Арлар

Арлар
	Ауыл
	Арлар; Арлар
Ил	Рәсәй
Федерация субъекты	Башҡортостан
Муниципаль район	Ишембай районы
Координаталар	53°25′11″ с. ш. 56°18′53″ в. д.HGЯO
Сәғәт бүлкәте	UTC+6
Һанлы танытмалар
Автомобиль коды	02, 102
ОКАТО коды	80 231 860 002
ОКТМО коды	80 631 460 111
	Арлар

Арлар (рус. Арларово) — Башҡортостандың Ишембай районындағы ауыл. 2010 йылдың 14 октябренә ҡарата халыҡ һаны 210 кеше^[1]. Һайран ауыл Советы составына инә. Почта индексы — 453222, ОКАТО коды — 80231860002.

Атамаһының килеп сығыуы

Башҡорт АССР-ы топонимдар һүҙлеге былай тип аңлата: Арлар ар (удмурт) + -нар (суффикс) һүҙҙәренән. Әсфәндиәров Әнүәр Закир улы фекеренсә:

Бындай аңлатма ярайһы уҡ яраҡлы, сөнки бәләкәй ҡәбилә подразделениелары атамалары — башҡорт-юрматыларҙың аралары араһында ысынлап та муҡша этнонимдары (мордва өлөшө), ҡалмык, ар һ. б. булған. Әммә был ауылға удмурттар нигеҙ һалған тигәнде аңлатмай. Уларҙың араһынан кемдер ҡасандыр башҡорт общинаһына ингән һәм уның тулы хоҡуҡлы ағзаһы булған, һуңыраҡ был удмурттың туғандарының бер төркөмө арлар тип аталырға мөмкин.
— http://ufagen.ru/places/ishimbayskiy/arlarovo.html

.

Тарихы

Арлар — азнайҙар ҡасабаһы, XVIII быуаттың 80-се йылдарында Стәрлетамаҡ өйәҙенең Юрматы улусы башҡорттары үҙ ерҙәрендә нигеҙләгәндәр. 1865 йылда 38 ихатала 202 кеше йәшәгән. Малсылыҡ, игенселек, умартасылыҡ, саналар эшләү менән шөғөлләнгәндәр. Мәсете, 4 һыу тирмәне булған. 1906 йылда мәсет, ике һыу тирмәне, мөгәзәй иҫәпкә алынған. Шөғөлдәр араһында урман кәсебе, септә һуғыу булған. V ревизия уны типтәрҙәр ауылы тип теркәмәгән. Һуңынан башҡорттарҙан барлыҡ 18 типтәр ҙа үҙҙәренең «тәүтормош» ҡатламына ҡайтарыла (55-се йорт). 1834 йылда 27 йорт хужалығында 88 ир-ат һәм 79 ҡатын-ҡыҙ йәшәй, улар араһында — 6 күп ҡатынлы ғаилә. Быуат уртаһында ихаталар һаны үҙгәрмәй, халыҡ һаны 58 кешегә арта. 1920 йылғы халыҡ иҫәбен алыу мәғлүмәттәре буйынса 373 кеше һәм 75 йорт күрһәтелгән.

1839 йылда 167 кеше йәшәгән 25 йорт хужалығында 292 ат, 267 һыйыр, 59 һарыҡ, 68 кәзә булған. Айырым арларҙарҙың хужалыҡтарында 12 умарта һәм 50 солоҡ була. 1842 йылда 120 бот ҡышҡы һәм 278 бот яҙғы ашлыҡ сәселә. Ауылда ике һыу тирмәне булған^[2].

Хәҙерге осор

Ауыл Һайран ауыл Советына ҡарай. Бөтә Рәсәй халыҡ иҫәбен алыу (2002) мәғлүмәте буйынса — башҡорттар (99 %)^[3]. Халыҡ «Коммунар» ауыл хужалығы кооперативында шөғөлләнә. Башланғыс мәктәп, фельдшер-акушерлыҡ пункты, клуб бар.

