҡ-ара ойошма вәкиле баһалауынса, йыл һайын Рәсәйҙә 650 мең Тажикстан гражданы аҡса эшләгән, һәм күпселеге — законһыҙ[97]. Башҡа мәғлүмәттәр буйынса, 2000 йылдың ғинуарынан 2003 йылдың ғинуарына тиклем Рәсәйҙә — 530 мең тажик мигранты, ә 2007 йылда Рәсәй Федерацияһында 450—500 мең Тажикстан гражданы йәшәгән һәм эшләгән[98].

Теле

[үҙгәртергә | сығанаҡты үҙгәртеү]
«Коммунистик Исфара» гәзитенән (1939 йылдың 29 декабрендә) иллюстрация. «Dekabr» (декабрь) Декабрь айы яҡшы күренә

XX быуатҡа тиклем тажиктарҙың әҙәби теле Иранда фарсы теле менән бер булған һәм فارسی fārsī «фарсы» йәки دری darī «һарай яны теле» тип аталған, тажик теле (تاجیکی tāǰīkī) һарай теле, ҡайһы берҙә был телдең күп төрлө һөйләшеү формаларын (тажик теле) атаған, йәғни аристократия һәм мәғрифәтле синыф теленә ҡапма- ҡаршы фарсы телле ябай халыҡтарҙың теле булған, дөйөм алғанда был термин көслө таралыш алмаған[46]. Афғанстанда файҙаланылған фарсы теле варианты тажик теленә яҡыная һәм уның менән берҙәм "көнсығыш фарсы континуумы"н (Ирандың «көнбайыш» фарсыһына ҡаршы) барлыҡҡа килтерә. 1964 йылда рәсми рәүештә уға «дари» тип аталған боронғо исем бирелгән.

Диалекттары

[үҙгәртергә | сығанаҡты үҙгәртеү]

Тажик совет милләте төҙөлөшө яңы әҙәби форма булдырыуҙан айырылғыһыҙ, уның исеменә тажик теле неологизм йәлеп ителгән. СССР-ҙың тажик теленең нигеҙенә Афғанстан, Иран Хөрәсәне халҡының һәм айырыуса Көнбайыш Иран диалекттарының йәнле һөйләшеү телмәренән ныҡ ситләшкән, Бохара оазисында тыуып үҫкән Садритдин Айни совет тажик яҙыусыһы әҫәрҙәрендә әҙәби эшкәртеү алған төньяҡ тажик һөйләштәре һалынған. Төньяҡ Тажикстан мәҙәниәте үҙәктәре, Сәмәрҡәнд һәм Бохара үҙҙәре Үзбәкстан ССР-ына эләккән[46]. Традицион ғәрәп яҙмаһынан латиницаға, һуңынан һаманғаса тажик теле өсөн ҡулланылған кириллицаға (1940 йылдан алып) тәржемә итеү мөһим аҙым булды. Тажикстандың яңы интеллигенцияһының ҡайһы бер вәкилдәре был аҙымды СССР-ҙың тажик дөйөмлөгөнән фарсы телле донъянан маҡсатлы айырылыу тип ҡабул итә[46].

Тажик телен модернизациялауға һәм демократлаштырыуға ҡарамаҫтан, әҙәби тел (таж. забони адабӣ) дөйөм алғанда фарсы-дари традицияларын дауам итә, уны, классик прототибынан ныҡ тайпылған, үзбәк һәм рус телдәре йоғонтоһона бирелгән, тажиктар ғәҙәттәгесә фарсы теленән тыш, үҙҙәренеке тип һанай, һәм йәнле һөйләшеү телмәренә (таж. забони куча «урам теле», таж. забони бозор «баҙар теле») аныҡ ҡаршы ҡуйыла[46].

Совет ирансыларының һәм тажик телен өйрәнеүселәрҙең тикшеренеүҙәре һөҙөмтәһендә, мәҫәлән, әлегә тиклем Иран фарсылары һәм Афғанстан дариҙары маҡтана алмаған, тип әйтер кәрәк, тажик һөйләштәренең ентекле диалектологик тасуирламаһы төҙөлдө. Әлеге ваҡытта 50-нән ашыу тажик һөйләше билдәле[99].

Яҙмаһы

[үҙгәртергә | сығанаҡты үҙгәртеү]

Урта Азияны Ғәрәп хәлифәлеге яулағандан алып тажик теленең яҙыу системаһы ғәрәп яҙмаһына нигеҙләнә, ә 1929 йылда тажик дәүләтселегенең яңы тәртибе менән бәйле, латиницаға күсерелә[100]. Хәҙерге тажик телендә кириллица ҡулланыла.

Күп кенә постсовет дәүләттәрендәге кеүек үк, яҙыу системаһының һәм уның тирәләй бәхәстәрҙең үҙгәреүе сәйәси темалар менән тығыҙ үрелгән. Кириллицаны ҡабул иткән мәлдән алып латиница файҙаланылмауына ҡарамаҫтан, уны илде үзбәк яҙмаһын латиница нигеҙенә күсергән Үзбәкстан менән яҡынайтырға теләүселәр хуплай[101]. Фарсы алфавиты илебеҙҙе Иран, Афғанстан һәм уларҙың фарсы мираҫы менән яҡынайтырға теләүселәрҙә лә осрай. Де-факто стандарты сифатында, кириллица, ҡағиҙә булараҡ, илде Рәсәйҙән алыҫлаштырыу түгел, ә статус-кво статусын һаҡлап ҡалырға теләүселәр хуплай.

Файҙаланылған алфавиттар ваҡыт үтеү менән үҙгәрә. Тажик яҙыуы өсөн тәүге яҙма булып ғәрәп яҙмаһы, һуңынан, 1930—1940 йылдарҙа, хәҙерге кириллица яҙмаһы менән алмашынған латиница иҫәпләнә[102]. Бохарала йәшәгән йәһүдтәр һөйләшкән йәһүд-тажик диалекты бухориҙың диалекты, ғәҙәттә, йәһүд алфавитына нигеҙләнеп яҙылған, әммә XXI быуатта кириллица хәрефтәре менән яҙыла.

Дине

[үҙгәртергә | сығанаҡты үҙгәртеү]
Исхан Ходжа, кади Самарканда
Мазари-Шәрифтәге Зәңгәр мәсеттә (Афғанстан) булғандан һуң, Балх губернаторы Атта Мөхәммәт Нур, Афғанстан

Төрлө ғалимдар тажик халҡының зороастрий, һинд һәм буддик мираҫын[103][104][105][106][К 1] Ә хәҙерге Тажикстанда һәм Үзбәкстанда ҡаҙыу эштәре зороастрий ут ғибәҙәтханаларының ҡалдыҡтарын күрһәтә. Утҡа табыныуҙың иртә ҡорамдары Балхта һәм Бактрийҙа табылған, ә хәҙерге Тажикстанда һәм Үзбәкстанда исламға тиклемге ҡаҙыу эштәре зороастриялағы ут ҡорамдары ҡалдыҡтарын күрһәтә[107].

Шулай уҡ бөгөн тажиктарҙың күбеһе сөнни ислам динен тота, хәйер, айырым райондарҙа шиғый ун икелеләре һәм исмаилиттары ла бар. Күп шиғый булған райондар Афғанстандағы Герат, Бадахшон провинцияларын, Тажикстандағы Таулы-Бадахшон автономиялы өлкәһен һәм Ҡытайҙағы Ташҡурған автономиялы округын үҙ эсенә ала. Билдәле ислам ғалимдарының ҡайһы берҙәре Афғанстанда, Тажикстанда, Үзбәкстанда һәм Төркмәнстанда урынлашҡан хәҙерге, йәки тарихи көнсығыш Иран төбәктәрендә тыуып үҫкән, шуға күрә уларҙы тажиктар булараҡ ҡарарға мөмкиндер, моғайын. Улар араһында Әбү Хәнифә, Мөхәмәт әл-Бохари, Әбү Иса әт-Тирмизи, Әбү Дауыт, Насир Хөсрау һәм башҡалар бар.

Тажикстан 2009 йылды тажик юрист-мосолман сөнни Әбү Хәнифәнең хәтер йылы булараҡ билдәләне, уларҙың ата-бабалары Афғанстандың Пәрван провинцияһынан сыҡҡан, сөнки илдә халыҡ-ара симпозиум үткәрелде, унда ғилми һәм дини лидерҙар ҡатнашты[108].

Тажиктарҙың йола мифологияһында Бобои-Дехкон (таж. Бобои-Деҳқон) «Игенсе бабай» — тажик халҡының мәҙәни геройы һәм ата-бабаһы, уларҙы ер һөрөргә һәм иген сәсергә өйрәткән айырыуса ҙур роль уйнай[109].

Мәҙәниәт

[үҙгәртергә | сығанаҡты үҙгәртеү]

Әҙәбиәт

[үҙгәртергә | сығанаҡты үҙгәртеү]

Боронғо әҙәбиәт

[үҙгәртергә | сығанаҡты үҙгәртеү]

Тажик халҡы ата-бабаларының боронғо ауыҙ-тел шиғриәте иң элек синфи көрәше менән бәйле ҡайһы бер яңы һыҙаттарға эйә булған. Үҙенең төп идеяларында һәм мотивтарында община крәҫтиәндәре күпләп ижад иткән был шиғриәт өҫтөнлөк иткән синыфтарҙың идеологияһына ҡаршы тора. Ерҙәге бәхеттән баш тартҡан өсөн ҡанбабалар вәғәзенә ҡаршы ҡуйыуға ожмах бүләк иткән «миһрап менән тәхеткә буйһоноу» сәбәпле, халыҡ шиғриәте ерҙәге бәхеткә өндәй[110].

Боронғо тажик ауыҙ-тел шиғриәте — киләһе быуаттарҙың халыҡ шиғриәтенә хас бөтә жанрҙарҙы ла: ҙур эпик шиғри хикәйәт (достон), бәләкәй шиғри хикәйәт (боронғо исеме: «чома»), йола йырҙары, лирик көйҙәр, әкиәттәр, өгөт-нәсихәтле хикмәттәр (притча), әйтемдәр һәм мәҡәлдәр, драмалаштырылған дуэттар — «ярыштар» һ. б., һәм шулай уҡ силлабик метрика (тоника элементтары менән), ассонанстар — рифма элгәрҙәре (башланғыс һәм һуңғы), параллелизм, ҡабатлауҙар һәм художестволы фигуралар һәм троптар тибындағы һүрәтләү алымдары, — урта быуат халыҡ шиғри ижады өсөн художестволы арсенал булып торған[110].

Сөғд әҙәбиәте

[үҙгәртергә | сығанаҡты үҙгәртеү]

Файл: Sogdian text Manichaean letter.jpg|Манихей кредиторы хатынан сөғд тексы (яҡынса IX—XIII быуаттар) Файл: Manicheans.jpg|Сөғд ҡулъяҙмаларын яҙған Манихей руханиҙары (Кочо, Тарим бассейны, VIII—IX быуаттар) Файл: Sogdian Christian Text Written in Estrangelo.jpg|Эстрангелола яҙылған һәм Турфанда (IX—XI быуаттар) табылған Сөғд христиан тексы

</gallery>

XX быуатта башлыса Шеңжанда, сөғд сауҙа факториялары урынлашҡан урында IV—X быуат яҙма һәйкәлдәре, шулай уҡ Тажикстанда — Сөғд батшалығындағы Калаи-муг тауы территорияһында һаҡланған ҙур архив табылған[111].

Һаҡланған сөғд текстарын дүрт төркөмгә бүлеү уңайлы: будда текстары, манихей, христиан (несториан) һәм секуляр (юридик һәм хужалыҡ яҙмалары, хаттар). Бер нисә фрагмент зороастризмға ҡарай

Классик фарсы әҙәбиәте

[үҙгәртергә | сығанаҡты үҙгәртеү]

Яңы фарсы классик әҙәбиәтенең билдәле тәүге нигеҙ һалыусыһы йәштән халыҡ йырсыһы һәм музыканты булған Рудаки[112]. Шулай уҡ сөғд музыканты һәм яҙыусыһы Әбу Хафс Сөғди — яңы фарсы шиғриәтенә нигеҙ һалыусы тигән фекер бар, әммә күп ғалимдар бының нигеҙлелеге буйынса дәғүә белдерә. оспаривается многими учёными[113].

Рудаки шиғырҙары фарсы шағирҙарының киләһе быуындары өсөн өлгө булып тора. Ул классик шиғриәткә нигеҙ һалыусы тип танылған, ул X—XV быуаттарҙа тажиктар һәм фарсылар араһында таралып, Фирҙәүси, Ғүмәр Хәйәм, Камаль Хужанди, Йәләлетдин Руми, Низами Гәнжәүи, Сәғҙи Ширази, Назир Хосроу, Хафиз Ширази һәм Жәми кеүек корифейҙарҙы таныта. Был шиғриәт классиктары Рудакиҙы, үҙҙәренең уҡытыусыһы тип иҫәпләп, яратып иҫкә ала[114].

Был төбәк яҙыусылары б. э. X быуатынан алып тажик әҙәбиәтенә һиҙелерлек өлөш индергән, һәм әүҙем халыҡ әҙәбиәте дауам иткән. Тажик әҙәбиәте Рудакаҙан Йәмигә тиклем күҙәтергә мөмкин булған киңерәк фарсы әҙәби традицияһынан барлыҡҡа килә. Тажиктар Фирҙәүисиҙең «Шаһнамә» әҫәрен милли эпос тип иҫәпләй һәм Вахшта тыуып үҫкән Румиҙең ижадын юғары баһалай[115]. Тажиктарға аңлайышлы булған яңы фарсы телендә шулай уҡ үҙҙәренең хеҙмәттәрен Әбүғәлисина, Әл-Бируни, Әл-Хорезми, Әбүбәкер Наршаһи, Әбү Сөләймән Сижистани, Әл-Фирғәни, Шәмскайси Рази, Хабаш әл-Хәсиб, Усман-Джузжани һәм Әләддин Жувайни һәм Рәшит әд-Дин Хәмәдәни кеүек билдәле фарсы һәм ислам ғалимдары яҙған.

Үҙенсәлекле тажик әҙәбиәте

[үҙгәртергә | сығанаҡты үҙгәртеү]

Үҙ аллы тажик әҙәбиәте тарихы XVI быуатҡа барып тоташа[116], уртаҡ фарсы-тажик әҙәбиәтенең һуңғы классиктары булып Жәми иҫәпләнә.