Халыҡ һаны

Бөтә Рәсәй һәм Бөтә Союз халыҡ иҫәбе алыу мәғлүмәттәре буйынса халыҡ һаны (кеше)

Иҫәп алыу йылы һәм көнө	Бөтә халыҡ	Ир-егеттәр	Ҡатын-ҡыҙҙар	Ир-егеттәр өлөшө (%)	Ҡатын-ҡыҙҙар өлөшө (%)
1897 йыл 9 февраль (26 ғинуар)
1920 йыл 26 август	373
1926 йыл 17 декабрь
1939 йыл 17 ғинуар
1959 йыл 15 ғинуар	375
1970 йыл 15 ғинуар
1979 йыл 17 ғинуар
1989 йыл 12 ғинуар	227
2002 йыл 9 октябрь	211
2010 йыл 14 октябрь	210	94	116	44,8	55,2

Халыҡ һаны буйынса аңлатма төрлө йылдарҙа иҫәп алыу тәртибенең айырмалығы булыу сәбәпле халыҡ һанының үҙенсәлегенә иғтибар итегеҙ.

1939 йыл — бар булған халыҡ һаны.

1989, 2002, 2010 йылдарҙа — даими йәшәгән урыны булып иҫәпләнгән халыҡ һаны

Халыҡ һаны буйынса сығанаҡтар

Ауылдағы халыҡ һаны буйынса мәғлүмәтте халыҡ иҫәбе буйынса алыу урынлы. Бөтә ил күләмендә үткән 1897, 1920, 1939, 1959, 1970, 1979, 1989, 2002, 2010 йылғы халыҡ иҫәбе буйынса мәғлүмәттәр бар һәм асыҡ ҡулланыуҙа табырға була. Ҡайһы бер китаптарҙы электрон төрҙә асып ҡарап була. 1926 йылғы халыҡ иҫәбе буйынса һәр ауыл тураһында мәғлүмәт осрағаны юҡ әле. Унан башҡа Өфө виләйәтендә 1865, 1879, 1886 йылдарҙа урындағы халыҡ иҫәбе алынған. Тағы ла ревиз яҙмалары аша мәғлүмәт бар.

1859 һәм 1865 йыл — Населенные пункты Башкортостана. Ч.I. Уфимская губерния, 1877. — Уфа:Китап, 2002. — 432 с. ISBN 5-295-03188-8 (ч. I). ISBN 5-295-03133-0.

Өфө виләйәте ауылдарында халыҡ һаны буйынса мәғлүмәт 1859 һәм 1865 йылдарға ҡарата бар.

1866 йыл — Список населенных мест. Ч. II. Оренбургская губерния, 1866. — Уфа: Китап, 2006. — 260 с. ISBN 5-295-03815-7 (ч. II). ISBN 5-295-03133-0.

Ырымбур виләйәте ауылдарында халыҡ һаны буйынса мәғлүмәт 1866 йылға ҡарата бар.

1897 йыл — Перепись населения. т.45 кн.01 Уфимская губерния. Н.А.Тройницкий (ред.)(С.-Петербург, 1901)

Был китапта Өфө виләйәте ауылдары буйынса мәғлүмәт бар. 500 кешенән күберек булған ауылдар исемлеге.

1920 йыл — Населенные пункты Башкортостана. Ч.III. Башреспублика, 1926. — Уфа. Китап, 2002. — 400 с. ISBN 5-295-03091-1 (ч. III). ISBN 5-295-03133-0.

Был китап 1926 йылға ҡарата төҙөлгән, әммә халыҡ иҫәбе 1920 йылға ҡарата бирелгән.

1939 йыл — БАССР. Административно-территориальное деление на 1 июня 1940 года – Уфа:Государственное издательство, 1941. – 387 с.

Был китапта 1939 йылғы иҫәп алыу буйынса һәр ауыл буйынса мәғлүмәт бар.