XVI быуатта тажик әҙәбиәте, фарсы поэзияһы принциптарына нигеҙләнеп, үҙ аллы үҫешкән. Уның сығанағы — Кәмал әд-Дина Бинои, Бәдретдин Хилоли, Әбдүрәхмән Мөшфиҡиҙең шиғриәте[117] һәм Васифиҙың прозаһы. XVII быуатта Сайидо Насафи Миробидтың поэзияһы («Яҙғы мотивтар» аллегорик поэмаһы, XVII быуат аҙағы) популярлыҡ яулаған. XVIII—XIX быуаттың 1-се яртыһында күпселектә Бохарала, Кокандта һәм Хорезмда үҫешкән әҙәбиәт Һиндостандың, бигерәк тә Бедилдең, фарсы телле ижады ҙур йоғонтоһо яһай. XX быуаттың 2-се яртыһында тажик әҙәбиәтен үҫеш үҙенсәлектәре Үҙәк Азияны Рәсәй империяһына ҡушыуға бәйле. XIX быуат аҙағының төп фигураһы — Бохара әмирлегендә идара итеүсе синыфтың консервативлығын һәм яңылыҡҡа ҡаршы рухын тәнҡитләгән һәм дәүләт ҡоролошон үҙгәртеү мәсьәләләрен күтәргән яҙыусы һәм мәғрифәтсе Әхмәд Дониш[116]. Тажик әҙәбиәте үҫешенә шулай уҡ Туграл Аһрори, Шохин Шамсетдин, Кирам Бухари, Сәйетәхмәт Васли Сәмәрҡәнди кеүек яҙыусылар һәм тарихсылар ҙа тос өлөш индерә.

Совет осоро һәм хәҙерге әҙәбиәте
[үҙгәртергә | сығанаҡты үҙгәртеү]

1917 йылғы большевиктар революцияһы һәм Советтар Союзын булдырыу тажик әҙәбиәте үҫешендә хәл иткес үҙгәреш осоро булып тора. 1924 йылда Тажик АССР-ы һәм 1929 йылда Тажик ССР-ы ойошторолоуы тажиктарҙың «милли» һәләтен үҫтерергә мөмкинлек биреүсе сәйәси сиктәр булдыра. Совет власы, Сталиндың милләт һәм тел тураһындағы идеяларына ярашлы, шулай уҡ яңы тажик әҙәби телен булдырыуға булышлыҡ итә. Классик фарсы теленә нигеҙләнгән һәм аралашыу теленең лексикаһын һәм формаларын киң файҙаланған коммунистик йәмғиәт төҙөүгә һәм мультимәҙәни яңы совет кешеһен булдырыуға арналған яңы, һуғышсан әҙәбиәт булараҡ хеҙмәт итергә тейеш ине.

1930-сы йылдарҙа тажик әҙәбиәте эшселәр әҙәбиәтенә (пролетаризация) әйләнә. 1933 йылда Тажикстан Яҙыусылар союзын булдырыла, ул әҙәби эшмәкәрлектең бөтә аспекттарына етәкселек итеүҙә Коммунистар партияһы ҡоралы булып хеҙмәт иткән. Совет яҙыусыларының маҡсатын Абулкасим Лахути 1934 йылда Мәскәүҙә үткән беренсе съезында әйтеп бирә, ул үҙенең хеҙмәттәш яҙыусыларын «социализмға лайыҡлы әҫәрҙәр» ижад итеүгә арнарға саҡырҙы[118].

Шул осорҙағы тажик художестволы әҙәбиәтенең алдынғы фигураһы Садретдин Айни романдары ла тажик социалистик реализмының формаһы һәм йөкмәткеһе үҫеше этаптарын теркәгән[119][120]. Уның «Одина, йәки ярлы тажик мажаралары» (таж. Одина ё саргузашти як тоҷики камбағал) тигән тәүге романы тау тажиктары тураһында. Уның бер саргузашти яҡ тажиктар хаҡында яҙған.

Киләһе өс романы бөтә совет осоронда тажик художестволы әҙәбиәте стиле өҫтөнлөк иткән реализм үҫешендә артабанғы прогресты иҫбат итә. "Дохунда"ла ыңғай герой — үҙ общинаһының тормошон яҡшыртырға ынтылған аңлы революционер булып киткән ярлы крәҫтиән[121].

Архитектураһы

[үҙгәртергә | сығанаҡты үҙгәртеү]
Төп мәҡәлә: Тажик архитектураһы
Шулай уҡ ҡарағыҙ: Фарсы архитектураһы

Музыкаһы

[үҙгәртергә | сығанаҡты үҙгәртеү]
Төп мәҡәлә: Тажикистан музыкаһы

Исемдәре

[үҙгәртергә | сығанаҡты үҙгәртеү]
Төп мәҡәлә: Тажик исемдәре

Аш-һыуы

[үҙгәртергә | сығанаҡты үҙгәртеү]
Ҡарт шешлек әҙерләй

.
Тажикистан маркаһы (2002 йыл)]]

Тажик аш-һыуы оазистар һәм Үҙәк Азия тауҙары халыҡтарына хас төбәк һәм традицион аш-һыуҙан ғибәрәт. Тажик аш-һыуының күп кенә рецептары күп быуатлыҡ тарихҡа эйә һәм хатта Көнсығыш ғалимдарының, шул иҫәптән Әбүғәлисина хеҙмәттәрендә лә телгә алына.[122]. Традицион тажик аш-һыуы күп осраҡта үзбәктәрҙең аш-һыуы менән оҡшаш һәм күсмә ҡырғыҙҙар менән ҡаҙаҡтарҙың аш-һыуынан айырыла. Бынан тыш, илдең төрлө төбәктәрендә йәшәүсе тажиктар рационы һәм төбәк аш-һыуы араһында айырма бар[123].

Ғәҙәттә, дастарханға күмәк кешеләр менән бүлешеп ашарлыҡ аҙыҡ һалалар. Тажиктар кибеттәрҙә һәм киоскыларҙа аҙыҡ-түлек (фаст-фуд) һатып алып ашауҙы, аяғөҫтө ризыҡ тәғәмләүҙе хушһынмай. Бер табаҡтан ашау берҙәмлекте нығыта һәм тыныслыҡ килтерә, йәм өҫтәй, тип ышана тажиктар[124].

1990-сы йылдарҙағы граждандар һуғышы ваҡытында, 1992 йылдың 27 ноябрендә, Худжанда, унан һуң Хорогта йәһүд традицияһы васыяты йәки ҡытай ҡайтанан берләшеү киске ашына оҡшаған «оши оштӣ» («татыулыҡ табыны») тип аталған символик киске аш үткәрелгән[124]. Оппозиция һәм хөкүмәт быны тыныс процестың бер өлөшө итеп ҡараны. «Оши оштӣ» табынында ике яҡ араһында килешеү төҙөү билдәһе тип, былауҙы бергә ашаған. Тажикстан хөкүмәте 1990-сы йылдарҙың икенсе яртыһында таулы Тажикстанда оппозиция төбәктәрен тынысландырыу өсөн «оши оштӣ» тәжрибәһен ҡулланған[124].

Һуңғы ваҡиғалар

[үҙгәртергә | сығанаҡты үҙгәртеү]

Мәҙәни яңырыуы

[үҙгәртергә | сығанаҡты үҙгәртеү]

Советтар Союзының тарҡалыуы һәм Афғанстандағы Граждандар һуғышы бөтә төбәктә тажик милләтселеге тергеҙелеүенә, шул иҫәптән Тажикстанда фарсы-ғәрәп яҙмаһына кире ҡайтырға маташыуға килтерҙе[46][125][126]. Бынан тыш, Тажикстан, атап әйткәндә, был хәрәкәттең координация үҙәге булған, һәм хөкүмәт унда ғәрәп баҫып алынғандан һуң, төбәктә тажиктар өҫтөнлөк иткән Сәмәниҙәр дәүләтенең, беренсе дәүләттең мираҫын тергеҙеү буйынса аңлы рәүештә тырышлыҡ һалған. Мәҫәлән, Тажикстан президенты Эмомали Рахмон үҙенең фамилияһынан «ов» рус ялғауын алып ташлата һәм башҡа кешеләргә тыуымды теркәгәндә тажик исемдәрен ҡулланырға күрһәтмә бирә[127][128]. 2009 йылдың октябрендә хөкүмәт иғланына ярашлы, Тажикстандың 4000-гә яҡын гражданы йыл башынан алып үҙ фамилияларынан «ов» һәм «ев» ялғауҙарын алып ташлаған[129]. 2009 йылдың сентябрендә Тажикстандың Исламды тергеҙеү партияһы милли телде «тажик теле» тип түгел, ә «тажик-фарсы» тип йөрөтөү тураһында закон проектын тәҡдим итә. Был тәҡдим Рәсәй киң мәғлүмәт сараларының тәнҡит тыуҙырҙы, сөнки закон проекты Тажикстандың этник-ара телдәре (лингва франка) иҫәбенән рус телен алып ташларға тырышты[130]. 1989 йылда уның рәсми исеменә йәйәләрҙә телдең тәүге исеме (фарси) өҫтәлһә лә, 1994 йылда Рахмон хөкүмәте телде «тажик теле» тип үҙгәртә[130]. 2009 йылдың 6 октябрендә Тажикстанда, аралашыу теле булараҡ, рус теленең статусы юҡҡа сығарыла һәм, Тажикстандың этник әҙселек вәкилдәренән тыш, рәсми документтарҙа һәм мәғарифта тажик телен ҡулланыуҙы һәм уға ярашлы, Тажикстандың этник әҙселек вәкилдәре үҙҙәре һайлаған телдә белем алырға рөхсәт иткән закон ҡабул ителә[131][132].

Спорттың милли төрҙәре

[үҙгәртергә | сығанаҡты үҙгәртеү]
Тажикстан почта маркаһында бузкаши һүрәтпе (2002 йыл)
  • Гуштингири — тажик милли көрәше
  • Човган — команда ат-спорт уйыны, заманса ат полоһының башланғысы
  • Бузкаши — кәзә тартыу (һыбайлыларҙың кәзә түшкәһе өсөн көрәше).

Антропологияһы һәм генетикаһы

[үҙгәртергә | сығанаҡты үҙгәртеү]
Тажик малайҙары

Антропологияһы

[үҙгәртергә | сығанаҡты үҙгәртеү]

Антропологик яҡтан тажиктарҙың (айырыуса таулы) төп массаһы ҙур европеоид расаһының памир-фирғәнә расаһына ҡарай. Көньяҡ (Кабулистан) һәм көнбайыш (Иран менән сиктәш территорияларҙа) Афғанстан тажиктары антропологик яҡтан һинд-иран (иран-афған) расаһына яҡын.

Тигеҙлектә йәшәүсе тажиктар

[үҙгәртергә | сығанаҡты үҙгәртеү]

Тигеҙлектәрҙә йәшәгән тажиктарҙа монголоид элементтарҙың ҡушылмаһы билдәләнә[133]. Энциклопедический словарь Брокгауза и Ефрона, изXIX быуат аҙағыы — XX быуат башында нәшер ителгән Брокгауз һәм Ефрондың энциклопедик һүҙлеге тажиктарҙың киләһе тасуирламаһын бирә[134]:

« Тажиктарҙың тышҡы физиономик үҙенсәлектәрендә иран тибының төп һыҙаттары асыҡ һиҙелә: улар ғәҙәттә уртаса буйлы, киң, ныҡ һөйәкле; йөҙө төрөктәрҙекенән оҙонсараҡ, әммә киң маңлай, киң яңаҡтар, йыуан танау һәм ҙур ауыҙҙарына ҡарап, туран ҡанының ҡушылмаһы тураһында һығымта яһарға мөмкин. Тажиктарҙың маңлайы бейек, асыҡ күҙҙәре, ҡара керпектәре, ҡуйы ҡараһыу-һары сәсле, ҡуйы һаҡаллы. »

Тау тажиктары

[үҙгәртергә | сығанаҡты үҙгәртеү]

Элек, тигеҙлектә йәшәүселәр һәм таулылар — «гар» («тау») һүҙенән «гарча» (йәки гальча) — айырыуса көнкүреш шарттары һәм тел буйынса ҡырҡа айырыла. Таулы тажиктар өлкәһен Гарчистан тип атағандар[135].

В. В. Бартольд мәғлүмәте буйынса:

« Ҡайһы бер ерҙәрҙә, Бохара әмирлегендәге кеүек үк, һарттарҙы тажиктарҙан телдәре буйынса түгел, көнкүреш һыҙаттары буйынса айыралар ине, башлыса ҡала халҡын һарттар, ауыл халҡын тажик, тип атайҙар ине. »

Монголға тиклемге осор әҙәбиәтендә гарча һүҙе гар («гора») һүҙенән килеп сыға (диалектик гарч формаһы телгә алына). Х быуатта Үрге Мургаба тигән айырым биләмәнән ғибәрәт өлкәне, йәғни таулылар йәшәгән урынды Гарчистан тип атағандар. Шулай уҡ һис юғында XII быуатта «Сәмәрҡәнд Гарчистаны» булғаны телгә алына. Күрәһең, үрге Зеравшан өлкәһен һәм гарча һәм Гарчистан терминдарының аныҡ билдәләмәләрен тарихи мәғлүмәттәрҙә табырға була[136].

Мосолман осоронда уҡ тигеҙлектәрҙә һәм тауҙарҙа йәшәүселәр араһында айырма булғандыр, моғайын. Ислам дине дәүерендә, өн составына ҡарағанда, бик боронғо терминдарҙы осратырға мөмкин: гар гора, гарча, йәки хәҙерге әйтелештә гальча, горец, Гарч йәки Гарчистан — Таулы өлкә. XI быуат башына үҙенә башҡа кенәзлекте тәшкил иткән үрге Мургабтағы (мерв) өлкәһен Гарчистан тип атағандар. Бынан тыш, XII быуатта Самани үрге Зеравшандағы таулы өлкәне, «Сәмәрҡәнд Гарчистаны» тураһында әйткәндер.