1989 һәм 2002 йылдар — Башҡортостан Республикаһы ауылдарында 1989 һәм 2002 йылғы халыҡ иҫәбен алыу мәғлүмәттәре буйынса халыҡ һаны.
2010 йыл — Численность и размещение населения Республики Башкортостан по данным Всероссийской переписи населения 2010 года. Статистический сборник. (рус.)
Население Башкортостана: XIX-XXI века: статистический сборник / Территориальный орган Федеральной службы государственной статистики по Республики Башкортостан. — Уфа:Китап, 2008. — 448 с.: ил. ISBN 978-5-295-04439-7

1897 йылғы халыҡ иҫәбенән башлап ҡалалар, ҡала төрөндәге ҡасабалар, райондар, район үҙәктәре буйынса халыҡ һаны бар.

Географик урыны

Арлар ауылы сиктәрендә Ҡарамалыҡ йылғаһы Шиҙе йылғаһына ҡоя. Арлар ауылы янындағы Тереһыу шишмәһе дауалау-һауыҡтырыу сифатына эйә булған һыу сығанағы.

Алыҫлығы:^[4]

Район үҙәгенә тиклем (Ишембай): 32 км
Ауыл Советы үҙәгенә тиклем (Һайран): 2 км
Яҡындағы тимер юл станцияһына тиклем (Салауат): 52 км

Урамдары

Урам исеме^[5]:

Пролетар урамы рус. улица Пролетарская)
Яр буйы урамы рус. улица Береговая)
Тау урамы рус. улица Горная)

Арҙаҡлы шәхестәре

Әсәҙуллин Мөхәмәт Зөфәр улы (16 июль 1955 йыл, Арлар ауылы Маҡар районы Башҡорт АССР-ы (хәҙер Башҡортостан Республикаһының Ишембай районы) — 1 декабрь 2009 йыл, Өфө) — Рәсәй инженеры һәм топ-менеджеры. Рәсәй Федерацияһының фән һәм техника өлкәһендә хөкүмәт премияһы лауреаты. «Баштрансгаз» яуаплылығы сикләнгән йәмғиәтенең генераль директоры урынбаҫары. Техник фәндәр кандидаты.

Сығанаҡтар

↑ Численность и размещение населения Республики Башкортостан по данным Всероссийской переписи населения 2010 года. Статистический сборник. (рус.)
↑ Арларово
↑ Единый электронный справочник муниципальных районов Республики Башкортостан — Excel форматында ҡушымта(недоступная ссылка) (рус.)
↑ Административно-территориальное устройство Республики Башкортостан: Справочник / Сост. Р. Ф. Хабиров. — Уфа: Белая Река, 2007. — 416 с. — 10 000 экз. — ISBN 978-5-87691-038-7.
↑ «Налог Белешмәһе» системаһында Арлар ауылы

Әҙәбиәт

Хисаметдинова Ф. Г., Сиразитдинов З. А. Русско-башкирский словарь справочник названий населенных пунктов Республики Башкортостан. — Уфа: Китап, 2001. — С. 171. — 320 с. — 10 000 экз. — ISBN 978-5-88185-205-4.
Словарь топонимов Башкирской АССР. — Уфа, 1980. С. 25
Арларово//Ишимбайская энциклопедия. — Уфа: Башкирская энциклопедия, 2015. — С. 72. — 656 с. — 3000 экз. — ISBN 978-5-88185-205-4.

Һылтанмалар

[1] Численность и размещение населения Республики Башкортостан по данным Всероссийской переписи населения 2010 года. Статистический сборник. (рус.)

[2] Арларово

[справочник-3] Единый электронный справочник муниципальных районов Республики Башкортостан — Excel форматында ҡушымта(недоступная ссылка) (рус.)

[ATU-4] Административно-территориальное устройство Республики Башкортостан: Справочник / Сост. Р. Ф. Хабиров. — Уфа: Белая Река, 2007. — 416 с. — 10 000 экз. — ISBN 978-5-87691-038-7.

[5] «Налог Белешмәһе» системаһында Арлар ауылы

[1]

[2]

[3]

[4]

[5]