Амударья үрге ағымының таулы өлкәләрендә йәшәүселәргә шул уҡ терминды урта быуат әҙәбиәтендә ҡулланыу миҫалдары юҡ. Гарчтар, йәғни гальчалар, мосолман яҙыусыларының башҡаларға аңлайышһыҙ булған үҙенсәлекле, аңлайышһыҙ тел тураһындағы күҙаллауы берләшмәгән, күрәһең. Хәҙер заманда гальча һүҙе Урта Азияла айырым лингвистик төркөмдө билдәләү өсөн түгел, ә таулы тигән мәғәнәлә ҡулланыла[137].

Хәҙерге Тажикстан халҡы ла тажик һүҙен төрлөсә ҡулланған. Шугнан һәм Рушан кеүек ҡайһы бер таулы өлкәләрҙә йәшәүселәр үҙҙәрен тажиктар тип йөрөткән, уның ҡарауы, Дарваздағы тажикса һөйләшкән күршеләрен «фарсыса һөйләшеүселәр» (фарсигуй) тип атаған. Фарсы диалекттарының береһендә һөйләшкән Зеравшандың үрге ағымында йәшәүселәр үҙҙәрен тажик тип атаған, ә үҙенсәлекле диалектта һөйләшеүсе Ягноб йылғаһы үҙәнендә йәшәүселәрҙе гальча тип атаған. Үрҙә телгә алынған халыҡ үҙенең ягноб телен тажик теленән айыра[138].

В. В. Бартольд мәғлүмәттәре буйынса, тажиктар таусыларға (гальча) һәм үҙәндәрҙә йәшәүселәргә бүленгән. Тәүгеләре фарсыларға туғандаш телдә һөйләшкән, ә икенселәре туған һөйләшен онотҡан. Ғәмәлдә, нәҡ тигеҙлек тажиктары фарсы теленә яҡын телдә һөйләшкән, ә таулыларҙың һөйләштәре фарсыларға аңлашылмаған[139].

Тажик ҡара сәсле, ҡара күҙле, ҡуңыр йөҙлөнән алып аҡ тәнлегә тиклем. Һары сәс һәм асыҡ күҙҙәр Бадахшан, Фан тауҙары тауҙары, Зеравшан үҙәнендә (Тажикстандың төньяғында Гиссар һәм Төркөстан һырттары араһында), шулай уҡ Ромит, Варзоб, Каратаг тарлауығында һәм Тавильдар үҙәненән һәм Гисссарҙа йәшәгән тажиктарҙа осрай[140][141].

« Урта йәки оҙон буйлы, йөҙҙәре йөнтәҫ; ҡара, ҡуңыр, ҡайһы берҙә һарғылт сәсле, ғәҙәттә оҙонса матур йөҙ типлы, бейек маңлайлы, төҙ, ҡайһы берҙә бөркөт танаулы һәм матур ҡара йәки зәңгәр күҙле була. »

Генетикаһы

[үҙгәртергә | сығанаҡты үҙгәртеү]

Тажиктар төрлө гаплотөркөмдәргә ҡарай. Әммә тажиктар араһында өҫтөнлөк итеүсе гаплотөркөм — R1a Y-DNA. Тажик ир-егеттәренең 45%-ында R1a (M17), Ишкашим тажиктары араһында 68 % R1a, ә Худжанд тажиктар араһында 64 %-ҡа етә. Тажиктар араһында R1a гаплотөркөмдөң иң аҙ күрһәткесе — Ягнобта 16 % һәм Дүшәнбелә — 19 %. Иң киң таралған гаплотөркөмдәр:

  • R1a (Y-ДНК) гаплотөркөмө — 45 %
  • J (Y-ДНК) гаплотөркөмө — 18 %
  • R2 (Y-ДНК) гаплотөркөмө — 8 %[142].

Тажиктар филателияла

[үҙгәртергә | сығанаҡты үҙгәртеү]
  • «СССР халыҡтары» серияһы (тажиктар), СССР почта маркалары, 1933 й.
  • Тажик халыҡ кейемдәре, СССР почта маркалары, 1963 й.
  • 1933 йылда СССР-ҙа «СССР халыҡтары» почта маркалары этнографик серияһы сығарыла. Улар араһында тажиктарға арналған марка ла була.
  • 1960—1963 йылдарҙа СССР-ҙа «СССР халыҡтары костюмдары» почта маркалары этнографик серияһы сығарыла. Улар араһында тажиктарға арналған марка ла була.

Иҫкәрмәләр

[үҙгәртергә | сығанаҡты үҙгәртеү]
Комментарийҙар
  1. ↑ Многочисленные учёные определили местонахождение царства Камбоджа на южной стороне хребтов Гиндукуш долинах Кабул, Сват и Кунар, а Парама-Камбоджа — на территориях на северной стороне Гиндукуша в современной области Памир и Бадахшан в Таджикистане.
Сығанаҡтар
  1. ↑ 1,0 1,1 Country Factfiles. — Afghanistan, page 153. // Atlas. Fourth Edition. Editors: Ben Hoare, Margaret Parrish. Publisher: Jonathan Metcalf. First published in Great Britain in 2001 by Dorling Kindersley Limited. London: Dorling Kindersley, 2010, 432 pages. ISBN 9781405350396
  2. ↑ 2,0 2,1 Afghanistan (ингл.). — статья из Encyclopædia Britannica Online. Дата обращения: 1 март 2020.
  3. ↑ 3,0 3,1 Afghan, Tajik in Afghanistan. Дата обращения: 29 апрель 2020. Архивировано 8 апрель 2019 года.
  4. ↑ 4,0 4,1 4,2 Afghanistan in 2004 – A survey of the Afghan people (PDF). Kabul, Afghanistan: The Asia Foundation. 2004. Retrieved 2012-11-28.

  5. ↑ Tajik in Tajikistan. Дата обращения: 29 апрель 2020. Архивировано 12 декабрь 2019 года.
  6. ↑ В Душанбе родился девятимиллионный житель Таджикистана(недоступная ссылка)
  7. ↑ 7,0 7,1 Численность и национальный состав населения доля таджиков в населения Таджикистан, 2010 году - 84,3 %. Дата обращения: 3 февраль 2019. Архивировано 24 октябрь 2018 года.
  8. ↑ Опубликованы данные об этническом составе населения Узбекистана. Газета.uz (20 август 2021). Дата обращения: 16 март 2023.
  9. ↑ Foltz, Richard. The Tajiks of Uzbekistan (инг.). — Central Asian Survey, 1996. — P. 213—216.
  10. ↑ Karl Cordell. Ethnicity and Democratisation in the New Europe (инг.). — Routledge, 1998. —  201. — 240 p. — ISBN 0415173124. — ISBN 978-0415173124.:

    Consequently, the number of citizens who regard themselves as Tajiks is difficult to determine. Tajikis within and outside of the republic, Samarkand State University (SamGU) academic and international commentators suggest that there may be between six and seven million Tajiks in Uzbekistan, constituting 30 % of the republic's 22 million population, rather than the official figure of 4.7 % (Foltz 1996; 213; Carlisle 1995:88).
  11. ↑ Lena Jonson. Tajikistan in the New Central Asia: Geopolitics, Great Power Rivalry and Radical Islam (International Library of Central Asian Studies) (инг.). — I.B. Tauris, 2006. —  108. — 272 p. — ISBN 978-1845112936. — ISBN 1845112938.:

    According to official Uzbek statistics there are slightly over 1 million Tajiks in Uzbekistan or about 3% of the population. The unofficial figure is over 6 million Tajiks. They are concentrated in the Sukhandarya, Samarqand and Bukhara regions.
  12. ↑ 32 000 000 x 30% = 9 600 000
  13. ↑ 13,0 13,1 There are 1 000 000 Tajiks Persian-speaking native to Pakistan and 220 000 Tajik war-refugees from Afghanistan remain in Pakistan. Ethnologue.com's entry for «Languages of Pakistan'» 2004 йыл 1 сентябрь архивланған.. Census of Afghans in Pakistan 2006 йыл 21 март архивланған..
  14. ↑ Tajik (Afghan) in Iran. Joshuaproject.net. Дата обращения: 27 сентябрь 2017. Архивировано 28 сентябрь 2017 года.
  15. ↑ Национальный состав населения Российской Федерации согласно переписи населения 2021 года.
  16. ↑ Численность иностранцев на территории РФ. Дата обращения: 11 апрель 2016. Архивировано 27 апрель 2016 года.
  17. ↑ GTZ: Migration and development – Afghans in Germany 2007 йыл 27 сентябрь архивланған.: estimate for Tajiks based on total of 100 000 Afghans in Germany.
  18. ↑ Tajik in United States. Joshuaproject.net. Дата обращения: 27 сентябрь 2017. Архивировано 27 сентябрь 2017 года.
  19. ↑ Национальный состав населения - Открытые данные - Статистика Кыргызстана. www.stat.kg. Дата обращения: 4 август 2023.
  20. ↑ (2010)Chinese Nationalities and Their Populations (2010)(недоступная ссылка)
  21. ↑ Tajik in United Kingdom. Joshuaproject.net. Дата обращения: 27 сентябрь 2017. Архивировано 27 сентябрь 2017 года.
  22. ↑ Tajik in Kazakhstan. Joshuaproject.net. Дата обращения: 29 апрель 2020. Архивировано 12 декабрь 2019 года.
  23. ↑ Tajik in Sweden. Joshuaproject.net. Дата обращения: 27 сентябрь 2017. Архивировано 28 сентябрь 2017 года.
  24. ↑ Tajik in Turkmenistan. Дата обращения: 29 апрель 2020. Архивировано 31 июль 2020 года.
  25. ↑ Tajik in Belgium. Joshuaproject.net. Дата обращения: 27 сентябрь 2017. Архивировано 27 сентябрь 2017 года.
  26. ↑ Tajik, Afghan in Italy. Дата обращения: 29 апрель 2020. Архивировано 15 декабрь 2015 года.
  27. ↑ Всеукраинская перепись населения 2001 года. Распределение населения по национальности и родному языку. Государственный комитет статистики Украины. Дата обращения: 5 июль 2011. Архивировано 14 март 2012 года.
  28. ↑ Tajik, Afghan in Finland. Дата обращения: 29 апрель 2020. Архивировано 20 апрель 2016 года.
  29. ↑ Tajik, Afghan in Netherlands. Дата обращения: 29 апрель 2020. Архивировано 20 апрель 2016 года.
  30. ↑ Statistics Canada. 2011 National Household Survey: Data tables. Дата обращения: 11 февраль 2014. Архивировано 24 декабрь 2018 года.
  31. ↑ https://www.pmlp.gov.lv/lv/media/9756/download
  32. ↑ Foltz, 2019, p. 1
  33. ↑ Ягнобцы // Большая советская энциклопедия : [в 30 т.] / гл. ред. А. М. Прохоров. — 3-е изд. — М. : Советская энциклопедия, 1969—1978.
  34. ↑ 34,0 34,1 34,2 34,3 34,4 34,5 34,6 «Таджики» // Струнино — Тихорецк. — М. : Советская энциклопедия, 1976. — С. 169. — (Большая советская энциклопедия : [в 30 т.]; vol. 1969—1978, вып. 25).
  35. ↑ 35,0 35,1 Tajikistan: History (ингл.). Encyclopedia Britannica. Дата обращения: 30 апрель 2019. Архивировано 12 декабрь 2010 года.

  36. ↑ 36,0 36,1 Country Studies: Tajikistan – Historical & Ethnic Background (ингл.). Library of Congress (1996). Дата обращения: 20 апрель 2020. Архивировано 13 март 2018 года.

  37. ↑ 37,0 37,1 Cambridge Encyclopedia Vol. 8, pg. 2246, Bactria — Geography, History, Tokharistan, Archaeological sites, with this quote:

  38. ↑ 38,0 38,1 Таджики / Т. Каландаров // Большая российская энциклопедия : [в 35 т.] / гл. ред. Ю. С. Осипов. — М. : Большая российская энциклопедия, 2004—2017.
  39. ↑ Массагеты // БРЭ. Т. 19. М., 2011.
  40. ↑ 40,0 40,1 Андроновская культура // БРЭ. Т. 1. М., 2005.
  41. ↑ В Душанбе родился десятимиллионный житель Таджикистана(недоступная ссылка)
  42. ↑ Abdullaev, Kazim Nomad Migration in Central Asia (in After Alexander: Central Asia before Islam) (инг.) // Proceedings of the British Academy[en] : journal. — 2007. — Т. 133. — С. 87—98. Архивировано из первоисточника 2 май 2020.
  43. ↑ Таджики // Этнический атлас Узбекистана / А. Ильхамов. — Ташкент: Издательство «ИООФС — Узбекистан», 2002. — С. 197. — 451 с. — ISBN 5-862800-10-7.
  44. ↑ {{{2}}} (ингл.). — статья из Encyclopædia Britannica Online.
  45. ↑ 45,0 45,1 Bosworth, Fragner, 2000 Өҙөмтә хатаһы: <ref> тег дөрөҫ түгел: «Bosworth, Fragner—2000——» исеме бер нисә тапҡыр төрлө йөкмәткегә бирелгән
  46. ↑ 46,00 46,01 46,02 46,03 46,04 46,05 46,06 46,07 46,08 46,09 46,10 46,11 46,12 46,13 46,14 46,15 46,16 Perry, 2009 Өҙөмтә хатаһы: <ref> тег дөрөҫ түгел: «Perry—2009——» исеме бер нисә тапҡыр төрлө йөкмәткегә бирелгән
  47. ↑ Бартольд, В. В. «Таджики. Исторический очерк». — М, 1963. — Т. 2. — С. 451—68.
  48. ↑ Махмуд Кашгари. Диван Лугат ат-турк / Перевод, предисловие и комментарии М. А. Ауэзова. — А.: Дайк Пресс, 2005. — С. 324. — 1288 с.
  49. ↑ 塔吉克族的族称族源 2013 йыл 13 март архивланған. (Происхождение названия «таджики» и народности таджиков)
  50. ↑ Goshgarian R. Blending In and Separating Out: Sixteenth-Century Anatolian Armenian Food and Feasts // Starting with Food: Culinary Approaches to Ottoman History / Edited by Amy Singer[en]. — Markus Wiener Publishers, 2011. — P. 64.
  51. ↑ 51,0 51,1 Рахимов, 2014, с. 22
  52. ↑ Minorsky, Vladimir., John F. Richards[en]. Tadhkirat al-muluk. — 2nd ed. — L.: Edinburgh University Press, 1980. —  16—18. — 188 б. — 360 p. — ISBN 978-0906094129. — ISBN 0906094127.
  53. ↑ Savory, Roger M. The consolidation of Safawid power in Persia (инг.). — Der Islam, 1965. — P. 71—94.
  54. ↑ Ali Shir Nava'i. Muhakamat al-lughatain. — 1499.
  55. ↑ Zerjal, Tatiana; Wells, R. Spencer; Yuldasheva, Nadira; Ruzibakiev, Ruslan; Tyler-Smith, Chris. A Genetic Landscape Reshaped by Recent Events: Y-Chromosomal Insights into Central Asia (инг.). — The American Journal of Human Genetics, 2002. — P. 466—482.
  56. ↑ Wink, André[en]. Al-Hind: The Slavic Kings and the Islamic conquest, 11th–13th centuries (инг.). — 2002. — ISBN 0391041746.
  57. ↑ Абдуллаев К. Н. От Синьцзяна до Хорасана. Душанбе. 2009, стр. 70
  58. ↑ Айнӣ С. Маънои калимаҳои тоҷик. Ҡалып:Душ., 1942.
  59. ↑ Таджики // Брокгауз һәм Ефрондың энциклопедик һүҙлеге: 86 томда (82 т. һәм 4 өҫтәмә том). — СПб., 1890—1907. (рус.)
  60. ↑ Johnson, 2006, p. 18
  61. ↑ Брежнева С.Н. Передовая культура джадидов в Средней Азии в начале ХХ в.
  62. ↑ С. Агзамходжаев Политизация джадидского движения и выработка им программных проектов будущего устройства Туркестана: 1905–1917 гг. (рус.) // Медина. — 2008.
  63. ↑ Moslih, Hashmat. Kabul burial of Tajik King Kalakani stirs tension.
  64. ↑ Саъдиев Ш. С. История таджикского народа. Краткий курс лекций.. — Душанбе, 2012. — С. 103.
  65. ↑ Это важно знать каждому! Сколько ушло на фронт и сколько таджикистанцев не вернулись домой (9 май 2020).
  66. ↑ Потерянные статистикой солдаты: в Душанбе обсудили вклад Таджикистана в Победу (3 апрель 2020).
  67. ↑ Lion of Panjsher Ahmad Shah Massoud (ингл.).
  68. ↑ Численность и национальный состав населения. Дата обращения: 3 февраль 2019. Архивировано 24 октябрь 2018 года.
  69. ↑ Семья 9-миллионной жительницы Таджикистана въехала в подаренную квартиру(недоступная ссылка)
  70. ↑ UNHCR — Document Not Found. Дата обращения: 26 май 2019. Архивировано 3 октябрь 2018 года.
  71. ↑ Russian 2010 Census results; see also Ethnic groups in Russia
  72. ↑ Cole, Juan Kabul under Curfew after Anti-US, anti-Karzai Riots. San Francisco Bay Area Indymedia (30 май 2006). Дата обращения: 27 ноябрь 2007. Архивировано 25 август 2011 года.
  73. ↑ Общая информация 2013 йыл 20 март архивланған. // Официальный сайт Душанбе
  74. ↑ Этнический атлас Узбекистана. Ташкент — 2002 г.
  75. ↑ Хокимият Сурхандарьинской области. Дата обращения: 22 декабрь 2013. Архивировано из оригинала 24 декабрь 2013 года.
  76. ↑ Tajikistan (ингл.). Всемирная книга фактов ЦРУ. ЦРУ (5 май 2010). Дата обращения: 25 октябрь 2022.
  77. ↑ Suny, Ronald Grigor. History and Foreign Policy: From Constructed Identities to ‘Ancient Hatreds’ East of the Caspian (инг.). — 2006.
  78. ↑ Afghanistan. The World Factbook. Central Intelligence Agency (2019). Дата обращения: 4 февраль 2019. Архивировано из оригинала 9 июль 2016 года.
  79. ↑ «Опрос населения Афганистана — Афганистан в 2006 году», Азиатский Фонд, технической помощи со стороны Центр по изучению развивающихся стран (ЦСО, Индия) и афганских Центр Социально-экономические и научно-исследовательский Мнение (ACSOR), Кабул, 2006, PDF
  80. ↑ {{{2}}} (ингл.). — статья из Encyclopædia Britannica Online.
  81. ↑ Afghanistan: Tajik (ингл.). Дата обращения: 4 ноябрь 2022.
  82. ↑ Markham, C. R. Proceedings of the Royal Geographical Society and Monthly Record of Geography (инг.). — 1879. — P. 48.
  83. ↑ Bellew, Henry Walter. An inquiry into the ethnography of Afghanistan (инг.). — United Kingdom, 1891. — P. 126.
  84. ↑ 84,0 84,1 Этнический атлас Узбекистана. Дата обращения: 4 ноябрь 2022. Архивировано 6 октябрь 2008 года.
  85. ↑ stat.uz Демографическая ситуация в Республики Узбекистан. Дата обращения: 10 март 2018. Архивировано 14 ноябрь 2018 года.
  86. ↑ 86,0 86,1 Этнический атлас Узбекистана 2014 йыл 23 март архивланған. Институт «Открытое общество», 2002—451 с. (см. 2021 йыл 22 декабрь архивланған.)
  87. ↑ Масов, Рахим Масович. История топорного разделения. — Д.: Ирфон, 1991. — ISBN 5-667-00756-8.
  88. ↑ Richard Foltz. The Tajiks of Uzbekistan. (инг.). — Central Asian Survey, 1996. — P. 213—216.
  89. ↑ Svante E. Cornell. «Uzbekistan: A Regional Player in Eurasian Geopolitics?» (ингл.). Дата обращения: 4 ноябрь 2022. Архивировано 5 май 2009 года.
  90. ↑ Robert L. Canfield. Turko-Persia in Historical Perspective (ингл.). Cambridge University Press (2002 pp 53-77). Дата обращения: 11 март 2018. Архивировано 12 март 2018 года.
  91. ↑ Akhilesh Pillalamarri. The Tajik Tragedy of Uzbekistan | Uzbekistan’s past is closely intertwined with that of Tajikistan. (ингл.) (6 сентябрь 2016). Дата обращения: 5 ноябрь 2022.
  92. ↑ Людвиг Гибельгаус. Таджики в Узбекистане: два мнения (7 сентябрь 2003). Дата обращения: 5 ноябрь 2022.
  93. ↑ Мурат Садыков. Узбекистан: Таджикский язык подавляется (6 ноябрь 2013). Дата обращения: 5 ноябрь 2022.
  94. ↑ Chitral. Дата обращения: 23 август 2010. Архивировано 29 май 2010 года.
  95. ↑ Всесоюзная перепись населения 1989 года. Национальный состав населения по республикам СССР. Дата обращения: 25 октябрь 2022.
  96. ↑ Population census of Turkmenistan 1995 (инг.). — Asghabat: State Statistical Committee of Turkmenistan, 1996. — Vol. 1. —  75—100.
  97. ↑ Из Подмосковья на военном самолёте высланы 115 таджиков… 2012 йыл 11 сентябрь архивланған. Демоскоп Weekly
  98. ↑ Иванова Т. Д. Таджики в московском социуме 2012 йыл 21 май архивланған. в книге: Иммигранты в Москве / Институт Кеннана; Под ред. Ж. А. Зайончковской. — М.: «Три квадрата», 2009. с. 176—208
  99. ↑ Иванов В. Б. Учебник таджикского языка для стран СНГ: в 2 ч. Ч.1 / В. Б. Иванов, Е. В. Семёнова, Х. О. Хушкадамова; Мос.гос.ун-т им. М. В. Ломоносова, Ин-т стран Азии и Африки. — М.: Ключ-С, 2009. — 232 с. — ISBN 978-5-93136-078-2.
  100. ↑ Искандарова Ф.Д., Хашимов С.Х. Учебник таджикского языка для вузов стран СНГ / Ответственные редакторы: д.ф.н., профессор Камолиддинов Б., Зозулина В.Я.. — Душанбе: Маориф ва фарҳанг, 2014. — 352 с. — 300 экз. — ISBN 978-99947-34-27-6.
  101. ↑ Архивировано
  102. ↑ Языки Российской Федерации и соседних государств. — М.: «Наука», 2005. — Т. 3. — С. 49—63. — 606 с. — ISBN 5-02-011237-2.
  103. ↑ Moti Chandra. Geographical and Economic Studies in the Mahābhārata (инг.). — Upāyana Parva, 1945. — P. 11—13.
  104. ↑ M. R. Singh. Geographical Data in the Early Purāṇas: A Critical Study (инг.). — 1972. — P. 165—66.
  105. ↑ Dr Buddha Prakash. India and the World (инг.). — Agra, 1964. — P. 71.
  106. ↑ P. C. Bagch. India and Central Asia (инг.). — 1955. — P. 35.
  107. ↑ Johnson, 2006, p. 21
  108. ↑ Today marks 18th year of Tajik independence and success (ингл.). Дата обращения: 18 октябрь 2022. Архивировано 11 октябрь 2014 года.
  109. ↑ Ҡалып:Iranica
  110. ↑ 110,0 110,1 И.С. Брагинский. «Из истории персидской и таджикской литератур». — Москва: «Наука», 1972.
  111. ↑ И. С. Брагинский. Согди́йская литерату́ра. // БРЭ. Дата обращения: 23 октябрь 2022.
  112. ↑ Гафуров, 1989, p. 93
  113. ↑ Ҡалып:Книга:Энциклопедия ислама. 3-е издание
  114. ↑ Гафуров, 1989, p. 97
  115. ↑ Cultural life - Tajikistan (ингл.). Britannica. Дата обращения: 19 октябрь 2022.
  116. ↑ 116,0 116,1 Таджикиста́н / Баранчиков Е. В., Алексеева Н. Н. и др. // Большая российская энциклопедия [Электронный ресурс]. — 2016.
  117. ↑ Мушфики Абдурахман // Большая советская энциклопедия : [в 30 т.] / гл. ред. А. М. Прохоров. — 3-е изд. — М. : Советская энциклопедия, 1969—1978.
  118. ↑ B. Nikitine. La littérature des musulmanes en U.R.S.S (фр.). — Revue des études islamiques, 1934.
  119. ↑ А. Рахматуллаев. Проза Айни. — Душанбе, 1970. — С. 3—110.
  120. ↑ А. Сайфуллоев. Романы устод Садриддин Айни (Дохунда). — Душанбе, 1966.
  121. ↑ А. Сайфуллоев. Романы устод Садриддин Айни «Дохунда». — Душанбе, 1966.
  122. ↑ Курутоб и таджикская кухня. Этнополис. Дата обращения: 19 октябрь 2022.
  123. ↑ Abdullaev, 2018, p. 116
  124. ↑ 124,0 124,1 124,2 Abdullaev, 2018, p. 117
  125. ↑ Министр рассказал, зачем в школах Таджикистана изучают арабский алфавит (22 август 2019). Дата обращения: 25 октябрь 2022.
  126. ↑ Киромова, Махпора. Таджикистан: Переход с кириллицы на арабскую вязь неизбежен (28 ғинуар 2013). Дата обращения: 25 октябрь 2022.
  127. ↑ McDermott, Roger. Tajikistan restates its strategic partnership with Russia, while sending mixed signals (ингл.). The Jamestown Foundation (25 апрель 2007). Дата обращения: 25 октябрь 2022. Архивировано 14 октябрь 2007 года.
  128. ↑ Карамзин, Игорь. Борьба c суффиксами: почему в Таджикистане запретили русские фамилии (3 май 2022). Дата обращения: 25 октябрь 2022.
  129. ↑ Some 4,000 Tajiks opt to use the traditional version of their names this year (ингл.). Дата обращения: 25 октябрь 2022. Архивировано из оригинала 23 сентябрь 2015 года.
  130. ↑ 130,0 130,1 Tajik Islamic Party Seeks Tajiki-Farsi Designation (ингл.) (9 сентябрь 2009). Дата обращения: 25 октябрь 2022.
  131. ↑ Азар, Илья. Русский таджикам больше не нужен (3 октябрь 2009). Дата обращения: 25 октябрь 2022.
  132. ↑ Власти Таджикистана выводят русский язык из сферы официального общения (2 октябрь 2009). Дата обращения: 25 октябрь 2022.
  133. ↑ Средняя Азия. БСЭ. Дата обращения: 18 сентябрь 2011. Архивировано 24 ноябрь 2011 года.
  134. ↑ Таджики // Брокгауз һәм Ефрондың энциклопедик һүҙлеге: 86 томда (82 т. һәм 4 өҫтәмә том). — СПб., 1890—1907. (рус.)
  135. ↑ Бартольд, 1963, с. 121
  136. ↑ Бартольд, 1963, с. 197—198
  137. ↑ Бартольд, 1963, с. 457—459
  138. ↑ Бартольд, 1963, с. 470
  139. ↑ Бартольд, 1963, с. 644
  140. ↑ Анучин Д. Н. Гальча // Брокгауз һәм Ефрондың энциклопедик һүҙлеге: 86 томда (82 т. һәм 4 өҫтәмә том). — СПб., 1890—1907. (рус.)
  141. ↑ Горцы. Дата обращения: 6 март 2013. Архивировано из оригинала 29 октябрь 2013 года.
  142. ↑ Wells, RS; Yuldasheva, N; Ruzibakiev, R. et al. The Eurasian heartland: a continental perspective on Y-chromosome diversity (инг.) // Proceedings of the National Academy of Sciences of the United States of America : journal. — 2001. — Т. 98. — С. 10244—10249. — DOI:10.1073/pnas.171305098 — PMID 11526236. Архивировано из первоисточника 18 ғинуар 2017.

Әҙәбиәт

[үҙгәртергә | сығанаҡты үҙгәртеү]
wikt: таджик Викиһүҙлектә
commons: Тажиктар Викимилектә
n: Тажиктар Викияңылыҡтарҙа
Урыҫ телендә
Инглиз телендә

Һылтанмалар

[үҙгәртергә | сығанаҡты үҙгәртеү]

Ҡалып:Иранские народы Ҡалып:Таджикистан в темах Ҡалып:Народы Таджикистана

«https://ba.wikipedia.org/w/index.php?title=Тажиктар&oldid=1278500» битенән алынған